گروه نرم افزاری آسمان

فصل دوم : راه های معرفت عقلی



2 / 1 تفکّر

فصل دوم : راه های معرفت عقلی2 / 1تفکّرقرآن«در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند» .

«پس ماجرا را بازگو کن ، شاید آنها بیندیشند» .

«بدین گونه ، نشانه ها[ی خود] را تفصیل می دهیم ، برای قومی که می اندیشند» .

«در این [ امر] برای قومی که تفّکر می کنند، نشانه هایی است» .

«تا آنچه را که به سویِ آنها نازل شده است ، برای مردم ، بیان کنی . شاید ایشان بیندیشند» .

«ما آن مثال ها را برای مردم می زنیم ، باشد که بیندیشند» .

.


ص: 444

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :لا عِلمَ کَالتَّفَکُّرِ. (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ التَّفَکُّرَ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ. (2)

الإمام علیّ علیه السلام :الفِکرُ یَهدی. (3)

عنه علیه السلام :الفِکرُ إحدَی الهِدایَتَینِ. (4)

عنه علیه السلام :الفِکرُ یوجِبُ الاِعتِبارَ ، ویُؤمِنُ العِثارَ ، ویُثمِرُ الاِستِظهارَ. (5)

عنه علیه السلام :الفِکرُ مِرآهٌ صافِیَهٌ. (6)

عنه علیه السلام :الفِکرَهُ نورٌ ، وَالغَفلَهُ ضَلالَهٌ. (7)

عنه علیه السلام :الفِکرُ یُفیدُ الحِکمَهَ. (8)

.

1- .نهج البلاغه : الحکمه 113 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 179 ح 63 .
2- .الکافی : ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام وص 600 ح 5 عن طلحه بن زید عن الإمام الصادق علیه السلام و ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، النوادر للراوندی : ص 144 ح 197 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الدرّه الباهره : ص 22 عن الإمام الحسن علیه السلام ، العُدد القویّه : ص 38 کلاهما عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 115 ح 11 .
3- .غرر الحکم : ح 7020 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 731 .
4- .غرر الحکم : ح 1616 .
5- .غرر الحکم : ح 2124 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 20 ح 100 .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 5 و 365 ، الأمالی للمفید : ص 336 ح 7 عن عبداللّه بن محمّد بن عبیداللّه بن یاسین عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلامعنه علیه السلام ، تحف العقول : ص 202 ، الأمالی للطوسی : ص 115 ح 175 عن عبداللّه بن محمّد بن عبداللّه بن یاسین عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام عنه علیه السلام ، کنز الفوائد : ج 2 ص 83 ؛ دستور معالم الحکم : ص 20 .
7- .دستور معالم الحکم : ص 21 وراجع: تحف العقول : ص 89 و ص 100 .
8- .غرر الحکم : ح 878 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 531 .

ص: 445

حدیثامام علی علیه السلام :دانشی مانند تفکّر نیست .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تفکّر ، مایه زندگانی دل بیناست .

امام علی علیه السلام :اندیشه ره می نماید .

امام علی علیه السلام :اندیشه یکی از دو هدایت (1) است .

امام علی علیه السلام :اندیشه مایه عبرت گرفتن است و از لغزش ، ایمن می سازد و [ انسان را ]پشتیبانی می کند .

امام علی علیه السلام :اندیشه ، آینه ای بی زنگار است .

امام علی علیه السلام :اندیشه ، روشنایی و غفلت ، گم راهی است .

امام علی علیه السلام :اندیشه مفید ، حکمت است .

.

1- .ظاهراً مقصود از دو هدایت ، یکی هدایت درونی است (که عقل است) و دیگری هدایت بیرونی (که انبیا و اوصیای آنها هستند). (م)

ص: 446

عنه علیه السلام :فِکرُ العاقِلِ هِدایَهٌ. (1)

عنه علیه السلام :فِکرُکَ یَهدیکَ إلَی الرَّشادِ. (2)

عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ الفِکرَ فیما تَعَلَّمَ أتقَنَ عِلمَهُ ، وفَهِمَ ما لَم یَکُن یَفهَمُ. (3)

عنه علیه السلام :مَن تَفَکَّرَ أبصَرَ. (4)

عنه علیه السلام :مَن فَکَّرَ أبعَدَ العَواقِبَ. (5)

