گروه نرم افزاری آسمان

فصل سوم : راه های معرفت قلبی



3 / 1 وحی

فصل سوم : راه های معرفت قلبی3 / 1وحیقرآن«[ فرشته ] نیرومند به او (پیامبر صلی الله علیه و آله ) آموخت» .

«آنچه را نمی دانستی به تو آموخت» .

«آنچه را نمی دانستید ، به شما آموخت» .

«نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به وسیله آن به شما اندرز می دهد ، به یاد آورید و از خدا پروا داشته باشید و بدانید که خداوند بر هر چیزی داناست» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، میراث من و پیامبران پیش از من است .

.


ص: 462

عنه صلی الله علیه و آله :إنّا أهلُ بَیتٍ شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ ، ومَوضِعُ الرِّسالَهِ ، ومُختَلَفُ المَلائِکَهِ ، وبَیتُ الرَّحمَهِ ، ومَعدِنُ العِلمِ. (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ . . . لَهُ ظَهرٌ وبَطنٌ ؛ فَظاهِرُهُ حُکمٌ ، وباطِنُهُ عِلمٌ . . . فیهِ مَصابیحُ الهُدی ، ومَنارُ الحِکمَهِ ، ودَلیلٌ عَلَی المَعرِفَهِ لِمَن عَرَفَ الصِّفَهَ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله فی وَصفِ القُرآنِ : مَنِ ابتَغَی العِلمَ فی غَیرِهِ أضَلَّهُ اللّهُ. (3)

الإمام علیّ علیه السلام :القُرآنُ أفضَلُ الهِدایَتَینِ. (4)

عنه علیه السلام فی وَصفِ قُدرَهِ اللّهِ سُبحانَهُ : هُوَ الَّذی أسکَنَ الدُّنیا خَلقَهُ ، وبَعَثَ إلَی الجِنِّ وَالإِنسِ رُسُلَهُ لِیَکشِفوا لَهُم عَن غِطائِها. (5)

عنه علیه السلام :کَلامُ اللّهِ شِفاءٌ. (6)

.

1- .مسائل علیّ بن جعفر : ص 322 ح 806 ، بصائر الدرجات : ص 58 ح 8 کلاهما عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم عن أبیه علیهماالسلام ، الکافی: ج 1 ص 221 ح 2 عن إسماعیل بن أبی زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام ؛ فرائد السمطین : ج 1 ص 44 ح 9 عن ابن عبّاس نحوه .
2- .الکافی : ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 2 ح 1 عن محمّد بن مسعود عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، النوادر للراوندی : ص 144 ح 197 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 77 ص 134 ح 46 .
3- .تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 6 ح 11 عن الحسن بن علیّ ، بحارالأنوار : ج 92 ص 27 ح 30 ؛ کنزالعمّال : ج 16 ص 193 ح 44216 نقلاً عن وکیع عن عبداللّه بن الحسن ابن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الدرّ المنثور : ج 6 ص 376 نقلاً عن ابن مردویه عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، سنن الترمذی : ج 5 ص 172 ح 2906 عن الحارث الأعور عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «الهدی» بدل «العلم» .
4- .غرر الحکم : ح 1664.
5- .نهج البلاغه : الخطبه 183 .
6- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 248 .

ص: 463

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ما اهل بیت درخت نبوّت ، موضع رسالت ، محلّ آمد و شد فرشتگان ، خانه رحمت و کان دانش هستیم .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که فتنه ها چون پاره های شب تار بر شما مشتبه شود ، به قرآن روی بیاورید . . . . برای قرآن ، ظاهری و باطنی است . ظاهر آن حکمت ، و باطن آن دانش است . در آن ، چراغ های هدایت ، نور حکمت و راهنمای معرفت است؛ برای کسی که ویژگی اش را شناخت .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در توصیف قرآن : هر کس دانش را در غیر قرآن بجوید ، خداوند ، گم راهش می کند .

امام علی علیه السلام :قرآن ، برترینِ دو هدایت است .

امام علی علیه السلام در توصیف قدرت خدای سبحان : اوست که آفریده هایش را در دنیا ساکن کرد و پیامبرانش را به سوی جن و انس فرستاد ، تا برایشان پرده از دنیا برگیرند .

امام علی علیه السلام :کلام خداوند ، شفاست .

.


ص: 464

عنه علیه السلام :تَعَلَّمُوا القُرآنَ فَإِنَّهُ أحسَنُ الحَدیثِ ، وتَفَقَّهوا فیهِ فَإِنَّهُ رَبیعُ القُلوبِ ، وَاستَشفوا بِنورِهِ فَإِنَّهُ شِفاءُ الصُّدورِ. (1)

عنه علیه السلام فی وَصفِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : سِراجٌ لَمَعَ ضَوؤُهُ ، وشِهابٌ سَطَعَ نورُهُ ، وزَندٌ بَرَقَ لَمعُهُ. (2)

عنه علیه السلام فی صِفَهِ القُرآنِ : هُوَ رَبیعُ القُلوبِ ویَنابیعُ العِلمِ ، وهُوَ الصِّراطُ المُستَقیمُ ، هُوَ هُدًی لِمَنِ ائتَمَّ بِهِ. (3)

