فصل یکم : ابزارهای دانش و حکمت
1 / 1 حس
فصل یکم : ابزارهای دانش و حکمت1 / 1حسقرآن«خدا شما را از شکم های مادرانتان بیرون آورد ، در حالی که چیزی نمی دانستید و برای شما گوش و دیدگان و دل ها قرار داد ، شاید سپاس بگزارید» .
حدیثامام علی علیه السلام :دل ، سرچشمه حکمت و گوش ، آبگیر آن است .
امام علی علیه السلام :محل ایمان ، دل و راه آن ، دو گوش است .
امام علی علیه السلام :چشم ها پیش قراولان دل هایند .
.
ص: 428
1 / 2العَقلالکتاب«کَذَ لِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (1)
«أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا» . (2)
«کَذَ لِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتَی وَیُرِیکُمْ ءَایَتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (3)
«لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَبًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ» . 4
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :بِالعُقولِ تُنالُ ذُرْوَهُ العُلومِ. (4)
عنه علیه السلام :العَقلُ أصلُ العِلمِ وداعِیَهُ الفَهمِ. (5)
عنه علیه السلام :العَقلُ مَرکَبُ العِلمِ. (6)
عنه علیه السلام :بِالعَقلِ استُخرِجَ غَورُ الحِکمَهِ ، وبِالحِکمَهِ استُخرِجَ غَورُ العَقلِ. (7)
.
1- .البقره : 242 وراجع: النور : 61 .
2- .الحجّ : 46 .
3- .البقره : 73 .
4- .غرر الحکم : ح 4275 ، ح 1959.
5- .غرر الحکم : ح 473 ولیس فیه «أصل العلم» .
6- .غرر الحکم : ح 816 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 478 .
7- .الکافی : ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق علیه السلام ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3855 وفیه صدره.
ص: 429
1 / 2 خرد
1 / 2خردقرآن«این گونه خداوند ، آیات خود را برای شما به روشنی بیان می کند . باشد که بیندیشید» .
«آیا در زمین گردش نکرده اند تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟» .
«این گونه خداوند، مردگان را زنده می گردانَد و نشانه های خود را به شما می نمایانَد ، تا مگر بیندیشید» .
«قطعا ما به سوی شما کتابی نازل گرداندیم که ذکر شما در آن است. آیا نمی اندیشید؟» .
ر . ک : بقره : آیه 44 و 76 ، آل عمران : آیه 65 ، انعام : آیه 32 و 151 ، اعراف : آیه 169 ، یونس : آیه 16 و100، هود : آیه 51 ، یوسف : آیه 2 و 109 ، رعد : آیه 4 ، نحل : آیه 12 و 67 ، انبیاء : آیه 67 ، مؤمنون : آیه 80 ، قصص : آیه 60 ، عنکبوت : آیه 35 ، روم : آیه 24 و 28 ، یس : آیه 62 و 68 ، صافّات : آیه 138 ، غافر : آیه 67 ، زخرف : آیه 3 ، حدید : آیه 17 ، جاثیه : آیه 5 ، نحل : آیه 12 و 67 .
حدیثامام علی علیه السلام :با خرد است که آدمیان به ستیغ دانش می رسند .
امام علی علیه السلام :خرد ، ریشه دانش و انگیزه فهم آن است .
امام علی علیه السلام :خرد ، مَرکب دانش است .
امام علی علیه السلام :با خرد ، ژرفای حکمت و با حکمت ، ژرفای خرد ، بیرون آورده می شود .
.
