گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه عقاید اسلامی
جلد دوم
فصل ششم : ویژگی های حکیمان



6 / 1 آنچه شایسته حکیم است

فصل ششم : ویژگی های حکیمان6 / 1آنچه شایسته حکیم استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه مؤمن را ساکت دیدید ، بدو نزدیک شوید که القای حکمت می کند .

امام علی علیه السلام :دستاورد حکمت ، زیبا ساختن سخن و به کارگیری مداراست .

امام علی علیه السلام :خاموشی ، حکمت و سکوت ، سلامت است .

امام کاظم علیه السلام :کم گویی ، حکمت بزرگی است . پس همواره ساکت باشید ؛ چرا که سکوت ، [ مایه ]آسایش نیکو و سبک باری از بار گران و کاهش گناهان است .

.


ص: 410

الإمام الرضا علیه السلام :مِن عَلاماتِ الفِقهِ : الحِلمُ وَالعِلمُ وَالصَّمتُ ، إنَّ الصَّمتَ بابٌ مِن أبوابِ الحِکمَهِ ، إنَّ الصَّمتَ یُکسِبُ المَحَبَّهَ ، إنَّهُ دَلیلٌ عَلی کُلِّ خَیرٍ. (1)

المستدرک عن أنس :إنَّ لُقمانَ کانَ عِندَ داوُدَ وهُوَ یُسرِدُ (2) الدِّرعَ فَجَعَلَ یَفتِلُهُ هکَذا بِیَدِهِ ، فَجَعَلَ لُقمانُ یَتَعَجَّبُ ویُریدُ أن یَسأَلَهُ ویَمنَعُهُ حِکمَتُهُ أن یَسأَلَهُ ، فَلَمّا فَرَغَ مِنها صَبَّها عَلی نَفسِهِ ، فَقالَ : نِعمَ دِرعُ الحَربِ هذِهِ . فَقالَ لُقمانُ : الصَّمتُ مِنَ الحِکمَهِ ، وقَلیلٌ فاعِلُهُ ، کُنتُ أرَدتُ أن أسأَلَکَ فَسَکَتُّ حَتّی کَفَیتَنی. (3)

الإمام العسکریّ علیه السلام :قَلبُ الأَحمَقِ فی فَمِهِ ، وفَمُ الحَکیمِ فی قَلبِهِ. (4)

الإمام علیّ علیه السلام :الحَکیمُ یَشفِی السّائِلَ ویَجودُ بِالفَضائِلِ. (5)

عنه علیه السلام :الحُکَماءُ أشرَفُ النّاسِ أنفُساً ، وأکثَرُهُم صَبراً ، وأسرَعُهُم عَفواً ، وأوسَعُهُم أخلاقاً. (6)

.

1- .الکافی : ج 2 ص 113 ح 1 ، الخصال : ص 158 ح 202 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 258 ح 14 وفیه «الفقیه» بدل «الفقه» وکلّها عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی ، تحف العقول : ص 445 ، قرب الإسناد : ص 369 ح 1321 ، الاختصاص : ص 232 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 48 ح 6 .
2- .السرد : نسج حَلَقِ الدِرع ، ومنه قیل لصانع الدِرع : سرّاد (مجمع البحرین: ج 2 ص 835) .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 458 ح 3582 ، شعب الإیمان : ج 4 ص 264 ح 5028 وفیه «الحکم» بدل «الحکمه» وراجع: مجمع البیان : ج 8 ص 496 وتنبیه الخواطر : ج 1 ص 108 .
4- .تحف العقول : ص 489 ، نهج البلاغه : الحکمه 41 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 312 ح 11 ؛ المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 نقلاً عن الجاحظ وکلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام وفیهما «لسان العاقل» بدل «فم الحکیم» .
5- .غرر الحکم : ح 1525 .
6- .غرر الحکم : ح 2107 .

ص: 411

امام رضا علیه السلام :از نشانه های فقه ، بردباری و دانش و سکوت است . سکوت ، دری از درهای حکمت است . سکوت ، محبّت می آورد و راهنمای هر گونه خیری است .

المستدرک به نقل از انس : لقمان ، نزد داوود علیه السلام بود و وی به بافتن زره ، سرگرم بود و آن را با دستش (به این گونه) ، حلقه حلقه می کرد . لقمان به شگفت آمد و خواست که از او بپرسد ؛ ولی حکمتش مانع از آن شد . هنگامی که داوود علیه السلام کار را تمام کرد ، آن را به تن کرد و گفت : «این ، چه زره خوبی برای جنگ است» . لقمان گفت : «سکوت از حکمت است و عمل کننده به آن ، اندک . من می خواستم از تو بپرسم ، ولی سکوت کردم تا خود ، مرا بی نیاز کردی» .