الإمام الصادق علیه السلام :فی کِتابِ اللّهِ نَجاهٌ مِنَ الرَّدی ، وبَصیرَهٌ مِنَ العَمی ، ودَلیلٌ إلَی الهُدی. (4)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل أنزَلَ فِی القُرآنِ تِبیاناً لِکُلِّ شَیءٍ ، حَتّی وَاللّهِ ما تَرَکَ شَیئاً یَحتاجُ إلَیهِ العَبدُ ، حَتّی وَاللّهِ ما یَستَطیعُ عَبدٌ أن یَقولَ : لَو کانَ فِی القُرآنِ هذا، إلاّ وقَد أنزَلَهُ اللّهُ فیهِ ! (5)

عنه علیه السلام :کانَ فی وَصِیَّهِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام لِأَصحابِهِ : اِعلَموا أنَّ القُرآنَ هُدَی اللَّیلِ وَالنَّهارِ ، ونورُ اللَّیلِ المُظلِمِ عَلی ما کانَ مِن جُهدٍ وفاقَهٍ. (6)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 110 ، تحف العقول : ص 150 ؛ البدایه والنهایه : ج 7 ص 308 عن عیسی بن دآب ، بحارالأنوار : ج 2 ص 36 ح 45 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 94 ، بحارالأنوار : ج 16 ص 379 ح 91 .
3- .غررالحکم : ح 10050 وراجع الکافی : ج 1 ص 59 باب الردّ إلی الکتاب والسنّه ... و ج 2 ص 596 کتاب فضل القرآن .
4- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 198 ح 143 عن أبی عمرو الزبیریّ ، بحارالأنوار : ج 6 ص 32 ح 39 .
5- .المحاسن: ج 1 ص 416 ح 956 عن مرازم ، بحارالأنوار : ج 92 ص 81 ح 9 .
6- .الکافی : ج 2 ص 216 ح 2 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 202 کلاهما عن أبی جمیله ، بحارالأنوار : ج 68 ص 212 ح 2 .

ص: 465

امام علی علیه السلام :قرآن را فراگیرید که بهترین سخن است و در آن ، تفقّه (ژرفکاوی) کنید که بهار دل هاست و از روشنی آن ، شفا بجویید که شفای سینه هاست .

امام علی علیه السلام در توصیف پیامبر خدا : چراغی پرتو افشان ، شهابی درخشان و آتش زنه ای نورافشان بود .

امام علی علیه السلام در توصیف قرآن : بهار دل ها و چشمه های دانش است و آن است راه مستقیم . آن است مایه هدایت کسی که آن را پیشوای خود قرار دهد .

امام صادق علیه السلام :در کتاب خدا ، نجات از هلاکت و بینایی از کوری و رهنمونی به سوی هدایت است .

امام صادق علیه السلام :خدای عز و جل قرآن را بیانگر هر چیزی فرستاد . به خدا سوگند ، از هیچ چیزی که بنده بدان نیاز داشت ، فروگذار نکرد . به خدا سوگند ، بنده ای نمی تواند بگوید : «اگر این در قرآن آمده بود ...» ، مگر آن که خدا آن را در قرآن فرو فرستاده است .

امام صادق علیه السلام در سفارش امیر مؤمنان به یارانش آمده است : «بدانید که قرآن ، هدایت شب و روز و روشنایی شب تیره با همه رنج و تنگی اش است» .

.


ص: 466

الکافی عن عبد الأعلی :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : أصلَحَکَ اللّهُ ، هَل جُعِلَ فِی النّاسِ أداهٌ یَنالونَ بِهَا المَعرِفَهَ ؟ فَقالَ : لا . قُلتُ : فَهَل کُلِّفُوا المَعرِفَهَ ؟ قالَ : لا ، عَلَی اللّهِ البَیانُ «لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا» (1) ، و «لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلاَّ مَا ءَاتَلهَا» (2) . (3)

قرب الإسناد عن البزنطیّ :قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام : لِلنّاسِ فِی المَعرِفَهِ صُنعٌ ؟ قالَ : لا . قُلتُ : لَهُم عَلَیها ثَوابٌ ؟ قالَ : یَتَطَوَّلُ عَلَیهِم بِالثَّوابِ کَما یَتَطَوَّلُ عَلَیهِم بِالمَعرِفَهِ. (4)

راجع : ص 576 (القرآن) .

3 / 2الإِلهامالکتاب«فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا ءَاتَیْنَهُ رَحْمَهً مِّنْ عِندِنَا وَ عَلَّمْنَهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا» . (5)

.

1- .البقره : 286 .
2- .الطلاق : 7 .
3- .الکافی : ج 1 ص 163 ح 5 ، التوحید : ص 414 ح 11 ، المحاسن : ج 1 ص 431 ح 996 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 302 ح 10 .
4- .قرب الإسناد : ص 347 ح 1256 ، تحف العقول : ص 444 عن صفوان بن یحیی نحوه ، بحارالأنوار : ج 5 ص 221 ح 1 .
5- .الکهف : 65 .

