فصل چهارم : خاستگاه الهام
4 / 1 ایمان
فصل چهارم : خاستگاه الهام4 / 1ایمانقرآن«هر کس به خدا ایمان آورد ، دلش را هدایت می کند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ایمان ، برهنه است و جامه آن ، تقوا و زیورش حیا و دارایی اش فقه و میوه اش دانش است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پنج چیز است که تنها در مؤمن حقیقی گِرد می آید و خداوند به سبب آنها بهشت را بر وی واجب می گرداند : روشنی دل ، فهم اسلام ، پرهیز دینی ، دوستیِ مردم و نیکوییِ چهره .
.
ص: 482
الإمام علیّ علیه السلام من خُطبَهٍ یَذکُرُ فیهَا الإِیمانَ ودَعائِمَهُ : إنَّ اللّهَ . . . ارتَضَی الإِیمانَ . . . وجَعَلَهُ عِزًّا لِمَن والاهُ . . . وبُرهاناً لِمَن تَکَلَّمَ بِهِ ، وشَرَفاً لِمَن عَرَفَهُ ، وحِکمَهً لِمَن نَطَقَ بِهِ ، ونوراً لِمَنِ استَضاءَ بِهِ. (1)
راجع : ص 306 (کمال الإیمان) و 326 (الإیمان) .
4 / 2الإِخلاصالکتاب«وَ الَّذِینَ جَهَدُواْ فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما أخلَصَ عَبدٌ للّهِِ عز و جل أربَعینَ صَباحاً إلاّ جَرَت یَنابیعُ الحِکمَهِ مِن قَلبِهِ عَلی لِسانِهِ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :عِندَ تَحَقُّقِ الإِخلاصِ تَستَنیرُ البَصائِرُ. (4)
عنه علیه السلام :هُدِیَ مَن أخلَصَ إیمانَهُ. (5)
راجع : ص 492 ح 1842 ، ج3 ص 68 (الإخلاص) و 116 (التعلّم لغیر اللّه ) و 252 (الإخلاص) و 426 (الریاء).
.
1- .تحف العقول : ص 162 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 382 ح 32 .
2- .العنکبوت : 69 .
3- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 69 ح 321 عن دارم بن قبیصه النهشلی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، عدّه الداعی : ص 218 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 242 ح 10 ؛ الزهد لابن المبارک : ص 359 ح 1014 ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 119 ، حلیه الأولیاء: ج 10 ص 70 کلّها عن مکحول و ج 5 ص 189 عن أبیأیّوب الأنصاری، مسند الشهاب: ج 1 ص 285 ح 466 عن ابن عبّاس وکلّها نحوه وراجع: مسند زید : ص 384 .
4- .غرر الحکم : ح 6211 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 338 ح 5765 .
5- .غرر الحکم : ح 10015 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 511 ح 9301 .
ص: 483
4 / 2 اخلاص
امام علی علیه السلام در خطبه ای که ایمان و ارکان آن را یاد می کرد : خداوند ... به ایمان خشنود گشت ... و آن را مایه عزّت کسی قرار داد که با آن ، پیوند برقرار کند ... و برهان آن که بدان سخن گوید و مایه شرافت کسی که آن را بشناسد و حکمت کسی که بدان ، لب بگشاید و روشنی کسی که از آن روشنی جوید ، قرار داد .
ر . ک : ص 307 (کمال ایمان) و 327 (ایمان) .
4 / 2اخلاصقرآن«و آنان را که برای ما کوشیده اند ، بی گمان، به راه های خود ، رهنمون خواهیم شد» . (1)
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده خدای عز و جل خویشتن را چهل روز برای خدا خالص نکرد ، مگر آن که چشمه های حکمت از دلش بر زبانش جاری گشت .
امام علی علیه السلام :با تحقّق اخلاص ، دیدگان نور می گیرند .
امام علی علیه السلام :آن که ایمانش را خالص کرد ، هدایت یافت .
ر . ک : ص 493 ح 1842 ، ج3 ص 69 (اخلاص) و 117 (آموختن برای غیر خدا) و 253 (اخلاص) و 427 (خودنمایی) .
.