ص: 430
عنه علیه السلام :لَیسَتِ الرَّوِیَّهُ (1) کَالمُعایَنَهِ مَعَ الإِبصارِ ؛ فَقَد تَکذِبُ العُیونُ أهلَها ، ولا یَغُشُّ العَقلُ مَنِ استَنصَحَهُ. (2)
عنه علیه السلام :لَیسَ الرُّؤیَهُ مَعَ الإِبصارِ ؛ قَد تَکذِبُ الأَبصارُ أهلَها. (3)
عنه علیه السلام :العُقولُ أئِمَّهُ الأَفکارِ ، وَالأَفکارُ أئِمَّهُ القُلوبِ ، وَالقُلوبُ أئِمَّهُ الحَواسِّ ، وَالحَواسُّ أئِمَّهُ الأَعضاءِ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام :یَغوصُ العَقلُ عَلَی الکَلامِ فَیَستَخرِجُهُ مِن مَکنونِ الصَّدرِ ، کَما یَغوصُ الغائِصُ عَلَی اللُّؤلُؤِ المُستَکِنَّهِ فِی البَحرِ. (5)
عنه علیه السلام :دِعامَهُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَهُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ، وبِالعَقلِ یَکمُلُ ، وهُوَ دَلیلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ ، فَإِذا کانَ تَأییدُ عَقلِهِ مِنَ النّورِ کانَ عالِماً ، حافِظاً ، ذاکِراً ، فَطِناً ، فَهِماً ، فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیفَ ولِمَ وحَیثُ ، وعَرَفَ مَن نَصَحَهُ ومَن غَشَّهُ ، فَإِذا عَرَفَ ذلِکَ عَرَفَ مَجراهُ ومَوصولَهُ ومَفصولَهُ ، وأخلَصَ الوَحدانِیَّهَ للّهِِ ، وَالإِقرارَ بِالطّاعَهِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ کانَ مُستَدرِکاً لِما فاتَ ، ووارِداً عَلی ما هُوَ آتٍ ، یَعرِفُ ما هُوَ فیهِ ، و لِأَیِّ شَیءٍ هُوَ هاهُنا ، ومِن أینَ یَأتیهِ ، وإلی ما هُوَ صائِرٌ ، وذلِکَ کُلُّهُ مِن تَأییدِ العَقلِ. (6)
عنه علیه السلام مِن وَصِیَّهِ لُقمانَ لاِبنِهِ : إنَّ العاقِلَ إذا أبصَرَ بِعَینِهِ شَیئاً عَرَفَ الحَقَّ مِنهُ ، وَالشّاهِدُ یَری ما لا یَرَی الغائِبُ. (7)
.
1- .الرَّوِیَّه : التفکّر فی الأمر (لسان العرب : ج 14 ص 350) .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 281 .
3- .غررالحکم : ح 7493 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 410 ح 6971 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 96 ح 40 .
5- .الاختصاص : ص 244 .
6- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 23 عن أحمد بن محمّد مرسلاً ، علل الشرائع : ص 103 ح 2 وفیه صدره إلی «فهما» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 90 ح 17 .
7- .الکافی : ج 8 ص 348 ح 547 ، المحاسن : ج 2 ص 125 ح 1348 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 296 ح 2505 کلّها عن حمّاد ، بحارالأنوار : ج 13 ص 423 ح 18 .
ص: 431
امام علی علیه السلام :اندیشیدن ، مانند با چشم دیدن نیست؛ زیرا گاه چشم ها به صاحبانشان دروغ می گویند ، ولی خرد به آن که از وی اندرز خواسته ، نیرنگ نمی زند .
امام علی علیه السلام :دیدن با دیدگان نیست که گاه دیده ها به صاحبانشان دروغ می گویند .
امام علی علیه السلام :خردها ، پیشوایان اندیشه ها و اندیشه ها ، پیشوایان دل ها و دل ها ، پیشوایان حواس و حواس ، پیشوایان اندام اند .
امام صادق علیه السلام :خرد در ژرفای سخن ، غوطه ور می شود و آن را از صدف نهان سینه بیرون می کشد؛ همان گونه که غوّاص ، مروارید نهفته در دریا را بیرون می آورد .
امام صادق علیه السلام :ستون انسان ، خرد است و از خرد ، تیزهوشی و فهم و حفظ و دانش برمی خیزد و این همه ، با خرد ، کامل می شود و خرد ، راهبر و راهنما و راه گشای انسان است . پس هرگاه خرد از نورْ تأیید گیرد ، انسان ، دانا و حافظ و ذاکر و تیز ذهن و فهیم می گردد . پس به این وسیله خواهد دانست که چگونه و چرا و کجا هست؟ و آن که را با او خلوص می ورزد یا نیرنگ می زند ، خواهد شناخت . پس هرگاه این را شناخت ، مجرا و مسیر حرکت و [ نیز] همراه را از ناهمراه ، تشخیص می دهد و توحید خود را برای خدا خالص می گرداند و به فرمان برداری او اعتراف می کند . پس اگر این گونه کرد ، آنچه را از دست داده ، جبران خواهد کرد و برای آنچه بعدا می آید ، آماده خواهد شد . می داند که در چه کار است و برای چه در این جاست و از کجا می آید ، و به کجا می رود ؛ و این همه از تأیید عقل است .