ص: 467



3 / 2 الهام

الکافی به نقل از عبدالاعلی : به امام صادق علیه السلام گفتم : خداوند به صلاحت دارد . آیا مردم ابزاری دارند تا با آن به شناخت برسند؟ فرمود : «نه» . (1) گفتم : پس آیا مکلّف به شناخت هستند؟ فرمود : «نه ، بیان بر خداوند است . «خدا هیچ نفسی را جز به اندازه توانش ، تکلیف نمی کند» و «خدا بر هیچ نفسی ، جز به اندازه آنچه به او داده است ، تکلیف نمی کند» .

قرب الإسناد به نقل از بَزَنطی : به امام رضا علیه السلام گفتم : آیا مردم در شناخت ، نقشی دارند؟ فرمود : «نه» . گفتم : برایشان بر آن پاداشی هست؟ فرمود : «خداوند به آنان پاداش می بخشد؛ همان گونه که شناخت را بدیشان می بخشد» .

ر . ک : ص 577 (قرآن) .

3 / 2الهامقرآن«پس بنده ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود ، بدو دانشی آموخته بودیم» .

.

1- .مقصود ، ابزارهای ارتباط مستقیم با مبدأ «وحی» است .(م)

ص: 468

«وَأَوْحَیْنَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ وَ لاَ تَخَافِی وَ لاَ تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ» . (1)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فِی الدّینِ وألهَمَهُ رُشدَهُ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :سَأَلتُ جَبرَئیلَ عَن عِلمِ الباطِنِ ، فَقالَ : سَأَلتُ اللّهَ عز و جلعَن عِلمِ الباطِنِ ، فَقالَ : هُوَ سِرٌّ بَینی وبَینَ أحبابی وأولِیائیوأصفِیائی ، اُودِعُهُ فی قُلوبِهِم ، لایَطَّلِعُ عَلَیهِ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ولا نَبِیٌّ مُرسَلٌ. (3)

عنه صلی الله علیه و آله :عِلمُ الباطِنِ سِرٌّ مِن سِرِّ اللّهِ عز و جل ، وحُکمٌ مِن حُکمِ اللّهِ ، یَقذِفُهُ فی قُلوبِ مَن یَشاءُ مِن أولِیائِهِ. (4)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِنَ العِلمِ کَهَیئَهِ المَکنونِ لایَعلَمُهُ إلاَّ العُلَماءُ بِاللّهِ ، فَإِذا نَطَقوا بِهِ لا یُنکِرُهُ إلاّ أهلُ الغِرَّهِ بِاللّهِ عز و جل. (5)

الإمام علیّ علیه السلام :مِن خَزائِنِ الغَیبِ تَظهَرُ الحِکمَهُ. (6)

الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ» (7) : یَحولُ بَینَهُ وبَینَ أن یَعلَمَ أنَّ الباطِلَ حَقٌّ. (8)

.

1- .القصص : 7 .
2- .مسند البزّار : ج 5 ص 117 ح 1700 عن عبداللّه ، الترغیب والترهیب : ج 1 ص 92 ح 2 عن عبداللّه بن مسعود ؛ عیون الحکم والمواعظ : ص 132 ح 2967 وفیه «الیقین» بدل «رشده» .
3- .الفردوس : ج 2 ص 312 ح 3410 ، إتحاف الساده المتّقین : ج 10 ص 45 کلاهما عن حذیفه بن الیمان .
4- .الفردوس : ج 3 ص 42 ح 4104 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 10 ص 159 ح 28820 .
5- .الفردوس : ج 1 ص 210 ح 802 عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 181 ح 28942 .
6- .غرر الحکم : ح 9254 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 467 ح 8504 .
7- .الأنفال : 24 .
8- .التوحید : ص 358 ح 6 ، المحاسن : ج 1 ص 370 ح 805 کلاهما عن هشام بن سالم وراجع: تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 52 ح 35 و ص 53 ح 39 ، بحارالأنوار : ج 5 ص 158 ح 12 .

ص: 469

«به مادر موسی وحی کردیم که : او را شیر بده و چون بر او بیمناک شدی ، او را در دریا بینداز و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو بر می گردانیم و از زمره پیامبرانش قرار می دهیم» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، هر گاه خیر بنده ای بخواهد ، او را در دین آگاه می کند و راه راست را به او نشان می دهد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره علم باطن از جبرئیل علیه السلام پرسیدم . گفت : از خدای عز و جل ، علم باطن را پرسیدم ، فرمود : «آن ، رازی میان من و دوستان و اولیا و برگزیدگان من است که در دل هایشان می نهم و نه فرشته ای مقرّب و نه پیامبری فرستاده شده بر آن آگاه نمی شوند» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علم باطن ، رازی از رازهای خدای عز و جل و حکمتی از حکمت های الهی است که در دل های هر یک از اولیای خود که بخواهد ، می گذارد .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گونه ای دانشِ نهانی است که آن را جز دانایان به خدا ندانند ، پس هرگاه بدان لب بگشایند ، جز مغروران به خدای عز و جل ، آن را انکار نکنند .