1- .یعنی آنان که خالصانه برای خداوند ، امیال دنیوی و تمام توان خویش را به کار گیرند ، از الهام و هدایت خاصّ الهی بهره مند می شوند . (م)
ص: 484
4 / 3حُبُّ أهلِ البَیتِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أرادَ الحِکمَهَ فَلیُحِبَّ أهلَ بَیتی. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا ومَن أحَبَّ عَلِیًّا أثبَتَ اللّهُ فی قَلبِهِ الحِکمَهَ ، وأجری عَلی لِسانِهِ الصَّوابَ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن أحَبَّنا أهلَ البَیتِ وحَقَّقَ حُبَّنا فی قَلبِهِ جَری یَنابیعُ الحِکمَهِ عَلی لِسانِهِ. (3)
4 / 4خَشیَهُ اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لَو خِفتُمُ اللّهَ حَقَّ خیفَتِهِ لَعَلِمتُمُ العِلمَ الَّذی لا جَهلَ مَعَهُ ، ولَو عَرَفتُمُ اللّهَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ لَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :خَشیَهُ اللّهِ مِفتاحُ کُلِّ حِکمَهٍ. (5)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن خَشِیَ اللّهَ کَمُلَ عِلمُهُ. (6)
.
1- .مئه منقبه: ص 107، بحارالأنوار: ج 27 ص 116 ح 92؛ مقتل الحسین للخوارزمی: ج 1 ص 59، فرائد السمطین: ج 2 ص 294 ح 551 کلّها عن ابن عمر .
2- .فضائل الشیعه : ص 46 ح 1 ، بشاره المصطفی : ص 37 ، مئه منقبه : ص 89 کلّها عن ابن عمر ، بحارالأنوار : ج 27 ص 115 ح 89 .
3- .المحاسن : ج 1 ص 134 ح 167 عن المفضّل بن عمر وراجع: شرح الأخبار : ج 3 ص 7 ح 926 .
4- .کنز العمّال: ج 3 ص 142 ح 5881 نقلاً عن الحکیم عن معاذ ؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 132 ح 225 ولیس فیه « لو خفتم ... معه » .
5- .الأمالی للطوسی: ص 569 ح 1178 عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید بن علیّ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام.
6- .غرر الحکم : ح 7868 .
ص: 485
4 / 3 دوستی اهل بیت
4 / 4 بیم از خدا
4 / 3دوستی اهل بیتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس جویای حکمت است ، باید خاندان مرا دوست بدارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان! هر کس علی را دوست بدارد ، خداوند ، حکمت را در دلش استوار می دارد و بر زبانش سخن درست ، جاری می سازد .
امام صادق علیه السلام :هر که ما اهل بیت را دوست بدارد و محبّت ما در دلش تحقّق یابد ، چشمه های حکمت بر زبانش جاری می شود .
4 / 4بیم از خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر از خدا چنان که باید می ترسیدید ، به دانشی بی نادانی دست می یافتید و اگر خدا را چنان که باید می شناختید . با دعایتان کوه ها از میان می رفتند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیم از خدا ، کلید هر حکمتی است .
امام علی علیه السلام :آن که از خدا بهراسد ، دانشش کامل گردد .
.
ص: 486
عنه علیه السلام :إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبداً أعانَهُ اللّهُ عَلی نَفسِهِ ، فَاستَشعَرَ الحُزنَ ، وتَجَلبَبَ الخَوفَ ، فَزَهَرَ مِصباحُ الهُدی فی قَلبِهِ. (1)
4 / 5العَمَلالکتاب«إِن تُطِیعُوهُ تهْتَدُواْ» . (2)
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ وَرَّثَهُ اللّهُ عِلمَ ما لَم یَعلَم. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن عَلِمَ عِلماً أتَمَّ اللّهُ لَهُ أجرَهُ ، ومَن تَعَلَّمَ فَعَمِلَ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لَم یَعلَم. (5)
الإمام علیّ علیه السلام :ما زَکا العِلمُ بِمِثلِ العَمَلِ بِهِ. (6)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 87 .
2- .النور : 54 .
3- .الحدید : 28 .
4- .حلیه الأولیاء: ج 10 ص 15 عن أنس ؛ أعلام الدین : ص 301 عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «علّمه» بدل «ورّثه» ، بحارالأنوار : ج 40 ص 128 ح 2 .
5- .الجامع الصغیر : ج 2 ص 192 ح 5711 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 132 ح 28661 کلاهما نقلاً عن أبی الشیخ عن ابن عبّاس .
6- .غرر الحکم : ح 9569 .
ص: 487
4 / 5 عمل
امام علی علیه السلام :از محبوب ترین بندگان خدا نزد او ، بنده ای است که خداوند ، وی را در برابر نفسش یاری کرده است . پس اندوه را زیرپوش و ترس را بالاپوش خود قرار داده و در نتیجه ، چراغ هدایت در دلش شکوفا گشته است .
4 / 5عمل صالحقرآن«اگر از خدا فرمان برید ، هدایت می یابید» .