عنه علیه السلام :مَن طالَت فِکرَتُهُ حَسُنَت بَصیرَتُهُ. (6)

عنه علیه السلام :مَن فَهِمَ عَلِمَ غَورَ العِلمِ. (7)

عنه علیه السلام :تَفَکُّرُکَ یُفیدُکَ الاِستِبصارَ ویُکسِبُکَ الاِعتِبارَ. (8)

عنه علیه السلام :لا بَصیرَهَ لِمَن لا فِکرَ لَهُ. (9)

عنه علیه السلام :لا تُخلِ نَفسَکَ مِن فِکرَهٍ تَزیدُکَ حِکمَهً ، وعِبرَهٍ تُفیدُکَ عِصمَهً. (10)

عنه علیه السلام :لِقاحُ العِلمِ التَّصَوُّرُ وَالفَهمُ. (11)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِالفَهمِ. (12)

.

1- .غرر الحکم : ح 6530 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 358 ح 6066 .
2- .غرر الحکم : ح 6545 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 357 ح 6031 وراجع: غرر الحکم : ح 648 و ح 707 .
3- .غرر الحکم : ح 8917 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 435 ح 7507 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 216 .
5- .غرر الحکم : ح 8577 .
6- .غرر الحکم : ح 8319 .
7- .غرر الحکم : ح 7934 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7182 .
8- .غرر الحکم : ح 4574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4036 .
9- .غرر الحکم : ح 10774 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9980 .
10- .غرر الحکم : ح 10307 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9419 .
11- .غرر الحکم : ح 7623 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 419 ح 7101 .
12- .غرر الحکم : ح 88 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 743 .

ص: 447

امام علی علیه السلام :اندیشه خردمند ، هدایت است .

امام علی علیه السلام :اندیشه ات تو را به راه راست ، هدایت می کند .

امام علی علیه السلام :هر که در آنچه فرا می گیرد ، بسیار بیندیشد ، دانش خود را استوار می سازد و آنچه را نفهمیده ، می فهمد .

امام علی علیه السلام :آن که بیندیشد ، به بینش می رسد .

امام علی علیه السلام :آن که بیندیشد ، از فرجام [بد] دور می گردد .

امام علی علیه السلام :آن که اندیشه اش طولانی شود ، بینشش نیکو می گردد .

امام علی علیه السلام :آن که خوش درک باشد ، ژرفای دانش را خواهد دانست .

امام علی علیه السلام :تفکّرت برایت بینش می آورد و مایه عبرت گرفتن تو می گردد .

امام علی علیه السلام :آن که اندیشه ندارد ، بینش ندارد .

امام علی علیه السلام :خود را از اندیشه ای که مایه فزونی حکمتت گردد و عبرتی که مایه حفظ تو شود ، تهی مدار .

امام علی علیه السلام :باروری دانش ، [به] تصوّر و فهم است .

امام علی علیه السلام :دانش با فهم حاصل می آید .

.


ص: 448

عنه علیه السلام :الفَهمُ آیَهُ العِلمِ. (1)

عنه علیه السلام :الفَضائِلُ أربَعَهُ أجناسٍ : أحَدُهَا الحِکمَهُ ، وقِوامُها فِی الفِکرَهِ. (2)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً تَفَکَّرَ فَاعتَبَرَ ، وَاعتَبَرَ فَأَبصَرَ. (3)

عنه علیه السلام :کَفی بِالفِکرِ رُشداً. (4)

عنه علیه السلام :رَأسُ الاِستِبصارِ الفِکرَهُ. (5)

عنه علیه السلام :أفکِر تَستَبصِر. (6)

الإمام الحسن علیه السلام :عَلَیکُم بِالفِکرِ ، فَإِنَّهُ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ ، ومَفاتیحُ أبوابِ الحِکمَهِ. (7)

2 / 2التَّعَلُّمالکتاب«الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الاْءِنسَنَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» . (8)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ. (9)

.