امام صادق علیه السلام : از سفارش لقمان به پسرش : هرگاه خردمند با چشمش چیزی را ببیند ، حقیقت آن را درمی یابد ، و شاهد ، چیزی را می بیند که غایب نمی بیند .
.
ص: 432
راجع : ص 438 ح 1723 و 450 ح 1761 .
1 / 3القَلبُالکتاب«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ * عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن عَبدٍ إلاّ فی وَجهِهِ عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنیا ، وعَینانِ فی قَلبِهِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً فَتَحَ عَینَیهِ الَّتی فی قَلبِهِ ، فَأَبصَرَ بِهِما ما وُعِدَ بِالغَیبِ ومِمّا غیبَ ، فَآمَنَ الغَیبَ بِالغَیبِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لَولا أنَّ الشَّیاطینَ یَحومونَ عَلی قُلوبِ بَنی آدَمَ لَنَظَروا إلَی المَلَکوتِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :لَولا تَمریغُ قُلوبِکُم أو تَزَیُّدُکُم فِی الحَدیثِ لَسَمِعتُم ما أسمَعُ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الدُّعاء : إلهی هَب لی کَمالَ الانقِطاعِ إلَیکَ ، وأنِر أبصارَ قُلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها إلَیکَ ، حَتّی تَخرِقَ أبصارُ القُلوبِ حُجُبَ النّورِ ، فَتَصِلَ إلی مَعدِنِ العَظَمَهِ ، وتَصیرَ أرواحُنا مُعَلَّقَهً بِعِزِّ قُدسِکَ. (5)
.
1- .الشعراء : 193 و 194 .
2- .الفردوس : ج 4 ص 14 ح 6040 عن معاذ بن جبل ، کنزالعمّال : ج 2 ص 42 ح 3043 .
3- .بحارالأنوار : ج 70 ص 59 ح 39 نقلاً عن أسرار الصلاه .
4- .مسند ابن حنبل : ج 8 ص 303 ح 22355 عن أبی اُمامه ، کنزالعمّال : ج 15 ص 643 ح 42542 .
5- .الإقبال : ج 3 ص 299 عن ابن خالویه الحسین بن محمّد مرسلاً ، بحارالانوار : ج 94 ص 99 ح 12 .
ص: 433
1 / 3 دل
ر . ک : ص 439 ح 1723 و 451 ح 1761 .
1 / 3دلقرآن«آن [ قرآن] را روح الامین (جبرئیل) بر دلت فرود آورد تا از بیم دهندگان باشی» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای نیست ، مگر آن که در چهره اش دو چشم است که کار دنیا را با آنها می نگرد و دو چشم در دلش هست که کار آخرت را با آنها می بیند . پس هرگاه خداوند ، خیر بنده ای را بخواهد ، دو چشم دلش را می گشاید تا وعده های غیبی و نهان را با آن دو ببیند و به [دیده ]نهان در نهان[ِ دل] ایمان آورد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر شیطان ها بر گرد دل های فرزندان آدم نمی چرخیدند ، آنها به ملکوتْ (1) نظر می کردند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر آلودگی دل هایتان یا پُرگویی شما نبود ، آنچه را من می شنوم ، می شنیدید .
امام علی علیه السلام در دعا : خدای من ! به من نهایت گسستن از همه چیز [برای پیوستن ]به خودت را ببخش و چشم های دلمان را با نور نگریستن به تو روشنی بخش ، تا دیدگان دل ها ، حجاب های نور را بدَرَد و به معدن عظمت بپیوندد و روح های ما به عزّت قدست چنگ زند .
.
