بخش هفتم: موانع شناخت
اشاره
بخش هفتم: موانع شناختفصل یکم : حجاب های دانش و حکمتفصل دوم : آنچه حجاب ها را می زُداید
.
ص: 518
الفصل الأوّل : حجب العلم والحکمه1 / 1اتِّبَاعُ الهَویالکتاب«أَفَرَءَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَلهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَوَهً فَمَن یَهْدِیهِ مِنم بَعْدِ اللَّهِ أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ» . (1)
«وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَهُمْ فَاسْتَحَبُّواْ الْعَمَی عَلَی الْهُدَی» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَستَشیروا أهلَ العِشقِ فَلَیسَ لَهُم رَأیٌ ، وإنَّ قُلوبَهُم مُحتَرِقَهٌ ، وفِکَرَهُم مُتَواصِلَهٌ ، وعُقولَهُم سالِبَهٌ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :حُبُّکَ لِلشَّیءِ یُعمی ویُصِمُّ. (4)
.
1- .الجاثیه : 23 .
2- .فصّلت : 17 وراجع البقره : 87 والقصص : 50 والقمر : 3 ومحمّد صلی الله علیه و آله : 14 .
3- .الفردوس : ج 5 ص 38 ح 7389 عن أنس .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 380 ح 5814 ، المجازات النبویّه : ص 175 ح 136 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 124 ح 57 عن أبی الدرداء ، بحارالأنوار : ج 77 ص 165 ح 2 .
ص: 519
فصل یکم : حجاب های دانش و حکمت
1 / 1 پیروی از هوس
فصل یکم : حجاب های دانش و حکمت1 / 1پیروی از هوسقرآن«آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گم راه کرده و بر گوش و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است؟ پس از خدا ، چه کسی او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمی گیرید؟» .
«امّا ثمودیان ، پس آنان را هدایت کردیم ؛ ولی کورْ دلی را بر هدایت ، ترجیح دادند ...» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از عشق پیشگان ، مشورت نخواهید که آنان ، رأیی ندارند و دل هایشان سوزان و فکرشان جای دیگر و خردهایشان از آنان ، گرفته شده است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :محبّتت به چیزی ، کور و کرت می کند .
.
ص: 520
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکَلَ طَعاماً لِلشَّهوَهِ حَرَّمَ اللّهُ عَلی قَلبِهِ الحِکمَهَ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العَقلِ الهَوی. (2)
عنه علیه السلام :الهَوی شَریکُ العَمی. (3)
عنه علیه السلام :الشَّهَواتُ مَصائِدُ الشَّیطانِ. (4)
عنه علیه السلام :إنَّما بَدءُ وُقوعِ الفِتَنِ أهواءٌ تُتَّبَعُ ، وأحکامٌ تُبتَدَعُ ، یُخالَفُ فیها کِتابُ اللّهِ ، ویَتَوَلّی عَلَیها رِجالٌ رِجالاً عَلی غَیرِ دینِ اللّهِ . فَلَو أنَّ الباطِلَ خَلَصَ مِن مِزاجِ الحَقِّ لَم یَخفَ عَلَی المُرتادینَ ، ولَو أنَّ الحَقَّ خَلَصَ مِن لَبسِ الباطِلِ انقَطَعَت عَنهُ ألسُنُ المُعانِدینَ ، ولکِن یُؤخَذُ مِن هذا ضِغثٌ ومِن هذا ضِغثٌ فَیُمزَجانِ! فَهُنالِکَ یَستَولِی الشَّیطانُ عَلی أولِیائِهِ ، ویَنجُو الَّذینَ سَبَقَت لَهُم مِنَ اللّهِ الحُسنی. (5)
عنه علیه السلام :مُجالَسَهُ أهلِ الهَوی مَنساهٌ لِلإِیمانِ ، ومَحضَرَهٌ لِلشَّیطانِ. (6)
عنه علیه السلام :إنَّکَ إن أطَعتَ هَواکَ أصَمَّکَ وأعماکَ ، وأفسَدَ مُنقَلَبَکَ وأرداکَ. (7)
عنه علیه السلام :مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ ، أعماهُ وأصَمَّهُ وأذَلَّهُ وأضَلَّهُ. (8)
.
1- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 116 .
2- .غرر الحکم : ح 3925 وراجع: ح 266 و ح 314 و ح 4921 و ح 5983 و ح 6414 و ح 9475 و ح 10541 و ح 6702 و ح 7953 و ح 6790 و ح 5849 و ح 4902 و ح 10985 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5066 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 .
3- .نهج البلاغه: الکتاب 31، تحف العقول: ص83 ، غرر الحکم: ح 580 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1286.
4- .غرر الحکم : ح 583 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 25 ح 261 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 50 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 290 ح 8 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 86 .
7- .غرر الحکم : ح 3807 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 172 ح 3594 .
8- .غرر الحکم : ح 9168 .