«ای کسانی که ایمان آورده اید ! از خدا پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید ، تا دو سهم از رحمت خویش را به شما ارزانی دارد و برایتان نوری قرار دهد که در روشنایی آن ، گام بردارید و شما را بیامرزد . و خدا ، آمرزنده مهربان است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که به آنچه می داند ، عمل کند ، خداوند ، دانش آنچه را نمی داند ، به او ارزانی می دارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که دانشی را فرا گرفت ، خداوند ، پاداشش را تمام می گرداند و آن که فرا گرفت و عمل کرد ، خداوند ، آنچه را ندانسته ، به او می آموزد .
امام علی علیه السلام :هیچ چیزی مانند عمل ، دانش را رشد نمی دهد .
.
ص: 488
الإمام زین العابدین علیه السلام :العَمَلُ وِعاءُ الفَهمِ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ کُفِیَ ما لَم یَعلَم. (2)
راجع : ص 308 (شرط العمل) و 334 (العمل) ، ج 3 ص 350 (العمل) و 410 (ترک العمل) و 498 (علماء السوء) .
4 / 6الصَّلاهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِلمُصَلّی حُبُّ المَلائِکَهِ ، وهُدًی ، وإیمانٌ ، ونورُ المَعرِفَهِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :صَلاهُ اللَّیلِ مَرضاهٌ لِلرَّبِّ ، وحُبُّ المَلائِکَهِ ، وسُنَّهُ الأَنبِیاءِ ، ونورُ المَعرِفَهِ ، وأصلُ الإِیمانِ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَبدَ إذا تَخَلّی بِسَیِّدِهِ فی جَوفِ اللَّیلِ المُظلِمِ وناجاهُ أثبَتَ اللّهُ النّورَ فی قَلبِهِ ، فَإِذا قالَ : یا رَبِّ یا رَبِّ ، ناداهُ الجَلیلُ جَلَّ جَلالُهُ : لَبَّیکَ عَبدی ، سَلنی اُعطِکَ ، وتَوَکَّل عَلَیَّ أکفِکَ . ثُمَّ یَقولُ جَلَّ جَلالُهُ لِمَلائِکَتِهِ : یا مَلائِکَتِی ، انظُروا إلی عَبدی فَقَد تَخَلّی بی فی جَوفِ اللَّیلِ المُظلِمِ وَالبَطّالونَ لاهونَ وَالغافِلونَ نِیامٌ ، اِشهَدوا أنّی قَد غَفَرتُ لَهُ. (5)
.
1- .أعلام الدین : ص 96 .
2- .التوحید : ص 416 ح 17 ، ثواب الأعمال : ص 161 ح 1 ، مشکاه الأنوار : ص 243 ح 707 کلّها عن حفص بن غیاث ، بحارالأنوار : ج 2 ص 30 ح 14 .
3- .الخصال : ص 522 ح 11 عن ضمره بن حبیب ، بحارالأنوار : ج 82 ص 232 ح 56 .
4- .إرشاد القلوب : ص 191 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 87 ص 161 ح 52 .
5- .الأمالی للصدوق : ص 354 ح 432 عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 166 ، روضه الواعظین : ص 488 ، مشکاه الأنوار : ص 450 ح 1509 ، بحارالأنوار : ج 38 ص 99 ح 18 .
ص: 489
4 / 6 نماز
امام زین العابدین علیه السلام :عمل ، ظرف فهم است .
امام صادق علیه السلام :هر که به آنچه می داند ، عمل کند ، از آنچه نمی داند ، کفایت می شود .
ر . ک : ص 309 (شرط عمل) و 335 (عمل)، ج 3 ص 351 (عمل) و 411 (عمل نکردن) و 499 (دانشمندان بد) .
4 / 6نمازپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای نمازگزار ، محبّت فرشتگان و هدایت و ایمان و نور معرفت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نماز شب ، مایه خشنودی پروردگار و محبّت فرشتگان ، و [نیز ]سنّت پیامبران ، نور معرفت و ریشه ایمان است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه بنده ، در دل شب تار با مولای خود خلوت کند و به مناجات بپردازد ، خداوند ، نور را در دلش استوار سازد و آن گاه که می گوید : «پروردگارا ! پروردگارا !» ، خدای پُر عظمت ندا می دهد : «لبّیک ای بنده من! بخواه تا بدهم و بر من توکّل کن تا کفایتت کنم» . سپس ، خدای پُر عظمت به فرشتگانش می فرماید : «ای فرشتگان من! به بنده ام بنگرید که در دل شبِ تیره با من خلوت کرده ، حال آن که بطالت پیشگان ، سرگرم بیهودگی و غافلان در خواب اند . گواهی بدهید که من ، او را آمرزیدم» .