1- .ملکوت ، صیغه مبالغه از «مُلک» است ؛ یعنی مُلکِ بزرگ و گسترده خدا و محلّ فرشتگان مقرّب و روح های پاک مؤمنان .(م)
ص: 434
عنه علیه السلام :أعجَبُ ما فِی الإِنسانِ قَلبُهُ ، ولَهُ مَوادُّ مِنَ الحِکمَهِ وأضدادٌ مِن خِلافِها. (1)
عنه علیه السلام :الحِکمَهُ شَجَرَهٌ تَنبُتُ فِی القَلبِ ، وتُثمِرُ عَلَی اللِّسانِ. (2)
عنه علیه السلام :أری نورَ الوَحیِ وَالرِّسالَهِ ، وأشُمُّ ریحَ النُّبُوَّهِ ، ولَقَد سَمِعتُ رَنَّهَ (رَنَهَ) الشَّیطانِ حینَ نَزَلَ الوَحیُ عَلَیهِ صلی الله علیه و آله فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما هذِهِ الرَّنَّهُ ؟ فَقالَ : هذَا الشَّیطانُ قَد أیِسَ مِن عِبادَتِهِ ، إنَّکَ تَسمَعُ ما أسمَعُ ، وتَری ما أری ، إلاّ أ نَّکَ لَستَ بِنَبِیٍّ ، ولکِنَّکَ لَوَزیرٌ ، وإنَّکَ لَعَلی خَیرٍ. (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :ألا إنَّ لِلعَبدِ أربَعَ أعیُنٍ : عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ دینِهِ ودُنیاهُ ، وعَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ آخِرَتِهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً فَتَحَ لَهُ العَینَینِ اللَّتَینِ فی قَلبِهِ ، فَأَبصَرَ بِهِمَا الغَیبَ فی أمرِ آخِرَتِهِ ، وإذا أرادَ بِهِ غَیرَ ذلِکَ تَرَکَ القَلبَ بِما فیهِ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام :ما مِن قَلبٍ إلاّ ولَهُ اُذُنانِ : عَلی إحداهُما مَلَکٌ مُرشِدٌ ، وعَلَی الاُخری شَیطانٌ مُفَتِّنٌ ، هذا یَأمُرُهُ وهذا یَزجُرُهُ ، الشَّیطانُ یَأمُرُهُ بِالمَعاصی وَالمَلَکُ یَزجُرُهُ عَنها ، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل : «عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ * مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» (5) . (6)
.
1- .الکافی : ج 8 ص 21 ح 2 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، الإرشاد : ج 1 ص 301 وفیه «وأضدادها» بدل «وأضداد من خلافها» ، نهج البلاغه : الحکمه 108 نحوه ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 97 ، علل الشرائع : ص 109 ح 7 عن محمّد بن سنان یرفعه وفیه «موارد» بدل «موادّ» ، بحارالأنوار : ج 5 ص 56 ح 103 .
2- .غرر الحکم : ح 1992 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 122 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 476 ح 37 .
4- .الخصال : ص 240 ح 90 عن الزهری ، مختصر بصائر الدرجات : ص 137 نحوه ، بحارالأنوار : ج 61 ص 250 ح 3 .
5- .ق : 17 و 18 .
6- .الکافی : ج 2 ص 266 ح 1 عن حمّاد ، بحارالأنوار : ج 70 ص 33 ح 1 .
ص: 435
امام علی علیه السلام :شگفت انگیزترین چیزی که در انسان هست ، دل اوست که در آن ، موادّ حکمت و موادّ متضاد آن قرار دارد .
امام علی علیه السلام :حکمت ، درختی است که در دل می روید و بر زبان میوه می دهد .
امام علی علیه السلام :نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوّت به مشامم می رسید و صدای ناله شیطان را هنگام فرود آمدن وحی می شنیدم . از پیامبر خدا پرسیدم : این ناله چیست؟ فرمود : «این ، شیطان است که از عبادت خود ، ناامید شده است . تو آنچه را من می شنوم ، می شنوی و آنچه را می بینم ، می بینی؛ جز آن که تو پیامبر نیستی ، ولی وزیری و بر نیکی هستی» .
امام زین العابدین علیه السلام :آگاه باشید که بنده ، چهار چشم دارد : دو چشم که امر دین و دنیایش را با آنها می بیند و دو چشم که کار آخرتش را با آنها می نگرد . پس هنگامی که خدا خیر بنده ای را می خواهد ، دو چشم دلش را می گشاید ، تا با آنها امور نهان آخرت را بنگرد و اگر جز این بخواهد ، دل را به همان حال خود ، وا می گذارد .
امام صادق علیه السلام :هیچ دلی نیست ، جز آن که دو گوش دارد : بر یکی از آنها فرشته ای راهنما و بر دیگری شیطانی فتنه گر ایستاده است. این ، فرمان می دهد و آن ، باز می دارد . شیطان ، به سرپیچی فرمان می دهد و فرشته ، باز می دارد . این ، همان کلام خداوند است : «از راست و چپ نشسته اند . [ آدمی ]هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد، مگر این که مراقبی آماده نزد او حاضر است» .