امام عسکری علیه السلام :دل احمق در دهانش و دهان حکیم در دلش است .

امام علی علیه السلام :حکیم ، پرسنده را شفا می دهد و فضیلت ها را می بخشد .

امام علی علیه السلام :حکیمان ، در میان مردم ، شریف ترین و شکیباترین و پُرگذشت ترین و خوش خُلق ترین کسان اند .

.


ص: 412

عنه علیه السلام :الحَکیمُ مَن جازَی الإِساءَهَ بِالإِحسانِ. (1)

عنه علیه السلام :مَن مَلَکَ عَقلَهُ کانَ حَکیماً. (2)

الإمام الباقر علیه السلام :بَینا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی بَعضِ أسفارِهِ إذ لَقِیَهُ رَکبٌ ، فَقالوا : السَّلامُ عَلَیکَ یا رَسولَ اللّهِ . فَقالَ : ما أنتُم ؟ فَقالوا : نَحنُ مُؤمِنونَ یا رَسولَ اللّهِ . قالَ : فَما حَقیقَهُ إیمانِکُم ؟ قالوا : الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِ ، وَالتَّفویضُ إلَی اللّهِ ، وَالتَّسلیمُ لِأَمرِ اللّهِ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : عُلَماءُ حُکَماءُ کادوا أن یَکونوا مِنَ الحِکمَهِ أنبِیاءَ ، فَإِن کُنتُم صادِقینَ فَلا تَبنوا ما لا تَسکُنونَ ، ولا تَجمَعوا ما لا تَأکُلونَ ، وَاتَّقُوا اللّهَ الَّذی إلَیهِ تُرجَعونَ. (3)

مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : صِفَهُ الحَکیمِ الثَّباتُ عِندَ أوائِلِ الاُمورِ ، وَالوُقوفُ عِندَ عَواقِبِها ، وهُوَ هادی خَلقِ اللّهِ إلَی اللّهِ تَعالی. (4)

عیسی علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : إنَّ الحَکیمَ یَعتَبِرُ بِالجاهِلِ ، وَالجاهِلُ یَعتَبِرُ بِهَواهُ. (5)

لقمان علیه السلام :إنَّ أخلاقَ الحَکیمِ عَشرَهُ خِصالٍ : الوَرَعُ ، وَالعَدلُ ، وَالفِقهُ ، وَالعَفوُ ، وَالإِحسانُ ، وَالتَّیَقُّظُ ، وَالتَّحَفُّظُ ، وَالتَّذَکُّرُ ، وَالحَذَرُ ، وحُسنُ الخُلُقِ ، وَالقَصدُ. (6)

.

1- .غرر الحکم : ح 1698 .
2- .غرر الحکم : ح 8282 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7880 .
3- .الکافی: ج 2 ص 53 ح 1 ، الخصال: ص 146 ح 175 ، معانی الأخبار: ص 187 ح 6، التوحید: ص 371 ح 12 ، المحاسن: ج 1 ص 354 ح 750 کلّها عن محمّد بن عذافر عن أبیه ، بحارالأنوار : ج 67 ص 286 ح 3 .
4- .مصباح الشریعه : ص 535 .
5- .تحف العقول : ص 511 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 315 ح 17 .
6- .معدن الجواهر : ص 72 . وفی هامش المصدر : کذا فی الأصل ، وهی أحد عشر حضله .

ص: 413

امام علی علیه السلام :حکیم ، کسی است که بدی را با خوبی پاداش دهد .

امام علی علیه السلام :هر که خردش را در اختیار گرفت ، حکیم است .

امام باقر علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در یکی از سفرهایش به سوارانی برخورد کرد . گفتند : سلام بر تو ، ای فرستاده خدا! فرمود : «شما چه کسانی هستید؟». پاسخ دادند : ای فرستاده خدا! از مؤمنان هستیم . فرمود : «حقیقت ایمان شما ، چیست؟». گفتند : خشنودی به قضای الهی و واگذاری به خدا و تسلیم امر خدا بودن . پیامبر خدا فرمود : «حکیمانی دانشمند که نزدیک است از حکمت ، پیامبر باشند . پس اگر راستگو هستید ، آنچه را در آن سکونت نمی کنید ، نسازید و آنچه را نمی خورید ، گرد نیاورید و از خداوندی که به سویش باز می گردید ، پروا کنید» .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : ویژگی حکیم ، استواری در آغاز کار و ایستادن در پایان آنهاست . حکیم ، راهنمای خلق خدا به سوی خداوند متعال است .