.
ص: 490
4 / 7الصَّومالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَألَ رَبَّهُ لَیلَهَ المِعراجِ فَقالَ : ... یا رَبِّ ، وما میراثُ (1) الصَّومِ ؟ قالَ : الصَّومُ یورِثُ الحِکمَهَ ، وَالحِکمَهُ تورِثُ المَعرِفَهَ ، وَالمَعرِفَهُ تورِثُ الیَقینَ. (2)
راجع : ص 494 (قلّه الأکل) و 564 (کثره الأکل) ، ج3 ص 112 (الاعتدال فی الأکل) .
4 / 8الزُّهدرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِأَصحابِهِ : هَل مِنکُم مَن یُریدُ أن یُؤتِیَهُ اللّهُ عِلماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ وهُدًی بِغَیرِ هِدایَهٍ ؟ هَل مِنکُم مَن یُریدُ أن یُذهِبَ اللّهُ عَنهُ العَمی ویَجعَلَهُ بَصیراً ؟ ألا إنَّهُ مَن رَغِبَ فِی الدُّنیا وأطالَ أمَلَهُ فیها أعمَی اللّهُ قَلبَهُ عَلی قَدرِ ذلِکَ ، ومَن زَهَدَ فِی الدُّنیا وقَصَّرَ أمَلَهُ فیها أعطاهُ اللّهُ عِلماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ ، وهُدًی بِغَیرِ هِدایَهٍ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ قَد اُعطِیَ زُهداً فِی الدُّنیا وقِلَّهَ مَنطِقٍ ، فَاقتَرِبوا مِنهُ ، فَإِنَّهُ یُلقِی الحِکمَهَ. (4)
.
1- .. فی المصدر : «مَیِّزات» والتصویب من بحارالأنوار .
2- .إرشاد القلوب : ص 199 203 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 77 ص 27 ح 6 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 6 ص 312 و ج 8 ص 135 کلاهما عن الحسن ، کنزالعمّال : ج 3 ص 209 ح 6194 نقلاً عن أبی عبدالرحمن السلمی فی کتاب المواعظ والوصایا عن ابن عبّاس ؛ تحف العقول : ص 60 وفیهما من «من رغب ...» ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 131 عن أنس ولیس فیه «هل منکم ... بغیر هدایه» .
4- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1373 ح 4101 ، المعجم الکبیر : ج 22 ص 392 ح 975 وفیه «الرجل المؤمن» ، التاریخ الکبیر : ج 8 ص 27 ح 232 نحوه ، تاریخ دمشق : ج 15 ص 84 ح 3679 کلّها عن أبی خلاّد ، اُسد الغابه : ج 6 ص 80 الرقم 5839 عن أبی خالد الکندیّ ، الفردوس : ج 1 ص 260 ح 1012 عن أبی هریره ، مسند أبی یعلی : ج 6 ص 190 ح 6770 عن عبداللّه بن جعفر وکلاهما نحوه ؛ روضه الواعظین : ص 479 ولیس فیه «قلّه منطق» ، کنزالعمّال : ج 3 ص 183 ح 6069 .
ص: 491
4 / 7 روزه
4 / 8 زهد
4 / 7روزهامام علی علیه السلام :پیامبر خدا در شب معراج از پروردگارش پرسید : پروردگارا ! امتیازهای روزه چیست؟ خداوند فرمود : «روزه ، حکمت می آورد و حکمت ، شناخت می آورد و شناخت ، یقین بر جای می نهد» .
ر . ک : ص 495 (کم خوری) و 565 (پُرخوری) ، ج 3 ص 113 (میانه روی در خوراک) .
4 / 8زهدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به یاران خود : آیا در میان شما کسی می خواهد که خداوند ، دانشی بی آموختن و هدایتی بی راهنماییِ کسی به او بدهد؟ آیا کسی از شما می خواهد که خداوند ، نابینایی را از او دور کند و وی را بینا قرار دهد؟ هان! کسی که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش را در آن دراز کند ، خداوند ، دلش را به همان اندازه کور می کند و هر کس به دنیا رغبت نکند و آرزویش را کوتاه گرداند ، خداوند ، دانشی بی آموختن و هدایتی بی هدایت کسی به او عطا می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه کسی را دیدید که به وی زهد در دنیا و کم گویی عطا شده ، بدو نزدیک شوید که القای حکمت می کند .
.