.
ص: 436
عنه علیه السلام :ما مِن مُؤمِنٍ إلاّ ولِقَلبِهِ اُذُنانِ فی جَوفِهِ : اُذُنٌ یَنفِثُ فیهَا الوَسواسُ الخَنّاسُ ، واُذُنٌ یَنفِثُ فیهَا المَلَکُ ، فَیُؤَیِّدُ اللّهُ المُؤمِنَ بِالمَلَکِ ، فَذلِکَ قَولُهُ : «وَ أَیَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْه» (1) . (2)
عنه علیه السلام :إنَّ لِلقَلبِ اُذُ نَینِ ، روحُ الإِیمانِ یُسارُّهُ بِالخَیرِ ، وَالشَّیطانُ یُسارُّهُ بِالشَّرِّ ، فَأَیُّهُما ظَهَرَ عَلی صاحِبِهِ غَلَبَهُ. (3)
عنه علیه السلام لِسُلَیمانَ بنِ خالِدِ : یا سُلَیمانُ ، إنَّ لَکَ قَلباً ومَسامِعَ ، وإنَّ اللّهَ إذا أرادَ أن یَهدِیَ عَبداً فَتَحَ مَسامِعَ قَلبِهِ ، وإذا أرادَ بِهِ غَیرَ ذلِکَ خَتَمَ مَسامِعَ قَلبِهِ فَلا یَصلُحُ أبَداً ، وهُوَ قَولُ اللّهِ تَعالی : «أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» (4) . (5)
راجع : ص 426 ح 1695 و 436 (المبدأ الأصلی لجمیع الإدراکات) .
1 / 4المَبدَأُ الأَصلِیُّ لِجَمیعِ الإِدراکاتِالإمام علیّ علیه السلام :القَلبُ مُصحَفُ الفِکرِ. (6)
عنه علیه السلام :القَلبُ مُصحَفُ البَصَرِ. (7)
عنه علیه السلام :القَلبُ یَنبوعُ الحِکمَهِ وَالاُذُنُ مَغیضُها. (8)
.
1- .المجادله: 22 .
2- .الکافی : ج 2 ص 267 ح 3 عن أبان بن تغلب ، بحارالأنوار : ج 69 ص 199 ح 17 .
3- .قرب الإسناد : ص 33 ح 108 عن بکر بن محمّد الأزدیّ ، بحارالأنوار : ج 69 ص 178 ح 1 .
4- .محمّد : 24 .
5- .المحاسن : ج 1 ص 318 ح 633 عن سلیمان بن خالد ، بحارالأنوار : ج 5 ص 203 ح 31 .
6- .غرر الحکم : ح 1087 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 44 ح 1060 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 409 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 328 ح 25 .
8- .غرر الحکم : ح 2046 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 62 ح 1613 .
ص: 437
1 / 4 خاستگاه اصلی همه ادراکات
امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست ، جز آن که در درون دلش دو گوش است : گوشی که وسواس خنّاس در آن زمزمه می کند ، و گوشی که فرشته در آن می دَمَد . پس خداوند ، مؤمن را با فرشته تأیید می کند و این ، همان گفته خداوند است که : «آنها را با روحی از خود تأیید نمود» .
امام صادق علیه السلام :برای دل ، دو گوش است : روح ایمان خیر را نجوا می کند و شیطان شرّ را . پس هر کدام بر دیگری چیره شود ، بر دل مسلّط می گردد .
امام صادق علیه السلام خطاب به سلیمان بن خالد : ای سلیمان! برای تو دلی و گوش هایی است . خداوند ، هرگاه اراده کند که بنده ای را هدایت کند ، گوش های دلش را می گشاید و هرگاه جز این بخواهد ، گوش های دلش را می بندد و دیگر هیچ گاه صالح نمی شود . این ، همان کلام خداوند متعال است که : «یا چنین است که بر دل هایشان قفل هایی است؟» .
ر . ک : ص 427 ح 1695 و 437 (خاستگاه اصلی همه ادراکات) .
1 / 4خاستگاه اصلی همه ادراکاتامام علی علیه السلام :دل ، دفتر اندیشه است .
امام علی علیه السلام :دل ، دفتر دیده است .