عیسی علیه السلام :به حق برایتان می گویم : حکیم از نادان عبرت می گیرد و نادان از هوای خود .

لقمان علیه السلام :حکیم ، ده خصلت دارد : پارسایی ، عدل ، فهم ، گذشت ، نیکی ، بیداری ، خود نگه داری ، تذکّر ، هشیاری ، نیک خویی و میانه روی .

.


ص: 414

6 / 2ما لا یَنبَغی لِلحَکیمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لَیسَ بِحَکیمٍ مَن لَم یُعاشِر بِالمَعروفِ مَن لا یَجِدُ مِن مُعاشَرَتِهِ بُدًّا حَتّی جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن ذلِکَ فَرَجاً. (1)

الإمام علیّ علیه السلام :لَیسَ الحَکیمُ مَن لَم یُدارِ مَن لا یَجِدُ بُدًّا مِن مُداراتِهِ. (2)

عنه علیه السلام :لَیسَ بِحَکیمٍ مَن شَکا ضُرَّهُ إلی غَیرِ رَحیمٍ. (3)

عنه علیه السلام :لَیسَ بِحَکیمٍ مَنِ ابتَذَلَ بِانبِساطِهِ إلی غَیرِ حَمیمٍ. (4)

عنه علیه السلام :لَیسَ الحَکیمُ مَن قَصَدَ بِحاجَتِهِ إلی غَیرِ کَریمٍ. (5)

عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! اِعلَموا أنَّهُ لَیسَ بِعاقِلٍ مَنِ انزَعَجَ مِن قَولِ الزّورِ فیهِ ، ولا بِحَکیمٍ مَن رَضِیَ بِثَناءِ الجاهِلِ عَلَیهِ. (6)

عنه علیه السلام :خَمسٌ یُستَقبَحنَ مِن خَمسٍ : کَثرَهُ الفُجورِ مِنَ العُلَماءِ ، وَالحِرصُ فِی الحُکَماءِ ، وَالبُخلُ فِی الأَغنِیاءِ، وَالقِحَهُ (7) فِی النِّساءِ، ومِنَ المَشایِخِ الزِّنا. (8)

.

1- .شعب الإیمان : ج 6 ص 267 ح 8104 ، اُسد الغابه : ج 6 ص 236 ح 6156 نحوه وکلاهما عن أبی فاطمه الإیادیّ ، کنزالعمّال : ج 9 ص 27 ح 24761 .
2- .تحف العقول : ص 218 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 57 ح 121 .
3- .غرر الحکم : ح 7467 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 411 ح 6992 .
4- .غرر الحکم : ح 7498 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 411 ح 6995 .
5- .غرر الحکم (طبعه بیروت) : ج 2 ص 135 ح 48 وفی الطبعه المعتمده : ح 7499 «لَیسَ بِحَکیمٍ مَن قَصَدَ بِحاجَتِهِ غَیرَ حَکیمٍ» .
6- .الکافی : ج 1 ص 50 ح 14 ، الاختصاص : ص 1 کلاهما عن ابن عائشه البصری رفعه ، تحف العقول : ص 208 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 204 ح 25 .
7- .الوَقاحهُ : قِلّهُ الحیاء ، وقد وَقُح وَقاحهً وقِحَهً (المصباح المنیر : 667) .
8- .غرر الحکم : ح 5080 .

ص: 415



6 / 2 آنچه شایسته حکیم نیست

6 / 2آنچه شایسته حکیم نیستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکیم نیست آن که با کسی که از معاشرتش ناگزیر است ، پسندیده رفتار نمی کند ، تا آن گاه که خداوند برایش راهی بگشاید .

امام علی علیه السلام :آن که با کسی که از مدارایش ناگزیر است ، مدارا نمی کند ، حکیم نیست .

امام علی علیه السلام :آن که گرفتاری اش را به نامهربان شِکوه کند ، حکیم نیست .

امام علی علیه السلام :آن که جز برای نزدیکانش گشاده رویی کند ، حکیم نیست .

امام علی علیه السلام :آن که نیاز خود را پیش غیر کریم ببرد ، حکیم نیست .

امام علی علیه السلام :ای مردم! بدانید آن که از سخن نادرست درباره خود ، بی تاب می شود ، خردمند نیست و آن که به ستایش نادان درباره خود خشنود شود ، حکیم نیست .

