گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه عقاید اسلامی
جلد دوم
فصل پنجم : قلمرو معرفت



5 / 1 آنچه عقل ، بِدان راهی ندارد

الف حقیقت خداوند

فصل پنجم : قلمرو معرفت5 / 1آنچه عقل ، بِدان راهی نداردالف حقیقت خداوندقرآن«گذشته و آینده را می داند و آنان به او احاطه علمی ندارند» .

«و راسخان در علم می گویند : «بدان ایمان آوردیم . همه [ی آیه ها] از نزد پروردگارمان است» و [ البته] جز صاحبان اندیشه ، کسی تذکّر نمی پذیرد» .

حدیثامام علی علیه السلام :ای پرسشگر ! بنگر ، هر صفتی [ از خداوند] که قرآن ، تو را بدان ره نموده ، بپذیر و از پرتو نور آن ، بهره گیر و آگاهی به آنچه شیطان بر تو بار کرده بی آن که در قرآن ، موظّف به آن باشی و یا در سنّت پیامبر خدا و پیشوایان هدایت ، اثری از آن باشد به خدای سبحان وا گذار ، که نهایت حقّ خدا بر توست . و بدان که استواران در دانش ، کسانی اند که اقرار به ناآگاهی از رازهای نهان ، آنان را از نسنجیده درآمدن بر پرده های غیب ، بی نیاز کرده است . خداوند متعال ، اعتراف آنان را به ناتوانی در دست یافتن به آنچه بر آن ، احاطه و آگاهی ندارند ، ستوده و فرو نرفتن آنان را در آنچه مکلّف به کاویدن از نهانش نیستند ، رسوخ نامیده است . پس بر همین بسنده کن و عظمت خدای سبحان را با میزان خِردت مسنج که اگر چنین نکنی ، از تباه شدگان خواهی بود .

.


ص: 504

عنه علیه السلام فی تَنزیهِ اللّهِ جَلَّ وعَلا : إنَّکَ أنتَ اللّهُ الَّذی لَم تَتَناهَ فِی العُقولِ فَتَکونَ فی مَهَبِّ فِکرِها مُکَیَّفا ، ولا فی رَوِیّاتِ خَواطِرِها فَتَکونَ مَحدودا مُصَرَّفا. (1)

عنه علیه السلام أیضا : مُمتَنِعٌ عَنِ الأَوهامِ أن تَکتَنِهَهُ (2) ، وعَنِ الأَفهامِ أن تَستَغرِقَهُ ، وعَنِ الأَذهانِ أن تُمَثِّلَهُ ، قَد یَئِسَت مِنِ استِنباطِ الإِحاطَهِ بِهِ طَوامِحُ العُقولِ ، ونَضَبَت عَنِ الإِشارَهِ إلَیهِ بِالاِکتِناهِ بِحارُالعُلومِ ، ورَجَعَت بِالصِّغَرِ عَنِ السُّمُوِّ إلی وَصفِ قُدرَتِهِ لَطائِفُ الخُصومِ. (3)

عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : غایَهُ کُلِّ مُتَعَمِّقٍ فی مَعرِفَهِ الخالِقِ سُبحانَهُ الاِعتِرافُ بِالقُصورِ عَن إدراکِها. (4)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 54 ح 13 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلامنحوه ، بحارالأنوار : ج 4 ص 277 ح 16 .
2- .کُنْهُ الأمر : حقیقته (النهایه : ج 4 ص 206) .
3- .التوحید : ص 70 ح 26 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 121 ح 15 کلاهما عن الهیثم بن عبداللّه الرمانی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، البلد الأمین : ص 92 ، بحارالأنوار : ج 4 ص 222 ح 2 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 292 ح 344 .

ص: 505

امام علی علیه السلام در تنزیه خدای بزرگ و والا : همانا تو آن خدایی هستی که در خردها نگنجی تا برایت کیفیتی بینگارند و در وهم ها در نیایی تا محدود و دگرگونی پذیرت شمرند .