امام علی علیه السلام :دل ، سرچشمه حکمت است و گوش آبگیر آن .
.
ص: 438
الإرشاد فی مُناظَرَهِ الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام مَعَ أبی شاکِرٍ الدَّیصانِیّ : قالَ أبو شاکِرٍ : ... قَد عَلِمتَ أنّا لا نَقبَلُ إلاّ ما أدرَکناهُ بِأَبصارِنا ، أو سَمِعناهُ بِآذانِنا ، أو ذُقناهُ بِأَفواهِنا ، أو شَمَمناهُ بِاُنوفِنا ، أو لَمَسناهُ بِبَشَرَتِنا . فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ علیه السلام : ذَکَرتَ الحَواسَّ الخَمسَ وهِیَ لا تَنفَعُ فِی الاِستِنباطِ إلاّ بِدَلیلٍ ، کَما لا تُقطَعُ الظُّلمَهُ بِغَیرِ مِصباحٍ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام فی ذِکرِ مُناظَرَهٍ لَهُ مَعَ طَبیبٍ هِندِیٍّ : قالَ : أخبِرنی بِمَ تَحتَجُّ فی مَعرِفَهِ رَبِّکَ الَّذی تَصِفُ قُدرَتَهُ ورُبوبِیَّتَهُ ، وإنَّما یَعرِفُ القَلبُ الأَشیاءَ کُلَّها بِالدَّلالاتِ الخَمسِ الَّتی وَصَفتُ لَکَ ؟ قُلتُ : بِالعَقلِ الَّذی فی قَلبی ، وَالدَّلیلِ الَّذی أحتَجُّ بِهِ فی مَعرِفَتِهِ ... أمّا إذا أبَیتَ إلاَّ الجَهالَهَ، وزَعَمتَ أنَّ الأَشیاءَ لا یُدرَکُ إلاّ بِالحَواسِّ، فَإِنّی اُخبِرُکَ أنَّهُ لَیسَ لِلحَواسِّ دَلالَهٌ عَلَی الأَشیاءِ ، ولا فیها مَعرِفَهٌ إلاّ بِالقَلبِ، فَإِنَّهُ دَلیلُها ومُعَرِّفُهَا الأَشیاءَ الَّتی تَدَّعی أنَّ القَلبَ لا یَعرِفُها إلاّ بِها. (2)
الإمام الرضا علیه السلام :إنَّ کُلَّ ما أوجَدَتکَ الحَواسُّ فَهُوَ مَعنًی مُدرَکٌ لِلحَواسِّ، وکُلُّ حاسَّهٍ تَدُلُّ عَلی ما جَعَلَ اللّهُ عز و جل لَها فی إدراکِها ، وَالفَهمُ مِنَ القَلبِ بِجَمیعِ ذلِکَ کُلِّهِ. (3)
راجع : ص 432 (القلب) .
.
1- .الإرشاد : ج 2 ص 202 ، إعلام الوری : ص 283 وفیه «تنتفع» بدل «تنفع» ، التوحید : ص 292 ح 1 ، روضه الواعظین : ص 28 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 10 ص 211 ح 12 .
2- .بحارالأنوار : ج 3 ص 153 و ص 159 عن المفضّل بن عمر .
3- .التوحید : ص 438 ح 1 عن الحسن بن محمّد النوفلی ثمّ الهاشمی ، بحارالأنوار : ج 10 ص 316 ح 1 .
ص: 439
الإرشاد در مناظره امام صادق علیه السلام با ابو شاکر دیصانی : ابو شاکر گفت : ... می دانی که ما جز آنچه با چشم هایمان ادراک می کنیم یا با گوش هایمان می شنویم یا با دهان هایمان می چشیم یا با بینی هایمان احساس می کنیم یا با پوست هایمان لمس می کنیم ، چیز دیگری را نمی پذیریم ؟ امام صادق علیه السلام فرمود : «حواس پنجگانه را یاد کردی ، حال آن که آنها جز با راهنما قادر به استنباط نیستند؛ همان گونه که تاریکی ، جز با چراغ ، شکافته نمی گردد» .