1- .غرر الحکم : ح 453 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 41 ح 952 .
2- .کشف الغمّه : ج 3 ص 138 عن الإمام الجواد علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 81 ح 68 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، إرشاد القلوب : ص 191 ، غرر الحکم : ح 5206 وراجع: مطالب السؤول : ص 51 وبحارالأنوار : ج 73 ص 119 ح 109 .
4- .غرر الحکم : ح 7021 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6532 .
5- .غرر الحکم : ح 5232 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4809 نحوه .
6- .غرر الحکم : ح 2239 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 75 ح 1815 .
7- .أعلام الدین : ص 297 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 115 ح 12 .
8- .العلق : 4 و 5 .
9- .صحیح البخاری : ج 1 ص 38 ، المعجم الأوسط : ج 3 ص 118 ح 2663 ، حلیه الأولیاء : ج 5 ص 174 کلاهما عن أبی الدرداء ، کنزالعمّال : ج 10 ص 239 ح 29266 .

ص: 449



2 / 2 آموختن

امام علی علیه السلام :فهم ، نشانه دانش است .

امام علی علیه السلام :فضیلت ها چهارگونه اند : یکی از آنها حکمت است که قوام آن ، اندیشه است .

امام علی علیه السلام :خدای رحمت کند مردی را که اندیشید ، پس عبرت گرفت و عبرت گرفت ، پس بینش یافت .

امام علی علیه السلام :برای هدایت ، اندیشیدن بس است .

امام علی علیه السلام :اساس بینش ، اندیشه است .

امام علی علیه السلام :بیندیش تا بینش یابی .

امام حسن علیه السلام :همواره بیندیشید که آن ، مایه زندگانی دل بینا و کلید درهای حکمت است .

2 / 2آموختنقرآن«همان [خدایی] که با قلم آموخت ، و به انسان آنچه را نمی دانست ، یاد داد» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش به آموزش است .

.


ص: 450

الإمام علیّ علیه السلام :مَن لَم یَتَعَلَّم لَم یَعلَم. (1)

عنه علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ عَلِمَ. (2)

عنه علیه السلام :بِالتَّعَلُّمِ یُنالُ العِلمُ. (3)

عنه علیه السلام :تَعَلَّم تَعلَم ، وتَکَرَّم تُکرَم. (4)

عنه علیه السلام :اِسمَع تَعلَم ، وَاصمُت تَسلَم. (5)

عنه علیه السلام :مَنِ استَرشَدَ عَلِمَ. (6)

الإمام الصادق علیه السلام :دِراسَهُ العِلمِ لِقاحُ المَعرِفَهِ. (7)

الإمام الکاظم علیه السلام :العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالعَقلِ یُعتَقَدُ ، ولا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِیٍّ ، ومَعرِفَهُ العِلمِ بِالعَقلِ. (8)

2 / 3العِبرَهالکتاب«أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَی الْأَبْصَرُ وَ لَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» . (9)

.

1- .غرر الحکم : ح 8184 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 444 ح 7778 .
2- .غرر الحکم : ح 7642 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7271 .
3- .غرر الحکم : ح 4218 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3827 .
4- .غرر الحکم : ح 4478 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4024 و 4025 .
5- .غرر الحکم : ح 2299 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1976 .
6- .غرر الحکم : ح 7672 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8040 .
7- .نزهه الناظر : ص 115 ح 55 ، أعلام الدین : ص 298 عن الإمام الحسین علیه السلام ، غرر الحکم : ح 830 ولیس فیهما «دراسه» و ح 7622 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 128 ح 11 .
8- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 وفیه «ومعرفه العالم» بدل «معرفه العلم» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 138 ح 30 .
9- .الحجّ : 46 .

ص: 451



2 / 3 عبرت گرفتن

امام علی علیه السلام :کسی که نیاموخت ، ندانست .

امام علی علیه السلام :کسی که آموخت ، دانست .

امام علی علیه السلام :با آموختن ، دانش حاصل می گردد .

امام علی علیه السلام :بیاموز تا بدانی و گرامی بدار تا گرامی داشته شوی .

امام علی علیه السلام :بشنو تا بدانی و ساکت شو تا سالم بمانی .

امام علی علیه السلام :هر که راه جوید ، دانا شود .

امام صادق علیه السلام :درس و فراگیری دانش ، مایه باروری شناخت است .

امام کاظم علیه السلام :دانش به آموزش است و آموزش به خردورزی گره خورده است و دانشی نیست ، جز از عالم ربّانی ؛ و شناخت دانش با خرد است .