امام علی علیه السلام در تنزیه خداوند : محال است که وهم ها به حقیقتش برسند و فهم ها او را در بر گیرند و ذهن ها او را مجسّم سازند . خردهای ژرف نگر نیز از احاطه داشتن به او ناامید شدند و دریاهای دانش ، در پی اشاره به ژرفای او خشکیدند و دیده های تیزبین دربر کشیدن به توصیف قدرتش ، خُرد بازگشتند .

امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : نهایت کارِ هر اندیشه ورز ژرف کاو در معرفت خالق سبحان ، اعتراف به قصور از درک اوست .

.


ص: 506

الإمام الرضا علیه السلام :أمَّا اللَّطیفُ فَلَیسَ عَلی قِلَّهٍ وقَضافَهٍ (1) وصِغَرٍ ، ولکِنَّ ذلِکَ عَلَی النَّفاذِ فِی الأَشیاءِ وَالاِمتِناعِ مِن أن یُدرَکَ ؛ کَقَولِکَ لِلرَّجُلِ : لَطُفَ عَنّی هذَا الأَمرُ ، ولَطُفَ فُلانٌ فی مَذهَبِهِ ، وقَولِهِ یُخبِرُکَ أنَّهُ غَمَضَ فیهِ العَقلُ وفاتَ الطَّلَبُ وعادَ مُتَعَمِّقا مُتَلَطِّفا لا یُدرِکُهُ الوَهمُ ، فَکَذلِکَ لُطفُ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی عَن أن یُدرَکَ بِحَدٍّ أو یُحَدَّ بِوَصفٍ. (2)

الإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ اللّهِ جَلَّ وعَلا : تاهَت فی أدنی أدانیها طامِحاتُ العُقولِ فی لَطیفاتِ الاُمورِ ، فَتَبارَکَ اللّهُ الَّذی لا یَبلُغُهُ بُعدُ الهِمَمِ ، ولا یَنالُهُ غَوصُ الفِطَنِ. (3)

الإمام زین العابدین علیه السلام :إلهی قَصُرَتِ الأَلسُنُ عَن بُلوغِ ثَنائِکَ کَما یَلیقُ بِجَلالِکَ وَانحَسَرَتِ الأَبصارُ دونَ النَّظَرِ إلی سُبُحاتِ وَجهِکَ ولَم تَجعَل لِلخَلقِ طَریقا إلی مَعرِفَتِکَ إلاّ بِالعَجزِ عَن مَعرِفَتِکَ. (4)

ب کُنهُ صِفَهِ الرَّسولِ وَالإمامِ وَالمُؤمِنِالإمام الصادق علیه السلام :فَکَما لا تَقدِرُ الخَلائِقُ عَلی کُنهِ صِفَهِ اللّهِ عز و جلفَکَذلِکَ لا تَقدِرُ عَلی کُنهِ صِفَهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَکَما لا تَقدِرُ عَلی کُنهِ صِفَهِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله کَذلِکَ لا تَقدِرُ عَلی کُنهِ صِفَهِ الإمامِ ، وَکَما لا تَقدِرُ عَلی کُنهِ صِفَهِ الإمامِ کَذلِکَ لا یَقدِرونَ عَلی کُنهِ صِفَهِ المُؤمِنِ. (5)

.

1- .القَضَافَهُ : النحافه (القاموس المحیط : ج 3 ص 185) .
2- .الکافی : ج 1 ص 122 ح 2 ، التوحید : ص 189 ح 2 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 148 ح 50 کلاهما عن الحسین بن خالد وفیهما «غمض فبهر العقل» بدل «غمض فیه العقل» ، بحارالأنوار : ج 4 ص 178 ح 5 .
3- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 ، التوحید : ص 42 ح 3 عن الحصین بن عبدالرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام ، الغارات : ج 1 ص 172 وفیه «لا یدرکه» بدل «لا یبلغه» عن إبراهیم بن إسماعیل الیشکری ، بحارالأنوار : ج 4 ص 269 ح 15 .
4- .الصحیفه السجّادیه الجامعه : ص 417 (الدعاء 193) ، بحار الأنوار : ج 94 ص 150 .
5- .المؤمن : ج 31 ح 59 ، بحارالأنوار : ج 67 ص 65 ح 13 وراجع : المحاسن : ج 1 ص 143 ح 41 .