امام علی علیه السلام :از گنجینه های غیب ، حکمت آشکار می شود .

امام صادق علیه السلام درباره گفته خدای عز و جل «بدانید که خداوند ، میان انسان و دلش جدایی می اندازد» : میان او و حقّ انگاشتن باطل ، جدایی می اندازد .

.


ص: 470

الإمام الکاظم علیه السلام :مَن لَم یَعقِل عَنِ اللّهِ لَم یَعقِد قَلبَهُ عَلی مَعرِفَهٍ ثابِتَهٍ یُبصِرُها ویَجِدُ حَقیقَتَها فی قَلبِهِ. (1)

الإمام الرضا علیه السلام :إنَّ العَبدَ إذَا اختارَهُ اللّهُ عز و جل لاُِمورِ عِبادِهِ شَرَحَ صَدرَهُ لِذلِکَ ، وأودَعَ قَلبَهُ یَنابیعَ الحِکمَهِ ، وألهَمَهُ العِلمَ إلهاماً. (2)

الاختصاص عن الحارث بن المغیره :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : ما عِلمُ عالِمِکُم ، أجُملَهٌ یُقذَفُ فی قَلبِهِ أو یُنکَتُ فی اُذُنِهِ ؟ فَقالَ : وَحیٌ کَوَحیِ اُمِّ موسی . (3)

راجع : ص 260 (حقیقه العلم) و 480 (مبادئ الإلهام) ، أهل البیت فی الکتاب والسنَّه : القسم الرابع / الفصل الثالث / الإلهام .

3 / 3الوَسوَسَهالکتاب«وَإِنَّ الشَّیَطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَالءِهِمْ» . (4)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم ، بحارالأنوار : ج 1 ص 139 ح 30 .
2- .الکافی : ج 1 ص 202 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 221 ح 1 ، معانی الأخبار : ص 101 ح 2 ، کمال الدین : ص 680 ح 31 ، الاحتجاج : ج 2 ص 446 ح 310 کلّها عن عبد العزیز بن مسلم .
3- .الاختصاص : ص 286 ، بصائر الدرجات : ص 317 ح 10 ، بحارالأنوار : ج 26 ص 58 ح 128 .
4- .الأنعام : 121 .

ص: 471



3 / 3 وسوسه

امام کاظم علیه السلام :کسی که معرفت را از خداوند دریافت نکند ، دلش را به شناخت استواری که مایه بینش وی و یافتن حقیقت آن در دل باشد ، نبسته است .

امام رضا علیه السلام :هرگاه خداوند ، بنده ای را برای کارهای بندگانش برگزیند ، سینه اش را برای آن ، گشاده سازد و چشمه های حکمت را در دلش به ودیعت نهد و دانش را به او الهام کند .

الاختصاص به نقل از حارث بن مغیره : به امام صادق علیه السلام گفتم : دانش دانشمند شما چگونه است؟ آیا جمله ای است که در دلش انداخته می شود یا در گوشش خوانده می شود؟ فرمود : «وحی ای است همانند وحی به مادر موسی علیه السلام » .

ر . ک : ص 261 (حقیقت دانش) و 481 (خاستگاه الهام)، اهل بیت در قرآن و حدیث : بخش چهارم / فصل سوم / الهام .

3 / 3وسوسهقرآن«همانا شیطان ها به دوستان خود ، القا می کنند» .

.


ص: 472

«وَإِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَنُ أَعْمَلَهُمْ وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ فَلَمَّا تَرَاءَتِ الْفِئَتَانِ نَکَصَ عَلَی عَقِبَیْهِ وَقَالَ إِنِّی بَرِی ءٌ مِّنکُمْ إِنِّی أَرَی مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ وَاللَّهُ شَدِیدُ الْعِقَابِ» . (1)

«إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّواْ عَلَی أَدْبَرِهِم مِّنم بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَنُ سَوَّلَ لَهُمْ وَ أَمْلَی لَهُمْ» . (2)

«الشَّیْطَنُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَهً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ وَ سِعٌ عَلِیمٌ» . (3)

«وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّبِعُ کُلَّ شَیْطَنٍ مَّرِیدٍ * کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلَی عَذَابِ السَّعِیرِ» . (4)

«یَبَنِی ءَادَمَ لاَ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَنُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِّنَ الْجَنَّهِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَ تِهِمَا إِنَّهُ یَرَلکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ» . (5)

«وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُم بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِم بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شَارِکْهُمْ فِی الْأَمْوَ لِ وَ الْأَوْلَدِ وَعِدْهُمْ وَ مَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلاَّ غُرُورًا» . (6)

«لَّعَنَهُ اللَّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیبًا مَّفْرُوضًا * وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلاَمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ ءَاذَانَ الْأَنْعَمِ وَلاَمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَنَ وَلِیًّا مِّن دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِینًا * یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَنُ إِلاَّ غُرُورًا» . (7)

.