ص: 492
الإمام علیّ علیه السلام :بِالزُّهدِ تُثمِرُ الحِکمَهُ. (1)
عنه علیه السلام :مَن زَهَدَ فِی الدُّنیا ولَم یَجزَع مِن ذُلِّها ولَم یُنافِس فی عِزِّها ، هَداهُ اللّهُ بِغَیرِ هِدایَهٍ مِن مَخلوقٍ ، وعَلَّمَهُ بِغَیرِ تَعلیمٍ ، وأثبَتَ الحِکمَهَ فی صَدرِهِ وأجراها عَلی لِسانِهِ. (2)
4 / 9أکلُ الحَلالِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ مِنَ الحَلالِ صَفا قَلبُهُ ورَقَّ ، ودَمَعَت عَیناهُ ، ولَم یَکُن لِدَعوَتِهِ حِجابٌ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ الحَلالَ أربَعینَ یَوماً ، نَوَّرَ اللّهُ قَلبَهُ ، وأجری یَنابیعَ الحِکمَهِ مِن قَلبِهِ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أخلَصَ للّهِِ أربَعینَ صَباحاً ، یَأکُلُ الحَلالَ ، صائِماً نَهارَهُ ، قائِماً لَیلَهُ ، أجرَی اللّهُ سُبحانَهُ یَنابیعَ الحِکمَهِ مِن قَلبِهِ عَلی لِسانِهِ. (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 4229 .
2- .تحف العقول: ص223 وراجع: الکافی: ج 2 ص128 ح 1 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 410 ح 5890 ، مستطرفات السرائر : ص 82 ح 20 ، ثواب الأعمال : ص 199 ح 1 ، الأمالی للطوسی : ص 531 ح 1162 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 63 ح 155 .
3- .مجمع البحرین : ج 1 ص 447 .
4- .إحیاء علوم الدین: ج 2 ص 134، المغنی عن حمل الأسفار: ج 2 ص 435 ح 1652؛ عدّه الداعی: ص 140 ولیس فیه «وأجری ینابیع ...» ، بحارالأنوار : ج 53 ص 326 .
5- .مسند زید : ص 384 عن زید بن علیّ عن أبیه عن جدهّ علیهماالسلام .
ص: 493
4 / 9 حلال خوری
امام علی علیه السلام :با زهد است که حکمت ، نتیجه می دهد .
امام علی علیه السلام :هر کس در دنیا زهد ورزد و از خواری آن بی تابی نکند و برای عزّتش به رقابت نپردازد ، خداوند بی راهنماییِ کسی ، وی را هدایت می کند و بی آموزش ، او را دانا می گردانَد و حکمت را در سینه اش استوار و بر زبانش جاری می سازد .
4 / 9حلال خوریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از حلال بخورد ، دلش صاف و نازک و چشمانش اشک آلود می شود و برای دعایش حجابی نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس چهل روز حلال بخورد ، خداوند ، دلش را روشن می کند و چشمه های حکمت را از دلش جاری می سازد .
امام علی علیه السلام :هر کس چهل روز برای خدا اخلاص ورزد ، حلال بخورد و روزش را روزه بدارد و شبش را به عبادت بِایستد ، خداوند ، چشمه های حکمت را از دلش بر زبانش جاری می کند .
.
ص: 494
عنه علیه السلام :ضِیاءُ القَلبِ مِن أکلِ الحَلالِ. (1)
راجع: ص 536 ح 1924.
تعلیق : یظهر من التأمّل فی الأحادیث التی تدلّ علی دور الطعام الحلال فی قبول العبادات ، وأنّ العباده مع أکل الحرام کالبناء علی الرمل ، أنّ لهذا المبدأ دورا أساسیّا فی تأثیر سایر مبادئ العلم وَالحکمه ، فراجع وتأمّل .
4 / 10قِلَّهُ الأَکلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أقَلَّ الرَّجُلُ الطُّعمَ مَلَأَ جَوفَهُ نوراً. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :نورُ الحِکمَهِ الجوعُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَرَّهُ أن یُخَلِّصَ نَفسَهُ مِن إبلیسَ فَلیُذِب (4) شَحمَهُ ولَحمَهُ بِقِلَّهِ الطَّعامِ، فَإِنَّ مِن قِلَّهِ الطَّعامِ حُضورَ المَلائِکَهِ ، وکَثرَهَ التَّفکیرِ فیما عِندَ اللّهِ عز و جل . (5)
.
1- .المواعظ العددیّه : ص 58 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 290 ح 1138 عن أبی هریره وراجع: المعجم الأوسط : ج 5 ص 228 ح 5165 وتنبیه الخواطر : ج 2 ص 229 والدعوات : ص 77 ح 187 .
3- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 447 ح 4546 ، الفردوس : ج 4 ص 247 ح 6730 کلاهما عن أبی هریره ، إحیاء علوم الدین : ج 3 ص 129؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1024 ، جامع الأخبار : ص 515 ح 1452 ، روضه الواعظین : ص 500 وفیه «الحکمه والمعرفه» ، بحارالأنوار : ج 66 ص 331 ح 7 .
4- .فی المصدر : «فلیُذیب» والتصویب من فردوس الأخبار : ج 4 ص 183 ح 6081 .
5- .الفردوس : ج 3 ص 536 ح 5672 عن ابن عبّاس .
ص: 495
4 / 10 کم خوری
امام علی علیه السلام :روشنایی دل از حلال خوری است .
ر . ک : ص 537 ح 1924 .
توضیح:از تأمّل در احادیثی که نقش خوراک حلال را در قبول عبادات بیان می کنند ، و عبادت را با وجود حرام خواری مانند ساختن بر شنِ روان و سست می دانند ، آشکار می شود که این مبدأ ، نقش کلیدی در تأثیر دیگر مبادی علم و حکمت دارد .
4 / 10کم خوریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه آدمی خوراکش را کم کند ، درونش پُر نور گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گرسنگی ، مایه نور حکمت است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دوست دارد خود را از ابلیس رها سازد ، پس چربی و گوشت خود را با کم خوری آب کند که در کم خوری ، حضور فرشتگان است و بسیار اندیشیدن در آنچه نزد خدای عز و جل است .
.
ص: 496
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَیلَهَ المِعراجِ فَقالَ : . . . یا رَبِّ ما میراثُ الجوعِ؟ قالَ : الحِکمَهُ ، وحِفظُ القَلبِ ، وَالتَّقَرُّبُ إلَیَّ ، وَالحُزنُ الدّائِمُ، وخِفَّهُ المُؤنَهِ بَینَ النّاسِ ، وقَولُ الحَقِّ ، ولا یُبالی عاشَ بِیُسرٍ أم بِعُسرٍ . . . یا أحمَدُ ، إنَّ العَبدَ إذا جاعَ بَطنُهُ وحَفِظَ لِسانَهُ عَلَّمتُهُ الحِکمَهَ ، وإن کانَ کافِراً تَکونُ حِکمَتُهُ حُجَّهً عَلَیهِ ووَبالاً ، وإن کانَ مُؤمِناً تَکونُ حِکمَتُهُ لَهُ نوراً وبُرهاناً وشِفاءً ورَحمَهً ، فَیَعلَمُ ما لَم یَکُن یَعلَمُ ، ویُبصِرُ ما لَم یَکُن یُبصِرُ ، فَأَوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُیوبَ نَفسِهِ حَتّی یُشغَلَ بِها عَن عُیوبِ غَیرِهِ ، واُبَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّی لا یَدخُلَ عَلَیهِ الشَّیطانُ. (1)
راجع : ص 490 (الصوم) و 564 (کثره الأکل) ، ج 3 ص 112 (الاعتدال فی الأکل) .
4 / 11الدُّعاءرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ أرِنَا الحَقائِقَ کَما هِیَ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام فی خُطبَتِهِ یَومَ الجُمُعَهِ: اللّهُمَّ اغفِر لِلمُؤمِنینَ وَالمُؤمِناتِ ، وَالمُسلِمینَ وَالمُسلِماتِ ، اللّهُمَّ اجعَلِ التَّقوی زادَهُم ، وَالإِیمانَ وَالحِکمَهَ فی قُلوبِهِم. (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : وهَب لی نوراً أمشی بِهِ فِی النّاسِ ، وأهتَدی بِهِ فِی الظُّلُماتِ ، وأستَضیءُ بِهِ مِنَ الشَّکِّ وَالشُّبُهاتِ. (4)
.
1- .إرشاد القلوب : ص 199 205 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 29 ح 6 .
2- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 132 ح 228 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 432 ح 1263 ، مصباح المتهجّد : ص 383 ح 509 نحوه ، بحارالأنوار : ج 89 ص 239 ح 68 .
4- .الصحیفه السجّادیّه : ص 95 الدعاء 22 .
ص: 497
4 / 11 دعا
امام علی علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج از پروردگار سبحان پرسید : ... پروردگارا ! دستاورد گرسنگی چیست؟ فرمود : «حکمت و نگه داری دل و نزدیکی به من و اندوه همیشگی (1) و سبکباری در میان مردم و گفتار راست و بی اعتنایی به کم و زیاد زندگی ... ای احمد ! هرگاه بنده ، شکمش گرسنه ماند و زبانش را حفظ کرد ، به وی حکمت می آموزم . اگر کافر باشد ، حکمتش حجّت و وبال بر او خواهد بود و اگر مؤمن باشد ، حکمتش مایه روشنی و برهان و شفا و رحمتش خواهد شد . پس آنچه را ندانسته ، خواهد دانست و آنچه را ندیده ، خواهد دید و نخستین چیزی که بر آن بینایش می کنم ، عیب های خود اوست تا با اشتغال به آنها ، از عیب های دیگران فارغ باشد و دقایق دانش را به او می نمایانم ، تا شیطان به درونش راه نیابد .