ص: 507



ب حقیقت پیامبر و امام و مؤمن

امام رضا علیه السلام :لطیف بودن خداوند ، به معنای خُردی و نحیف بودن و کوچکی نیست ؛ بلکه به معنای نفوذ [ او ] در اشیا و محال بودن درک اوست ، مانند گفته تو به کسی که : «این امر از من پوشیده ماند» و یا «مذهب فلان کس ، نامعلوم است» . این گفته می رساند که عقل در آن ، درمانده و به جایی نرسیده و چنان دور و لطیف است که در وهم نیاید . لطافت خدای تبارک و تعالی نیز بدین سان می رساند که او به حدّ و وصف نیاید .

امام علی علیه السلام : در توصیف خدای بزرگ و والا : در پایین ترین مرتبه او ، خردهای ژرف نگر نازک اندیش ، سرگردان گشته اند. پس مبارک باد خدایی که دورترین همّت ها بدو نرسند و هوش های ژرفکاو به او دست نیابند !

امام زین العابدین علیه السلام :خدای من ! زبان ها از رسیدن به ستایش تو آن گونه که شایسته جلال توست ناتوان اند ، و دیده ها از نگریستن به سیمای پاکت درمانده اند و برای مردم ، راهی به سوی شناخت خود ننهادی ، مگر راه عجز از شناختت .

ب حقیقت پیامبر و امام و مؤمنامام صادق علیه السلام :همان گونه که مردمان از درک حقیقت خدا ناتوان اند ، از فهم حقیقت پیامبر خدا هم ناتوان اند و همان گونه که از فهم حقیقت پیامبر خدا ناتوان اند ، از فهم حقیقت امام نیز ناتوان اند و همان گونه که از فهم حقیقت چگونگی امام ناتوان اند ، از فهم حقیقت مؤمن نیز ناتوان اند .

.


ص: 508

الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : غایَهُ کُلِّ مُتَعَمِّقٍ فی عِلمِنا أن یَجهَلَ. (1)

ج حَقیقَهُ الرّوحِالکتاب«وَ یَسْئلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ مَا أُوتِیتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً» . (2)

الحدیثالإمام الباقر علیه السلام فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : «وَ یَسْئلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» : خَلقٌ مِن خَلقِ اللّهِ ، وَاللّهُ یَزیدُ فِی الخَلقِ ما یَشاءُ. (3)

بصائر الدرجات عن أبی بصیر :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام ... قُلتُ : «وَ نَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ» (4) ، قالَ : مِن قُدرَتِهِ. (5)

الکافی عن أبی بصیر :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «یَسْئلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» . قالَ : خَلقٌ أعظَمُ مِن جَبرَئیلَ ومیکائیلَ ، کانَ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ مَعَ الأَئِمَّهِ ، وهُوَ مِنَ المَلَکوتِ (6) . (7)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 307 ح 515 .
2- .الإسراء : 85 .
3- .تفسیر العیاشی : ج 2 ص 316 ح 159 ، بحارالأنوار : ج 61 ص 42 ح 13 .
4- .السجده : 9 .
5- .بصائر الدرجات : ص 462 ح 8 ، بحارالأنوار : ج 25 ص 69 ح 53 وراجع : تفسیر العیاشی : ج 2 ص 241 ح 10 و 11 .
6- .المَلَکُوت : مختصٌّ بمِلْکِ اللّه ، وهو مصدر مَلَک اُدخلت فیه التاء ، نحو رحموت ورهبوت (مفردات ألفاظ القرآن : ص 775) .
7- .الکافی : ج 1 ص 273 ح 3 و ص 386 ح 1 نحوه ، بصائر الدرجات : ص 462 ح 9 ، تفسیر العیاشی : ج 2 ص 317 ح 165 عن أسباط بن سالم ولم یذکر الآیه الشریفه ، الاعتقادات : ص 50 من دون إسنادٍ إلی المعصوم وزاد فیه «ومع الملائکه» بعد «الأئمّه» ، بحارالأنوار : ج 61 ص 79 .