1- .الأنفال : 48 .
2- .محمّد : 25 .
3- .البقره : 268 .
4- .الحجّ : 3 و 4 .
5- .الأعراف : 27 .
6- .الإسراء : 64 .
7- .النساء : 118 120 .

ص: 473

«یاد کن هنگامی را که شیطان ، اعمال آنان را برایشان بیاراست و گفت : امروز ، هیچ کس از مردم بر شما پیروز نخواهد شد و من ، پناه شما هستم . پس هنگامی که دو گروه یکدیگر را دیدند ، شیطان به عقب برگشت و گفت : من از شما بیزارم . من چیزی را می بینم که شما نمی بینید . من از خدا بیمناکم و خدا ، سختْ کیفر است» .

«بی گمان ، کسانی که پس از آن که راه هدایت بر آنان روشن شد ، [باز] پشت کردند . شیطان ، آنها را فریفت و به آرزوهای دور و درازشان انداخت» .

«شیطان ، شما را از تنگ دستی می ترسانَد و شما را به کار زشت ، وا می دارد و خداوند ، از جانب خود به شما وعده مغفرت و افزون دهی می دهد ؛ و خداست که وسعت بخش داناست» .

«برخی از مردم ، درباره خدا بدون هیچ علمی مجادله می کنند و از هر شیطانِ سرکشی پیروی می نمایند . بر شیطان ، مقرّر شده است که هر کس او را به دوستی گیرد ، قطعا او وی را گم راه می سازد و به عذاب آتشش می کشاند» .

«ای فرزندان آدم! زنهار تا شیطان ، شما را به فتنه نیندازد ، چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون رانْد و لباسشان را از ایشان بر کَنْد ، تا عورت هایشان را بر آنان نمایان کند . در حقیقت ، او و قبیله اش شما را از آن جا که آنها را نمی بینید ، می بینند . ما شیاطین را دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند» .

«از ایشان ، هر که را توانستی ، با آوای خود ، تحریک کن و با سواران و پیادگانت بر آنها بتاز و با آنان در اموال و فرزندان ، مشارکت کن و به ایشان وعده بده ؛ و شیطان جز فریب وعده نمی دهد» .

«خدا لعنتش کرد . و او گفت : بی گمان ، از میانِ بندگانت نصیبی معیّن برای خود برخواهم گرفت و آنان را سخت گم راه و دچار آرزوهای دور و دراز خواهم کرد و وادارشان می کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند . و هر کس به جای خدا شیطان را دوست خود گیرد ، قطعا دست خوش زیان آشکاری شده است . به آنان وعده می دهد و ایشان را به دام [ آرزو ]می اندازد ؛ و شیطان ، وعده ای جز فریب به آنان نمی دهد» .

.


ص: 474

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ یَذُمُّ فیها أتباعَ الشَّیطانِ : اِتَّخَذُوا الشَّیطانَ لِأَمرِهِم مِلاکاً ، وَاتَّخَذَهُم لَهُ أشراکاً ، فَباضَ وفَرَّخَ فی صُدورِهِم ، ودَبَّ ودَرَجَ فی حُجورِهِم ، فَنَظَرَ بِأَعیُنِهِم ، ونَطَقَ بِأَلسِنَتِهِم ، فَرَکِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ ، وزَیَّنَ لَهُمُ الخَطَلَ ، فِعلَ مَن قَد شَرِکَهُ الشَّیطانُ فی سُلطانِهِ ، ونَطَقَ بِالباطِلِ عَلی لِسانِهِ. (1)

عنه علیه السلام :اِحذَروا عَدُوًّا نَفَذَ فِی الصُّدورِ خَفِیًّا ، ونَفَثَ فِی الآذانِ نَجِیًّا. (2)

عنه علیه السلام :الشَّیطانُ مُوَکَّلٌ بِهِ [أی العَبد] ، یُزَیِّنُ لَهُ المَعصِیَهَ لِیَرکَبَها ، ویُمَنّیهِ التَّوبَهَ لِیُسَوِّفَها. (3)

الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ فِی الشُّکرِ : فَلَولا أنَّ الشَّیطانَ یَختَدِعُهُم عَن طاعَتِکَ ما عَصاکَ عاصٍ ، ولَولا أنَّهُ صَوَّرَ لَهُمُ الباطِلَ فی مِثالِ الحَقِّ ما ضَلَّ عَن طَریقِکَ ضالٌّ. (4)

منیه المرید :رُوِیَ أنَّ رَجُلاً قالَ لِلحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیهم السلام : اِجلِس حَتّی نَتَناظَرَ فِی الدّینِ ، فَقالَ : یا هذا أ نَا بَصیرٌ بِدینی مَکشوفٌ عَلَیَّ هُدایَ ، فَإِن کُنتَ جاهِلاً بِدینِکَ فَاذهَب فَاطلُبهُ ، ما لی ولِلمُماراهِ ؟ وإنَّ الشَّیطانَ لَیُوَسوِسُ لِلرَّجُلِ ویُناجیهِ ویَقولُ : ناظِرِ النّاسَ لِئَلاّ یَظُنّوا بِکَ العَجزَ وَالجَهلَ. (5)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 7 .
2- .غرر الحکم : ح 2623 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 507 ح 9295 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 64 .
4- .الصحیفه السجّادیّه : ص 144 الدعاء 37 .
5- .منیه المرید : ص 171 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 135 ح 32 .