2 / 3عبرت گرفتنقرآن«آیا در زمین گردش نکرده اند تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش هایی که با آن بشنوند . آری ، [تنها] دیدگان نابینا نمی شوند ، بلکه دل هایی که در سینه ها هست نیز نابینا می شود» .

.


ص: 452

«قُلْ سِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَهَ الاْخِرَهَ إِنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» . (1)

الحدیثتفسیر ابن کثیر عن مالک بن دینار :أوحَی اللّهُ تَعالی إلی موسی علیه السلام : أن یا موسی اتَّخِذ نَعلَینِ مِن حَدیدٍ وعَصاً ، ثُمَّ سِح فِی الأَرضِ وَاطلُبِ الآثارَ وَالعِبَرَ حَتّی تَتَخَرَّقَ النَّعلانِ وتُکسَرَ العَصا. (2)

الإمام علیّ علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ ، ومَن أبصَرَ فَهِمَ ، ومَن فَهِمَ عَلِمَ. (3)

عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِعَقلِهِ استَبانَ. (4)

عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً تَفَکَّرَ فَاعتَبَرَ ، وَاعتَبَرَ فَأَبصَرَ. (5)

عنه علیه السلام :دَوامُ الاِعتِبارِ یُؤَدّی إلَی الاِستِبصارِ ، ویُثمِرُ الاِزدِجارَ. (6)

عنه علیه السلام :فی کُلِّ اعتِبارٍ اِستِبصارٌ. (7)

.

1- .العنکبوت : 20 .
2- .تفسیر ابن کثیر : ج 5 ص 435 ، الدرّ المنثور : ج 6 ص 61 نقلاً عن ابن أبی الدنیا فی کتاب التفکّر وفیه «تنکسر» بدل «تکسر» وراجع: ص 395 ح 1686 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 208 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 118 ، العُدد القویّه : ص 292 ح 18 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 70 ص 73 ح 27 .
4- .غرر الحکم : ح 8296 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 446 ح 7842 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، غرر الحکم : ص 5206 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 90 ح 214 .
6- .غرر الحکم : ح 5150 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 251 ح 4709 .
7- .غرر الحکم : ح 6461 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 353 ح 5962 .

ص: 453

«بگو : در زمین گردش کنید و بنگرید خداوند ، چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس نشئه آخرت را پدید می آورد . بی گمان ، خداوند بر هر کاری تواناست» .

حدیثتفسیر ابن کثیر به نقل از ابن دینار : خداوند متعال به موسی علیه السلام وحی کرد که : «ای موسی، دو کفش و عصای آهنین برگیر و آن گاه در زمین ، سیاحت کن و آثار و عبرت ها را بجوی ، تا آن که کفش ها پاره و عصا شکسته شود» .

امام علی علیه السلام :آن که عبرت اندوزد ، بینا شود و آن که بینا شود ، دریابد و آن که دریابد ، بداند .

امام علی علیه السلام :آن که با خردش عبرت گیرد ، نیک بشناسد .

امام علی علیه السلام :خدای بیامرزد کسی را که اندیشید و عبرت گرفت ، و عبرت اندوخت و بینا شد !

امام علی علیه السلام :استمرار عبرت اندوزی به بینش می انجامد و خودداری [ از زشتی ها ]را نتیجه می دهد .

امام علی علیه السلام :در هر عبرت اندوزی ای بینشی است .

.


ص: 454

عنه علیه السلام :الاِعتِبارُ یَقودُ إلَی الرَّشادِ. (1)

عنه علیه السلام :الاِعتِبارُ یُفیدُکَ الرَّشادَ. (2)

مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : العِبرَهُ تورِثُ ثَلاثَهَ أشیاءَ : العِلمَ بِما یَعمَلُ ، وَالعَمَلَ بِما یَعلَمُ ، وعِلمَ ما لَم یَعلَم. (3)

الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ : تَغَرَّب عَنِ الأَوطانِ فی طَلَبِ العُلی وسافِر فَفِی الأَسفارِ خَمسُ فَوائِدِ تَفَرُّجُ هَمٍّ واکتِسابُ مَعیشَهٍ وعِلمٌ وآدابٌ وصُحبَهُ ماجِدِ (4)

2 / 4التَّجرِبَهالإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ عَقلانِ : عَقلُ الطَّبعِ ، وعَقلُ التَّجرِبَهِ ، وکِلاهُما یُؤَدِّی المَنفَعَهَ. (5)

عنه علیه السلام :فِی التَّجارِبِ عِلمٌ مُستَأنَفٌ. (6)

عنه علیه السلام :التَّجارِبُ عِلمٌ مُستَفادٌ. (7)

.