ر . ک : ص 491 (روزه) و 564 (پرخوری) ، ج 3 ص 113 (میانه روی در خوراک) .
4 / 11دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدایا ! حقایق را چنان که هست ، به ما بنمای .
امام علی علیه السلام در خطبه روز جمعه : خدایا! مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان مسلمان را بیامرز . خدایا! تقوا را توشه آنان قرار ده و ایمان و حکمت را در دل هایشان جای ده .
امام زین العابدین علیه السلام در دعایش : به من نوری ببخش که در پرتوش میان مردم، گام بردارم و در تاریکی ها بدان راه یابم و در شب ا روشن شوم .
.
1- .. مقصود ، اندوه های مفید و سازنده است .(م)
ص: 498
عنه علیه السلام أیضا : وکُن لی عِندَ أحسَنِ ظَنّی بِکَ یا أکرَمَ الأَکرَمینَ ، وأیِّدنی بِالعِصمَهِ ، وأنطِق لِسانی بِالحِکمَهِ. (1)
الاحتجاج عن محمّد بن عبد اللّه بن جعفر الحِمیَریّ :خَرَجَ التَّوقیعُ مِنَ النّاحِیَهِ المُقَدَّسَهِ حَرَسَهَا اللّهُ تَعالی : ... اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ نَبِیِّ رَحمَتِکَ وکَلِمَهِ نورِکَ ، وأن تَملَأَ قَلبی نورَ الیَقینِ ... وبَصَری نورَ الضِّیاءِ ، وسَمعی نورَ وَعیِ الحِکمَهِ. (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ أعطِنی بَصیرَهً فی دینِکَ ، وفَهماً فی حُکمِکَ ، وفِقهاً فی عِلمِکَ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :رَبِّ ... أسأَلُکَ بِاسمِکَ العَظیمِ ... النّورَ عِندَ الظُّلمَهِ ، وَالبَصیرَهَ عِندَ تَشَبُّهِ الفِتنَهِ. (4)
عنه علیه السلام :أسأَلُکَ اللّهُمَّ الهُدی مِنَ الضَّلالَهِ، وَالبَصیرَهَ مِنَ العَمی، وَالرُّشدَ مِنَ الغَوایَهِ. (5)
.
1- .البلد الأمین : ص 46 ، مصباح الزائر : ص 229 ، المزار الکبیر : ص 511 عن الناحیه المقدّسه ، بحارالأنوار : ج 87 ص 285 ح 77 .
2- .الإحتجاج : ج 2 ص 591 و ص 594 ح 358 ، المزار الکبیر : ص 567 و ص 572 ، مصباح الزائر : ص 433 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 102 ص 95 ح 1 .
3- .مصباح المتهجّد : ص 596 ، الإقبال : ج 1 ص 173 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی ، الاُصول الستّه عشر : ص 94 عن عبداللّه بن أبی یعفور من دون إسنادٍ إلی المعصوم وفیه «وفقها فی عبادتک» ، بحارالأنوار : ج 98 ص 92 ح 2 .
4- .الکافی : ج 2 ص 592 ح 31 عن عبدالرحمن بن سیابه ، جمال الاُسبوع : ص 143 .
5- .الکافی : ج 2 ص 591 ح 31 عن عبدالرحمن بن سیابه ، مصباح المتهجّد : ص 275 ، جمال الاُسبوع : ص 141 وفی کلاهما «العمایه» بدل «العمی» ، بحارالأنوار : ج 89 ص 301 ح 10 .
ص: 499
امام زین العابدین علیه السلام در دعایش : نزد نیکوترین گمانم به تو باش ، ای گرامی ترینِ گرامیان! و مرا با عصمت ، تأیید فرما و زبانم را به حکمت بگشای .
الاحتجاج به نقل از محمّد بن عبداللّه بن جعفر حِمْیَری : توقیعی (پاسخ مکتوبی) از ناحیه مقدّسه (امام مهدی علیه السلام ) که خداوند ، حفظش کند بیرون آمد : «... خدایا ! از تو می خواهم که بر محمّد ، پیامبر رحمتت و کلمه نورت ، درود فرستی و دلم را از نور یقین و دیدگانم را از نور روشنی بخش و گوشم را از نور حفظ حکمت ، آکنده سازی» .