ص: 475

حدیثامام علی علیه السلام در خطبه ای که در آن ، پیروان شیطان را نکوهش می کند : شیطان را اساس کار خود قرار دادند و او آنها را شریک خود قرار داد . پس در سینه هاشان آشیانه کرد و در دامنشان پرورش یافت . پس شیطان آنچه می دیدند ، بدیشان می نمود ، و آنچه می گفتند ، سخن او بود ، به راه خطاشان بُرد و زشت را در دیده آنان آراست . همچون کار آن که کارگزار شیطان شده و شیطان بر زبان او باطل رانده است .

امام علی علیه السلام :از دشمنی که در سینه ها مخفیانه رخنه می کند و در گوش ها آهسته می دمد ، بپرهیزید .

امام علی علیه السلام :شیطان ، موکّل او شده است ؛ معصیت را برایش می آراید تا انجام دهد و توبه را امید می دهد ، تا به تأخیر اندازد .

امام زین العابدین علیه السلام از دعای او در سپاس گزاری : پس اگر شیطان به آنان در فرمان برداری تو نیرنگ نزده بود ، هیچ عصیانگری از تو سرپیچی نمی کرد و اگر برایشان باطل را به نقش حق جلوه نمی داد ، هیچ گم راهی از راه تو گم راه نمی شد .

مُنیَهُ المرید :روایت شده که مردی به امام حسین علیه السلام گفت : بنشین تا در دین مناظره کنیم . امام حسین علیه السلام فرمود : «ای فلانی! من به دین خود بینایم و راه بر من آشکار است . اگر تو به دینت نادانی ، برو و آن را بجوی . من و ستیزه را چه کار؟ شیطان ، انسان را وسوسه می کند و به نجوا می گوید : «با مردم مناظره کن ، تا گمان ناتوانی و نادانی به تو نبرند» .

.


ص: 476

الإمام الصادق علیه السلام فِی احتِجاجِهِ عَلی زِندیقٍ قالَ لَهُ : أفَمِن حِکمَتِهِ أن جَعَلَ لِنَفسِهِ عَدُوًّا ، وقَد کانَ ولا عَدُوَّ لَهُ ، فَخَلَقَ کَما زَعَمتَ «إبلیسَ » فَسَلَّطَهُ عَلی عَبیدِهِ یَدعوهُم إلی خِلافِ طاعَتِهِ ، ویَأمُرُهُم بِمَعصِیَتِهِ ، وجَعَلَ لَهُ مِنَ القُوَّهِ ، کَما زَعَمتَ ، یَصِلُ بِلُطفِ الحیلَهِ إلی قُلوبِهِم ، فَیُوَسوِسُ إلَیهِم فَیُشَکِّکُهُم فی رَبِّهِم ، ویُلَبِّسُ عَلَیهِم دینَهُم ، فَیُزیلُهُم عَن مَعرِفَتِهِ ، حَتّی أنکَرَ قَومٌ لَمّا وَسوَسَ إلَیهِم رُبوبِیَّتَهُ وعَبَدوا سِواهُ ، فَلِمَ سَلَّطَ عَدُوَّهُ عَلی عَبیدِهِ ، وجَعَلَ لَهُ السَّبیلَ إلی إغوائِهِم ؟ ! قالَ علیه السلام : إنَّ هذَا العَدُوَّ الَّذی ذَکَرتَ لا تَضُرُّهُ عَداوَتُهُ ، ولا تَنفَعُهُ وَلایَتُهُ . وعَداوَتُهُ لا تَنقُصُ مِن مُلکِهِ شَیئاً ، ووَلایَتُهُ لا تَزیدُ فیهِ شَیئاً ، وإنَّما یُتَّقَی العَدُوُّ إذا کانَ فی قُوَّهٍ یَضُرُّ ویَنفَعُ ، إن هَمَّ بِمُلکٍ أخَذَهُ ، أو بِسُلطانٍ قَهَرَهُ ، فَأَمّا إبلیسُ فَعَبدٌ ، خَلَقَهُ لِیَعبُدَهُ ویُوَحِّدَهُ ، وقَد عَلِمَ حینَ خَلَقَهُ ما هُوَ وإلی ما یَصیرُ إلَیهِ ، فَلَم یَزَل یَعبُدُهُ مَعَ مَلائِکَتِهِ حَتَّی امتَحَنَهُ بِسُجودِ آدَمَ ، فَامتَنَعَ مِن ذلِکَ حَسَداً وشَقاوَهً غَلَبَت عَلَیهِ ، فَلَعَنَهُ عِندَ ذلِکَ ، وأخرَجَهُ عَن صُفوفِ المَلائِکَهِ ، وأنزَلَهُ إلَی الأَرضِ مَلعوناً مَدحوراً ، فَصارَ عَدُوَّ آدَمَ ووُلدِهِ بِذلِکَ السَّبَبِ ، وما لَهُ مِنَ السَّلطَنَهِ عَلی وُلدِهِ إلاَّ الوَسوَسَهُ ، وَالدُّعاءُ إلی غَیرِ السَّبیلِ ، وقَد أقَرَّ مَعَ مَعصِیَتِهِ لِرَبِّهِ بِرُبوبِیَّتِهِ. (1)