1- .الکافی : ج 8 ص 22 ح 4 عن جابربن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کنز الفوائد : ج 2 ص 83 ، غرر الحکم : ح 1121 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 92 ح 101 .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص389 ح 5834 ، غرر الحکم: ح 1037 نحوه ؛ دستور معالم الحکم : ص20 .
3- .مصباح الشریعه : ص 205 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 326 ح 21 .
4- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 192 ح 119 .
5- .مطالب السؤول : ص 49 وراجع: ص 36 ح 4 ؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 6 ح 58 .
6- .الکافی : ج 8 ص 22 ح 4 عن جابربن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 388 ح 5834 ، تحف العقول : ص 96 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 342 ح 15 .
7- .غرر الحکم : ح 1036 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 43 ح 1030 .

ص: 455



2 / 4 تجربه اندوزی

امام علی علیه السلام :عبرت اندوزی به راه راست می کشاند .

امام علی علیه السلام :عبرت اندوزی ، رشد و هدایتت می بخشد .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : عبرت اندوزی سه نتیجه دارد : دانستن آنچه می کند ، انجام دادن آنچه می داند ، و دانستن آنچه نمی داند .

امام علی علیه السلام : در اشعار منسوب به ایشان علیه السلام : در پی سرفرازی ، دل از وطن برکَن / و راه سفر در پیش گیر که در سفر ، پنج بهره است :برطرف شدن اندوه ، به دست آوردن هزینه زندگی / دانش ، ادب و مصاحبت بزرگان .

2 / 4تجربه اندوزیامام علی علیه السلام :عقل ، دو گونه است : عقل طبیعی و عقل تجربی ، و هردو سودبخش اند .

امام علی علیه السلام :در تجربه ها دانشی تازه است .

امام علی علیه السلام :تجربه ها دانشی قابل استفاده اند .

.


ص: 456

عنه علیه السلام :کُلُّ مَعرِفَهٍ تَحتاجُ إلَی التَّجارِبِ. (1)

2 / 5مَعرِفَهُ الأَضدادِالإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ المُلهِمِ عِبادَهُ حَمدَهُ ، وفاطِرِهِم عَلی مَعرِفَهِ رُبوبِیَّتِهِ ، الدّالِّ عَلی وُجودِهِ بِخَلقِهِ ، وبِحُدوثِ خَلقِهِ عَلی أزَلِهِ ، وبِاشتِباهِهِم عَلی أن لا شِبهَ لَهُ. (2)

عنه علیه السلام :بِتَشعیرِهِ المَشاعِرَ عُرِفَ أن لا مَشعَرَ لَهُ ، وبِتَجهیرِهِ الجَواهِرَ عُرِفَ أن لا جَوهَرَ لَهُ ، وبِمُضادَّتِهِ بَینَ الأَشیاءِ عُرِفَ أن لا ضِدَّ لَهُ ، وبِمُقارَنَتِهِ بَینَ الأَشیاءِ عُرِفَ أن لا قَرینَ لَهُ. (3)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ ... الدّالِّ عَلی قِدَمِهِ بِحُدوثِ خَلقِهِ، وبِحُدوثِ خَلقِهِ عَلی وُجودِهِ ، وبِاشتِباهِهِم عَلی أن لا شِبهَ لَهُ. (4)

.

1- .مطالب السؤول : ص 50 .
2- .الکافی: ج 1 ص 139 ح 5 عن إسماعیل بن قتیبه عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 152 ولیس فیه «الملهم عباده حمده ، وفاطرهم علی معرفه ربوبیّته» ، بحارالأنوار : ج 4 ص 284 ح 17 وراجع: الاحتجاج : ج 1 ص 480 ح 117 .
3- .الکافی : ج 1 ص 139 ح 4 عن محمّد بن أبی عبداللّه رفعه عن الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبداللّه بن یونس عن الإمام الصادق علیه السلام عنه علیه السلام و ص 37 ح 2 عن القاسم بن أیّوب العلویّ ، الاحتجاج : ج 2 ص 362 ح 283 کلاهما عن الإمام الرضا علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 186 ولیس فیه «وبِتَجهیرِهِ الجَواهِرَ عُرِفَ أن لا جَوهَرَ لَهُ» ، تحف العقول : ص 64 ، بحارالأنوار : ج 4 ص 229 ح 2 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 185 ، بحارالأنوار : ج 4 ص 261 ح 9 .