امام صادق علیه السلام در نقل مناظره اش با پزشک هندی : به من گفت : به چه چیز در شناخت پروردگارت که قدرت و ربوبیّت او را توصیف می کنی ، احتجاج می کنی ، در حالی که دل ، همه اشیا را با حواس پنجگانه ای که برایت گفتم ، درک می کند؟ گفتم : «با خردی که در دلم جای دارد و دلیلی که در شناخت او بدان احتجاج می کنم؛ . . . ولی اگر بر نادانی پافشاری کنی و بپنداری که اشیا تنها از راه حواس درک می شوند ، پس به تو می گویم که حواس ، هیچ دلالتی بر اشیا ندارند و شناخت ، جز با دل نیست؛ زیرا دل ، راهنما و شناسنده اشیا به حواس است . اشیایی که تو ادّعا می کنی ، دل ، جز به وسیله حواس ، آنها را نمی شناسد» .
امام رضا علیه السلام :هر چه را حواس برای تو می یابند ، معنایی درک شده برای حواس است و هر حسّی بر آنچه خدای عز و جل برای ادراکش قرار داده ، دلالت می کند ؛ و فهم همه اینها با دل است .
ر . ک : ص 433 (دل) .
.
توضیحی درباره ابزارهای شناخت
1 . حس
2 . عقل
توضیحی درباره ابزارهای شناختاز آیات و روایاتی که در این فصل گذشت ، معلوم می شود که در انسان سه ابزار برای معرفت وجود دارد که معارف و آگاهی های او به یکی از این ابزارها باز می گردد :
1 . حسحواسّ ظاهر ، روزنه هایی هستند که شناخت های آغازین از هستی ، مربوط به آنهاست . اگر هر یک از این روزنه ها مسدود شود ، شناخت ویژه آن ، از انسان سلب می گردد ، همچنان که گفته شده است : من فقد حسّا فقد علما . هرکس حسّی را از دست بدهد ، دانشی را از دست داده است .
2 . عقلعقل ، مرکز شعور و ادراک در وجود انسان است و وظیفه آن ، ترکیب ، تجزیه ، انتزاع ، تعمیم و تعمیق مفاهیمی است که از طریق حواس به آن منتقل می شود .
.
ص: 441
3 . قلب
3 . قلبکلمه قلب ، در چهار معنا به کار رفته است : 1 . تلمبه خون در بدن ، (1) 2 . عقل ، (2) 3 . مرکز معارف شهودی ، (3) 4 . روح . (4) در مباحث معرفت شناسی ، هنگامی که قلب در کنار عقل به عنوان یکی از ابزارهای معرفت مطرح می شود ، مقصود ، معنای سوم (یعنی عقل به عنوان مرکز معارف شهودی) است . نکته مهمّی که در بخش چهارم از این فصل مورد توجّه قرار گرفته ، آن است که مبدأ و مصدر اصلی همه ادراکات و احساسات انسان ، روح اوست و ابزارهای سه گانه معرفت (حس ، عقل و قلب) ، در واقع ، به منزله راه هایی هستند که روح از طریق آنها با جهان هستی ارتباط برقرار می کند . بنا بر این ، وقتی که قلب در معنای دوم و یا سوم به کار می رود ، در واقع ، در بُعدی از ابعاد خود یا مرتبه ای از مراتب خویش به کار رفته است . (5)
.
1- .نهج البلاغه : حکمت 108 : «رگ های دل این آدمی ، پاره گوشتی آویزان است که شگفت ترین چیز در وجود اوست» . نیز ، ر.ک : لسان العرب : ج 9 ص 326 .
2- .. الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 . امام کاظم علیه السلام در این حدیث ، «قلب» را در آیه شریفه « إِنَّ فِی ذَ لِکَ لَذِکْرَی لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ» به عقل تفسیر کرده است .
3- .ر.ک : ص 161 (دل) .
4- .ر.ک : بقره : آیه 225 و 283 ، ق : آیه 33 ، شعراء : آیه 89 .
5- .برای توضیح بیشتر ، ر.ک : مبانی شناخت ، محمّد محمّدی ری شهری .
ص: 442
الفصل الثانی : سبل المعارف العقلیّه2 / 1التَّفَکُّرالکتاب«وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ» . (1)
«فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» . (2)
«کَذَ لِکَ نُفَصِّلُ الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (3)
«إِنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (4)
«لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» . (5)
«وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» . (6)
.
1- .آل عمران : 191 .
2- .الأعراف : 176 .
3- .یونس : 24 .
4- .الرعد : 3 .
5- .النحل : 44 .
6- .الحشر : 21 .