ص: 509



ج حقیقت روح

امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : نهایت کارِ هر زیاده رو در شناخت ما ، نادانی است .

ج حقیقت روحقرآن«و از تو درباره روح می پرسند. بگو : روح از امر پروردگار من است ؛ و از علم ، جز اندکی به شما داده نشده است» .

حدیثامام باقر علیه السلام در تفسیر گفته خدای متعال : «و از تو درباره روح می پرسند ، بگو روح از امر پروردگار من است» : [ روح ، ] آفریده ای از آفریدگان خداست وخداوند ، هر چه بخواهد ، در آفرینش می افزاید .

بصائر الدرجات به نقل از ابو بصیر: از امام صادق علیه السلام درباره آیه : «و در او از روحش دمید» پرسیدم . فرمود : «یعنی از قدرتش» .

الکافی به نقل از ابوبصیر : از امام صادق علیه السلام درباره گفته خداوند عز و جل : «و از تو درباره روح می پرسند ، بگو روح از امر پروردگار من است» پرسیدم . فرمود : «آفریده ای بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل علیهماالسلام با پیامبر خداست و نیز با امامان علیهم السلام ، و او از ملکوت است» .

.


ص: 510

د الأَحکامالکتاب«کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِّنکُمْ یَتْلُواْ عَلَیْکُمْ ءَایَتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتَبَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُعَلِّمُکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ» . (1)

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :ولَو أرادَ اللّهُ أن یَخلُقَ آدَمَ مِن نورٍ یَخطَفُ الأَبصارَ ضِیاؤُهُ ، ویَبهَرُ العُقولَ رُواؤُهُ (2) ، وطیبٍ یَأخُذُ الأَنفاسَ عَرفُهُ (3) ، لَفَعَلَ! ولَو فَعَلَ لَظَلَّت لَهُ الأَعناقُ خاضِعَهً ، ولَخَفَّتِ البَلوی فیهِ عَلَی المَلائِکَهِ . ولکِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یُبتَلی خَلقَهُ بِبَعضِ ما یَجهَلونَ أصلَهُ ، تَمییزا بِالاِختِبارِ لَهُم ، ونَفیا لِلاِستِکبارِ عَنهُم ، وإبعادا لِلخُیَلاءِ مِنهُم. (4)

الإمام الرضا علیه السلام فِی الفِقهِ المَنسوبِ إلَیهِ : إنَّمَا امتَحَنَ اللّهُ عز و جل النّاسَ بِطاعَتِهِ لِما عَقَلوهُ وما لَم یَعقِلوهُ ؛ إیجابا لِلحُجَّهِ وقَطعا لِلشُّبهَهِ. (5)

.

1- .البقره : 151 .
2- .الرُّوَاءُ : هو من الریّ والارتواء ، وقد یکون من المرأی والمنظر (النهایه : ج 2 ص 280) .
3- .عَرْفُ الجنّه : أی ریحها الطیّبه (النهایه : ج 3 ص 217) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 465 ح 37 .
5- .الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 339 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 348 ح 4 .

ص: 511



د احکام

د احکامقرآن«همان گونه که در میان شما از خودتان پیامبری را گسیل داشتیم تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را پاکیزه سازد و کتاب و حکمت را به شما بیاموزد و چیزهایی را که نمی دانستید ، به شما بیاموزد» .

حدیثامام علی علیه السلام :و اگر خداوند می خواست آدم علیه السلام را از نوری بیافریند که فروغ آن ، دیده را برُباید و زیبایی آن بر خِردها چیره گردد و بوی خوشش جان ها را تازه کند ، چنین می کرد و اگر می کرد ، گردن ها در برابر او خم می شد و آزمایش فرشتگان [مأمور به سجده] آسان می شد ؛ امّا خدای سبحان ، آفریدگان خود را به پاره ای از آنچه اصل آن را نمی دانند ، می آزماید تا فرمانبردار را از نافرمان ، متمایز کند و تکبّر را از آنان براند و خودبزرگ بینی را از ایشان ، دور گردانَد .