امام علی علیه السلام :پنج چیز از پنج کس ، زشت شمرده می شود : فراوانی زشتی ها از دانایان ، آز از حکیمان ، بخل از توانگران ، بی شرمی از زنان ، و زنا از سالخوردگان .

.


ص: 416

عنه علیه السلام :سَفَهُکَ عَلی مَن فی دَرَجَتِکَ نِقارٌ کَنِقارِ الدّیکَینِ ، وهِراشٌ کَهِراشِ الکَلبَینِ ، ولَن یَفتَرِقا إلاّ مَجروحَینِ أو مَفضوحَینِ ، ولَیسَ ذلِکَ فِعلَ الحُکَماءِ ولا سُنَّهَ العُقَلاءِ ، ولَعَلَّهُ أن یَحلُمَ عَنکَ فَیَکونَ أوزَنَ مِنکَ وأکرَمَ ، وأنتَ أنقَصَ مِنهُ وألأَمَ. (1)

عنه علیه السلام :الإِکثارُ یُزِلُّ الحَکیمَ ، ویُمِلُّ الحَلیمَ ، فَلا تُکثِر فَتُضجِرَ ، وتُفَرِّط فَتُهَن. (2)

راجع : ج 3 ص 296 (خصائص العلماء) .

.

1- .غرر الحکم : ح 5647 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 287 ح 5187 .
2- .غرر الحکم : ح 2009 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1528 ولیس فیه «ویملُّ الحلیم» .

ص: 417

امام علی علیه السلام :سفاهت با هم ترازت ، چون ستیز دو خروس با هم و به هم پریدن دو سگ است که جز زخم خورده یا رسوا شده ، از هم جدا نمی گردند و این ، نه کار حکیمان است ، نه روش خردمندان . شاید که وی با تو بردباری کند و در نتیجه ، از تو سنگین تر و بزرگوارتر شود و تو از او کاهیده و نکوهیده تر گردی .

امام علی علیه السلام :پُرگویی ، حکیم را می لغزانَد و بردبار را ملول می کند . پس پُرگویی مکن که به ستوه می آوری و کوتاهی مکن که خوار می گردی .

ر . ک : ج 3 ص 297 (فضایل دانشمندان) .

.


ص: 418

الفصل السابع : النّوادررسول اللّه صلی الله علیه و آله :کونوا یَنابیعَ الحِکمَهِ ، مَصابیحَ الهُدی ، أحلاسَ (1) البُیوتِ ، سُرُجَ اللَّیلِ ، جُدُدَ القُلوبِ ، خُلقانَ الثِّیابِ ، تُعرَفونَ فی أهلِ السَّماءِ وتَخفَونَ فی أهلِ الأَرضِ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا حَلیمَ إلاّ ذو عَثرَهٍ ، ولا حَکیمَ إلاّ ذو تَجرِبَهٍ. (3)

عنه صلی الله علیه و آله فی بَیانِ آثارِ الوُضوءِ وجَزاءِ عامِلِها : أوَّلُ ما یَمَسُّ الماءَ یَتَباعَدُ عَنهُ الشَّیطانُ ، فَإِذا تَمَضمَضَ نَوَّرَ اللّهُ قَلبَهُ ولِسانَهُ بِالحِکمَهِ. (4)

.

1- .جمع حِلس: وهو مِسحٌ یُبسط فی البیت وتُجلّل به الدابّه ، ومن المجاز : کُن حِلس بیتک، أیالزمه (أساس البلاغه: ص 138) .
2- .منیه المرید : ص 135 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 38 ح 60 ؛ سنن الدارمی : ص 1 ص 85 ح 260 عن ابن مسعود وفیه «العلم» بدل «الحکمه» .
3- .سنن الترمذی: ج 4 ص 379 ح 2033 ، الأدب المفرد: ص 172 ح 565 ، مسند ابن حنبل: ج 4 ص 19 ح 11056 و ص 139 ح 11661 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 4 ص 326 ح 7799 ، صحیح ابن حبّان: ج 1 ص 421 ح 193 ، تاریخ بغداد : ج 5 ص 301 ، حلیه الأولیاء : ج 8 ص 324 ، مسند الشهاب : ج 2 ص 37 ح 834 کلّها عن أبی سعید الخدری ، کنزالعمّال : ج 3 ص 131 ح 5827 .
4- .الأمالی للصدوق : ص 258 ح 279 عن الحسن بن عبداللّه عن أبیه عن الإمام الحسن علیه السلام ، الاختصاص : ص 36 عن الحسین بن عبداللّه عن أبیه عن جدّه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، روضه الواعظین : ص 335 ، بحارالأنوار : ج 9 ص 297 ح 5 .