الإمام زین العابدین علیه السلام فی مُناجاتِهِ : إلهی أشکو إلَیکَ عَدُوًّا یُضِلُّنی ، وشَیطاناً یُغوینی ، قَد مَلَأَ بِالوَسواسِ صَدری ، وأحاطَت هَواجِسُهُ بِقَلبی ، یُعاضِدُ لِیَ الهَوی ، ویُزَیِّنُ لی حُبَّ الدُّنیا ، ویَحولُ بَینی وبَینَ الطّاعَهِ وَالزُّلفی. (2)

.

1- .الاحتجاج : ج 2 ص 217 ، بحارالأنوار : ج 10 ص 167 ح 2 . .
2- .بحارالأنوار : ج 94 ص 143 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .

ص: 477

امام صادق علیه السلام در احتجاج با زندیقی که گفته بود: آیا از حکمت خداست که برای خود دشمنی گماشته ، حال آن که خدا بود و دشمن نداشت ، پس آن گونه که می گویی ، ابلیس را آفرید و بر بندگانش مسلّط کرد ، تا آنان را به خلاف اطاعتش بخواند و به معصیتش فرمان دهد و آن گونه که می گویی ، برای وی نیرویی قرار دهد که با نیرنگ ، به دل های ایشان راه یابد و ایشان را وسوسه کند ، تا در پروردگارشان تردید کنند و دینشان را برایشان مُشتَبَه (تردیدآمیز) سازد ، تا شناخت خدا را از ایشان بگیرد ؛ تا آن جا که گروهی به سبب وسوسه او ، ربوبیّت خدا را منکر شدند و جز او را پرستیدند . پس چرا دشمنش را بر بندگانش مسلّط کرده و راه گم راه ساختن آنان را برای او باز گذاشته است؟ : این دشمنی که گفتی ، دشمنی اش به خدا زیان نمی رساند ودوستی اش او را بهره ای نمی دهد . دشمنی اش از مُلک او چیزی نمی کاهد و دوستی اش در آن چیزی نمی افزاید . تنها از دشمنی پرهیز می شود که قدرت زیان و سود رساندن دارد که چون قصد گرفتن سرزمینی و یا مقهور کردن پادشاهی کند ، بتواند ؛ ولی ابلیس ، خود بنده است . خدا او را آفرید تا بندگی اش را بکند و او را به وحدانیت بستاید ؛ و خدا از همان هنگام آفرینش وی می دانست که او چیست و کارش به کجا می انجامد . پس همواره ، خدا را همراه با فرشتگان عبادت کرد ، تا آن که خداوند با سجده در برابر آدم علیه السلام او را آزمایش کرد و او از روی حسد و چیرگی شقاوتش خودداری کرد پس این هنگام ، خدا لعنتش کرد و او را از صف فرشتگان بیرون کرد و ملعون و مطرود به زمین فرو آورد و به همین سبب ، دشمن آدم علیه السلام و فرزندانش شد و هیچ تسلّطی بر فرزندان آدم ندارد ، جز وسوسه و دعوت به بیراهه و با وجود سرپیچی اش ، به ربوبیّت پروردگارش اقرار کرده است .

امام زین العابدین علیه السلام در دعایش : خدای من! از دشمنی پیش تو شِکوه می کنم که مرا به بیراهه می کشانَد و از شیطانی که گم راهم می کند ، سینه ام را از وسواس ، آکنده و دمدمه های او دلم را احاطه کرده است . هوسم را پشتیبانی می کند و محبّت دنیا را برایم می آراید و میان من و فرمان برداری و نزدیکی به تو جدایی می اندازد .

.


ص: 478

تفسیر العیّاشی عن هارون بن خارجه عن أبی عبداللّه علیه السلام ، قال :قُلتُ لَهُ : إنّی أفرَحُ مِن غَیرِ فَرَحٍ أراهُ فی نَفسی ولا فی مالی ولا فی صَدیقی ، وأحزَنُ مِن غَیرِ حُزنٍ أراهُ فی نَفسی ولا فی مالی ولا فی صَدیقی ؟ قالَ : نَعَم ، إنَّ الشَّیطانَ یُلِمُّ (1) بِالقَلبِ فَیَقولُ : لَو کانَ لَکَ عِندَ اللّهِ خَیراً ما أدالَ (2) عَلَیکَ عَدُوَّکَ ، ولا جَعَلَ بِکَ إلَیهِ حاجَهً ، هَل تَنتَظِرُ إلاّ مِثلَ الَّذِی انتَظَرَ الَّذینَ مِن قَبلِکَ فَهَل قالوا شَیئاً ؟ فَذاکَ الَّذی یَحزَنُ مِن غَیرِ حُزنٍ . وأمَّا الفَرَحُ فَإِنَّ المَلَکَ یُلِمُّ بِالقَلبِ فَیَقولُ : إن کانَ اللّهُ أراکَ عَلَیکَ عَدُوَّکَ وجَعَلَ بِکَ إلَیهِ حاجَهً ، فَإِنَّما هِیَ أیّامٌ قَلائِلُ أبشِر بِمَغفِرَهٍ مِنَ اللّهِ وفَضلٍ . وهُوَ قَولُ اللّهِ : «الشَّیْطَنُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَهً مِّنْهُ وَفَضْلاً» . (3)

الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ إذا أرادَ بِعَبدٍ خَیراً نَکَتَ فی قَلبِهِ نُکتَهً بَیضاءَ ، وفَتَحَ مَسامِعَ قَلبِهِ ، ووَکَّلَ بِهِ مَلَکاً یُسَدِّدُهُ ، وإذا أرادَ بِعَبدٍ سوءاً نَکَتَ فی قَلبِهِ نُکتَهً سَوداءَ وشَدَّ عَلَیهِ مَسامِعَ قَلبِهِ ، ووَکَّلَ بِهِ شَیطاناً یُضِلُّهُ . ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَهَ : «فَمَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاْءِسْلَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا» الآیه (4) . (5)

.

1- .ألَمَّ : نزل به (لسان العرب : ج 12 ص 547) .
2- .فی المصدر «أراک» والصحیح ما أثبتناه کما فی بحار الأنوار .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 150 ح 495 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 56 ح 27 .
4- .الأنعام : 125 .
5- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 376 ح 94 عن سلیمان بن خالد ، بحارالأنوار : ج 70 ص 57 ح 30 .

ص: 479

تفسیر العیّاشی به نقل از هارون بن خارجه : به امام صادق علیه السلام گفتم : من ، شاد می شوم ، بی آن که در خود و یا دارایی و یا دوستم سببی بیابم و غمگین می شوم بی آن که غمی در خود و دارایی و دوستم ببینم . فرمود : «آری ، شیطان در دل وسوسه می کند و می گوید : اگر نزد خدا خیری داشتی ، دشمنت را بر تو مسلّط نمی کرد و تو را نیازمند او نمی کرد . جز این است که چشم به راه همان چیزی هستی که پیش از تو ، انتظار می کشیدند . آیا آنها چیزی گفتند؟ پس این ، همان غمِ بی سبب است ؛ و امّا شادی ، فرشته به دل الهام می کند و می گوید : اگر خداوند ، دشمنت را به رُخ تو کشیده و نیازت را به او قرار داده ، جز روزگاری اندک نباشد . مژده باد مغفرت الهی و فضل او و این همان گفته خداوند است : «شیطان شما را از ناداری می ترساند و به زشتی فرمان می دهد و خداوند به شما وعده آمرزش و فضل می دهد» » .

امام صادق علیه السلام :هرگاه خداوند ، خیر بنده ای را بخواهد ، نقطه سپیدی در دلش نقش می بندد و گوش های دلش را می گشاید و فرشته ای را بر او می گمارد ، تا او را استوار بدارد ، و اگر بدیِ بنده ای را بخواهد ، نقطه سیاهی در دلش رسم می کند و گوش های دلش را می بندد و شیطانی را بر او می گمارد تا گم راهش کند . سپس [حضرت] این آیه را تلاوت کرد : «پس کسی را که خدا بخواهد به راه آورد ، دلش را پذیرای اسلام می کند و هر کس را بخواهد گم راه کند ، دلش را سخت تنگ می گردانَد» .

.


ص: 480

الفصل الرابع : مبادئ الإلهام4 / 1الإِیمانالکتاب«وَ مَن یُؤْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ» . (1)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإِیمانُ عُریانٌ ، ولِباسُهُ التَّقوی ، وزینَتُهُ الحَیاءُ ، ومالُهُ الفِقهُ ، وثَمَرَتُهُ العِلمُ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :خَمسٌ لا یَجتَمِعنَ إلاّ فی مُؤمِنٍ حَقًّا یُوجِبُ اللّهُ لَهُ بِهِنَّ الجَنَّهَ : النّورُ فِی القَلبِ ، وَالفِقهُ فِی الإِسلامِ ، وَالوَرَعُ فِی الدّینِ ، وَالمَوَدَّهُ فِی النّاسِ ، وحُسنُ السَّمتِ فِی الوَجهِ. (3)

.

1- .التغابن : 11 وراجع: البقره : 213 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 112 ح 380 عن ابن مسعود ، إحیاء علوم الدین : ج 1 ص 13 ، کشف الخفاء : ج 1 ص 23 ح 27 ولیس فیهما «وماله الفقه» ، کنزالعمّال : ج 1 ص 40 ح 87 ؛ المحجّه البیضاء : ج 1 ص 14 ولیس فیه «وماله الفقه» ، الأمالیللشجری : ج 1 ص 15 عن ابن مسعود وفیه «ورأسه» بدل «وزینته» .
3- .کنز الفوائد : ج 2 ص 10 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 219 ح 49 .