ص: 457



2 / 5 شناخت ضدها

امام علی علیه السلام :هر معرفتی به تجربه نیاز دارد .

ر . ک : ج 1 ص 93 (تجربه) .

2 / 5شناخت ضدهاامام علی علیه السلام :سپاس ، خدایی را که ستایش خود را به بندگانش الهام فرمود و آنها را بر شناخت ربوبیّت خود ، چنان سرشت که از آفرینشش به وجودش و از نو شدن خلقتش به قدمتش و از همسانی آفریده ها به بی همتایی وی پی ببرند .

امام علی علیه السلام در توصیف خدای سبحان : از ادراک آفرینی او دانسته شد که از ادراک ، بی نیاز است و از جوهرآفرینی او دانسته شد که جوهری ندارد ، و از نهادن تضاد میان اشیا دانسته شد که خود ، ضدی ندارد ، و از مقارنه ای که میان چیزها برقرار کرد ، دانسته شد که قرینی ندارد .

امام علی علیه السلام :سپاس ، خدایی را که نو بودن آفرینش بر قدمت او ، و حدوث خلقت بر وجود او ، و همسانی آفریده ها بر بی همتایی او دلالت دارند .

.


ص: 458

عنه علیه السلام :اِعلَموا أنَّکُم لَن تَعرِفُوا الرُّشدَ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی تَرَکَهُ ، ولَن (1) تَأخُذوا بِمیثاقِ الکِتابِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَقَضَهُ ، ولَن تَمَسَّکوا بِهِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی نَبَذَهُ ، ولَن تَتلُوا الکِتابَ حَقَّ تِلاوَتِهِ حَتّی تَعرِفُوا الَّذی حَرَّفَهُ ، ولَن تَعرِفُوا الضَّلالَهَ حَتّی تَعرِفُوا الهُدی ، ولَن تَعرِفُوا التَّقوی حَتّی تَعرِفُوا الَّذی تَعَدّی. (2)

عنه علیه السلام :إنَّما یُعرَفُ قَدرُ النِّعَمِ بِمُقاساهِ ضِدِّها. (3)

.

1- .فی المصدر «ولم» وما أثبتناه هو الصحیح بقرینه السیاق والمصادر الاُخری .
2- .الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه ، نهج البلاغه : الخطبه 147 وفیه إلی «نبذه» ، بحارالأنوار : ج 77 ص 369 ح 34 .
3- .غرر الحکم : ح 3879 .

ص: 459

امام علی علیه السلام :بدانید که راه را نخواهید شناخت ، تا آن که رهاکننده اش را بشناسید و پیمان با قرآن را استوار نساخته اید ، تا آن که ناقضش را بشناسید و به آن چنگ نزده اید ، تا آن که وا گذارنده اش را بشناسید و حقّ تلاوت قرآن را ادا نکرده اید ، تا آن که تحریف کننده اش را بشناسید و گم راهی را نشناسید ، تا آن که هدایت را بشناسید و تقوا را نخواهید شناخت ، تا آن که تجاوزگر را بشناسید .

امام علی علیه السلام :ارزش نعمت ها تنها از سنجش با ضدّشان شناخته می شود .

.


ص: 460

الفصل الثالث : طرق المعارف القلبیّه3 / 1الوَحیالکتاب«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی» . (1)

«وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُن تَعْلَمُ» . (2)

«عَلَّمَکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ» . (3)

«وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَیْکُم مِّنَ الْکِتَبِ وَالْحِکْمَهِ یَعِظُکُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» . (4)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِلمُ میراثی ومیراثُ الأَنبِیاءِ قَبلی. (5)

.

1- .النجم : 5 .
2- .النساء : 113 .
3- .البقره : 239 .
4- .البقره : 231 .
5- .فردوس الأخبار : ج 3 ص 96 ح 4014 عن اُمّ هانئ ، کنزالعمّال : ج 10 ص 133 ح 28668 .