امام رضا علیه السلام در کتاب فقه منسوب به ایشان : خداوند ، مردم را با اطاعت در آنچه می فهمند و نمی فهمند ، آزمود تا حجّتش لازم گردد و شُبهه ها (تردیدها) ریشه کن شوند .

.


ص: 512

الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ دینَ اللّهِ عز و جل لا یُصابُ بِالعُقولِ النّاقِصَهِ وَالآراءِ الباطِلَهِ وَالمقاییسِ الفاسِدَهِ ، ولا یُصابُ إلاّ بِالتّسلیمِ ، فَمَن سَلَّمَ لَنا سَلِمَ ، ومَنِ اقتَدی بِنا هُدِیَ ، ومَن کانَ یَعمَلُ بِالقِیاسِ وَالرَّأیِ هَلَکَ ، ومَن وَجَدَ فی نَفسِهِ شَیئا مِمّا نَقولُهُ أو نَقضی بِهِ حَرَجا کَفَرَ بِالَّذی أنزَلَ السَّبعَ المَثانِیَ وَالقُرآنَ العَظیمَ ، وهُوَ لا یَعلَمُ. (1)

الإمام الباقر علیه السلام لِزُرارَهَ : یا زُرارَهُ ، إیّاکَ وأصحابَ القِیاسِ فِی الدّینِ ، فَإِنَّهُم تَرَکوا عِلمَ ما وُکِّلوا بِهِ وتَکَلَّفوا ما قَد کُفوهُ ، یَتَأَوَّلونَ الأَخبارَ ویَکذِبونَ عَلَی اللّهِ عز و جل ، وکَأَنّی بِالرَّجُلِ مِنهُم یُنادی مِن بَینِ یَدَیهِ فَیُجیبُ مِن خَلفِهِ ، ویُنادی مِن خَلفِهِ فَیُجیبُ مِن بَینِ یَدَیهِ ؛ قَد تاهوا وتَحَیَّروا فِی الأَرضِ وَالدّینِ. (2)

5 / 2خَطَرُ التَّعَمُّقِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لَیَتَعَمَّقُنَّ أقوامٌ مِن هذِهِ الاُمَّهِ ، حَتّی یَقولَ أحَدُهُم : هذا اللّهُ خَلَقَنی ، فَمَن خَلَقَهُ؟! (3)

مسند ابن حنبل عن أنس :أشهَدُ لَسَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : إنَّ أقواما یَتَعَمَّقونَ فِی الدّینِ ، یَمرُقونَ (4) کَما یَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِیَّهِ. (5)

.

1- .کمال الدّین : ص 324 ح 9 عن ثابت الثمالی ، بحارالأنوار : ج 2 ص 303 ح 41 .
2- .الأمالی للمفید : ص 51 ح 12 عن زراره بن أعین ، بحارالأنوار : ج 2 ص 309 ح 70 .
3- .المعجم الأوسط : ج 9 ص 78 ح 9178 عن أبی هریره .
4- .مَرَقَ السَّهْمُ من الرَمِیَّه : أی خرج من الجانب الآخر ، ومنه سمّیت الخوارج مارقه (الصحاح : ج 4 ص 1554) .
5- .مسند ابن حنبل : ج 4 ص 318 ح 12615 ، تاریخ دمشق : ج 14 ص 426 ح 3630 و ج 66 ص 19 ح 13318 وزاد فیهما «من الدین» بعد «یمرقون» ، کنزالعمّال : ج 11 ص 288 ح 31543 نقلاً عن ابن جریر .

ص: 513



5 / 2 خطر تندرَوی

امام زین العابدین علیه السلام :بی گمان ، دین خدای عز و جل با خردهای ناقص و اندیشه های باطل و تشبیه های نادرست ، به دست نمی آید و تنها با تسلیم می توان بدان رسید . پس هر کس در برابر ما تسلیم باشد ، سالم می مانَد و هر کس به ما اقتدا کند ، هدایت می شود و هر کس به تشبیه و اندیشه [ی خود ]عمل می کند ، هلاک می گردد و هر کس آنچه را ما می گوییم ، نمی تواند بپذیرد و در خود ، انکاری نسبت به آن می یابد ، نادانسته ، به کسی کفر ورزیده است که هفت سوره مثانی (1) و قرآن بزرگ را نازل کرده است .