امام زین العابدین علیه السلام :خدایا! به من بینش در دینت و فهم در حکمتت و فقه (ژرفکاوی) در دانشت عطا فرما .
امام صادق علیه السلام :پروردگارا ! ... به اسم بزرگت ،... ، نور در تاریکی و بینش در فتنه های شبهه ناک (تردیدزا) را از تو می طلبم .
امام صادق علیه السلام :خدایا ! از تو هدایت را در میان گم راهی[ها] و بینایی را در میان کوری[ها] و راه راست را در میان بیراهه[ها] درخواست می کنم .
.
ص: 500
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ ... اجعَلِ النّورَ فی بَصَری ، وَالبَصیرَهَ فی دینی. (1)
راجع: ج 3 ص 404 (الاستعانه باللّه فی زیاده العلم) .
تنبیه :إنَّ مبادئ الإلهام لا تقتصر علی الموارد المذکوره، فسنتحدّث عن مبادئ الإلهام فی الفصل الثّانی من القسم الرّابع تحت عنوان «ما یزیل الحُجُب» .
.
1- .الکافی : ج 2 ص 550 ح 11 ، الأمالی للمفید : ص 179 ح 9 ، الأمالی للطوسی : ص 196 ح 334 کلها عن محمّد الجعفی عن أبیه وفی کلاهما «أن تجعل» بدل «اجعل» ، بحارالأنوار : ج 86 ص 95 ح 2 .
ص: 501
امام صادق علیه السلام :خدایا! . . . در دیده ام نور ، و در دینم بینش بنه .
ر . ک : ج 3 ص 405 (یاری جستن از خدا برای افزایش دانش) .
نکتهمبادی الهام ، منحصر به موارد ذکر شده نیست ؛ بلکه آنچه در فصل دوم از بخش چهارم با عنوان «آنچه حجاب ها را می زداید» خواهد آمد ، مبادی الهام نیز هست . برای توضیح بیشتر ، ر.ک : «توضیحی درباره درمان حجاب های دانش و حکمت» . (1)
.
1- .ر . ک : ص 597 (توضیحی درباره درمان حجاب های دانش و حکمت) .
ص: 502
الفصل الخامس : نطاق المعرفه5 / 1مالا سَبیلَ لِلعَقلِ إلی مَعرِفَتِهِأ حَقیقَهُ اللّهِالکتاب«یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لاَ یُحِیطُونَ بِهِ عِلْمًا» . (1)
«وَالرَّ سِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (2)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :اُنظُر أیُّهَا السّائِلُ ، فَما دَلَّکَ القُرآنُ عَلَیهِ مِن صِفَتِهِ فَائتَمَّ بِهِ ، وَاستَضِئ بِنورِ هِدایَتِهِ . وما کَلَّفَکَ الشَّیطانُ عِلمَهُ مِمّا لَیسَ فِی الکِتابِ عَلَیکَ فَرضُهُ ولا فی سُنَّهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وأئِمَّهِ الهُدی أثَرُهُ ، فَکِل عِلمَهُ إلَی اللّهِ سُبحانَهُ ، فَإِنَّ ذلِکَ مُنتَهی حَقِّ اللّهِ عَلَیکَ . وَاعلَم أنَّ الرّاسِخینَ فِی العِلمِ هُمُ الَّذینَ أغناهُم عَنِ اقتِحامِ السُّدَدِ (3) المَضروبَهِ دونَ الغُیوبِ الإِقرارُ بِجُملَهِ ما جَهِلوا تَفسیرَهُ مِنَ الغَیبِ المَحجوبِ ، فَمَدَحَ اللّهُ تَعالَی اعتِرافَهُم بِالعَجزِ عَن تَناوُلِ ما لَم یُحیطوا بِهِ عِلما ، وسَمّی تَرکَهُمُ التَّعَمُّقَ فیما لَم یُکَلِّفهُمُ البَحثَ عَن کُنهِهِ رُسوخا؛ فَاقتَصِر عَلی ذلِکَ ، ولا تُقَدِّر عَظَمَهَ اللّهِ سُبحانَهُ عَلی قَدرِ عَقلِکَ فَتَکونَ مِنَ الهالِکینَ. (4)
.
1- .طه : 110 .
2- .آل عمران : 7 .
3- .. السُّدَدُ : أی الأبواب (النهایه : ج 2 ص 353) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 55 ح 13 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر العیاشی : ج 1 ص 163 ح 5 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن أبیه علیهاالسلام وکلاهما عنه علیه السلام نحوه ، بحارالأنوار : ج 57 ص 107 ح 90 .