امام باقر علیه السلام به زراره : ای زراره ! از اصحاب قیاس و تشبیه گران در احکام دین ، برحذر باش که آنان ، آگاهی از آنچه را بدانان سپرده بودند ، رها کردند و آگاهی از آنچه بدان کفایت شده بودند ، به تکلّف بر دوش گرفتند؛ روایات را تأویل می کنند و بر خدای عز و جل دروغ می بندند و گویی [می بینم ]مردی از آنان از پیش رو ندا می دهد و از پشت سر ، پاسخ می شنود و از پشت سر ، ندا می دهد و از پیش رو پاسخ می شنود . بی گمان ، در زمین و دین ، سرگشته و حیران شده اند .

5 / 2خطر تندرَویپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بی گمان ، گروه هایی از این امت ، تندروی خواهند کرد تا آن جا که یکی از آنان خواهد گفت : این خداوندی که مرا آفریده ، چه کسی او را آفریده است؟!

مسند ابن حنبل به نقل از اَنَس : گواهی می دهم که شنیدم پیامبر خدا می فرماید : «بی گمان ، گروه هایی در دین ، تندروی می کنند . از آن به در می روند ، آن سان که تیر از هدف در می گذرد» .

.

1- .سَبع مَثانی در این جا به معنای سوره حمد است که هفت آیه دارد و در هر نماز ، دوبار خوانده می شود . (م)

ص: 514

الإمام علیّ علیه السلام :الغُلُوُّ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی التَّعَمُّقِ بِالرَّأیِ ، وَالتَّنازُعِ فیهِ ، وَالزَّیغِ ، وَالشِّقاقِ . فَمَن تَعَمَّقَ لَم یُنِب إلَی الحَقِّ ولَم یَزدَد إلاّ غَرَقا فِی الغَمَراتِ ، ولَم تَنحَسِر عَنهُ فِتنَهٌ إلاّ غَشِیَتهُ اُخری ، وَانخَرَقَ دینُهُ فَهُوَ یَهوی فی أمرٍ مَریجٍ. (1)

الإمام علیّ علیه السلام :الکُفرُ عَلی أربَعِ دَعائِمَ : عَلَی التَّعَمُّقِ ، وَالتَّنازُعِ ، وَالزَّیغِ ، وَالشِّقاقِ . فَمَن تَعَمَّقَ لَم یُنِب إلَی الحَقِّ. (2)

راجع : موسوعه الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام : الحرب الثالثه : وقعه النهروان / المدخل : دراسه حول المارقین وجُذور انحرافهم .

.

1- .الکافی : ج 2 ص 392 ح 1 عن سلیم بن قیس الهلالی ، الغارات : ج 1 ص 142 ولیس فیه «بالرأی» ، تحف العقول : ص 166 ، الخصال : ص 232 ح 74 عن الأصبغ بن نباته وفیه «العتوّ» بدل «الغلوّ» وکلاهما نحوه .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 31 ، روضه الواعظین : ص 53 وفیه «ینسب» بدل «ینب» .

ص: 515

امام علی علیه السلام :غلو ، چهار شعبه دارد : اندیشه های افراطی ، ستیز فکری ، کژروی و جدایی . پس هر کس افراط ورزید ، به حق بازنگشت و جز بر فرو شدن خود در گم راهی ها نیفزود و فتنه ای از او باز نمانْد ، جز آن که به فتنه ای دیگر دچار شد و دینش شکافدار و پاره پاره و کارش پریشان گشت .

امام علی علیه السلام :کفر بر چهار ستونْ استوار است : افراطیگری ، درگیری ، کژروی و جدایی . پس هر که تند رفت ، به حق باز نگشت .

ر . ک : دانش نامه امیر المؤمنین برپایه قرآن و حدیث و تاریخ: نبرد سوم : جنگ نهروان / درآمد : پژوهشی درباره مارقین و ریشه های انحراف آنان .