ص: 521
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خوراکی را از سرِ شهوت بخورد ، خداوند ، حکمت را بر دلش حرام می کند .
امام علی علیه السلام :آفت خرد ، هوس است .
امام علی علیه السلام :هوس ، شریک کوری است .
امام علی علیه السلام :شهوت ها ، دام های شیطان اند .
امام علی علیه السلام :آغاز پیدایش فتنه ها ، هوس هایی دنبال شده و احکامی بدعت نهاده شده است که با کتاب خدا مخالفت دارند و بر اساس آنها و بر خلاف دین خدا ، برخی ، ولایت برخی دیگر را می پذیرند. پس اگر باطل با حق در نمی آمیخت ، بر حق جویان ، پوشیده نمی مانْد و اگر بر حق ، جامه باطل نمی پوشاندند ، زبان معاندان از آن ، کوتاه می شد ؛ امّا اندکی از این و اندکی از آن می گیرند و به هم می آمیزند و در این جاست که شیطان بر دوستانش مسلّط می شود و [تنها ]کسانی که لطف الهی بر آنها پیشی گرفته ، نجات می یابند .
امام علی علیه السلام :مجالست اهل هوا و هوس ، مایه فراموشی ایمان و حضور شیطان است .
امام علی علیه السلام :اگر از هوست پیروی کنی ، کَر و کورت می سازد و فرجامت را تباه می کند و تو را به پستی می کشد .
امام علی علیه السلام :آن که در پیِ هوسش رفت ، کور و کَر و خوار و گم راهش ساخت .
.
ص: 522
عنه علیه السلام :إنَّکُم إن أمَّرتُم عَلَیکُمُ الهَوی ، أصَمَّکُم وأعماکُم وأرداکُم. (1)
عنه علیه السلام :اُوصیکُم بِمُجانَبَهِ الهَوی ، فَإِنَّ الهَوی یَدعو إلَی العَمی ، وهُوَ الضَّلالُ فِی الآخِرَهِ وَالدُّنیا. (2)
عنه علیه السلام :مَن عَشِقَ شَیئاً أعشی (أعمی) بَصَرَهُ وأمرَضَ قَلبَهُ ، فَهُوَ یَنظُرُ بِعَینٍ غَیرِ صَحیحَهٍ ، ویَسمَعُ بِاُذُنٍ غَیرِ سَمیعَهٍ ، قَد خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقلَهُ ، وأماتَتِ الدُّنیا قَلبَهُ ، ووَلِهَت عَلَیها نَفسُهُ ، فَهُوَ عَبدٌ لَها ولِمَن فی یَدَیهِ شَیءٌ مِنها ، حَیثُما زالَت زالَ إلَیها ، وحَیثُما أقبَلَت أقبَلَ عَلَیها. (3)
عنه علیه السلام :کَیفَ یَستَطیعُ الهُدی مَن یَغلِبُهُ الهَوی ؟ ! (4)
عنه علیه السلام :کَم مِن عَقلٍ أسیرٍ تَحتَ هَوی أمیرٍ. (5)
عنه علیه السلام :أشعِر قَلبَکَ التَّقوی وخالِفِ الهَوی ، تَغلِبِ الشَّیطانَ. (6)
عنه علیه السلام :لا تَجتَمِعُ الشَّهوَهُ وَالحِکمَهُ. (7)
عنه علیه السلام :لا تَسکُنُ الحِکمَهُ قَلباً مَعَ شَهوَهٍ. (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 3849 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 173 ح 3607 .
2- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 350 ح 1297 عن الإمام زین العابدین والإمام الباقر علیهماالسلام .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 366 ح 6141 وفیه من قوله «قد خرقت الشهوات» إلی «نفسه» .
4- .غرر الحکم : ح 7001 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 383 ح 6473 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 211 ، غرر الحکم : ح 6923 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 381 ح 6460 وفیهما «عند» بدل «تحت» ، بحارالأنوار : ج 69 ص 410 ح 125 .
6- .غرر الحکم : ح 2356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 84 ح 2023 .
7- .غرر الحکم : ح 10573 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9738 .
8- .غرر الحکم : ح 10915 .
ص: 523
امام علی علیه السلام :اگر هوس را امیر خود کردید ، کَر و کور و نابودتان می کند .
امام علی علیه السلام :شما را به دوری از هوس ، سفارش می کنم که هوس ، به کوری فرا می خوانَد و آن ، گم راهی آخرت و دنیاست .
امام علی علیه السلام :هر که دلباخته چیزی شود ، دیده اش نابینا و دلش بیمار می شود ؛ با چشمی ناسالم می نگرد و با گوشی ناشنوا گوش می کند ، شهوات ، خردش را دریده و دنیا ، دلش را میرانده و نفسش ، شیفته آن شده است . پس بنده دنیاست و نیز هر کس که چیزی از آن را در دست دارد. هر کجا برود ، می رود و هر کجا رو کند ، رو می آورَد .
امام علی علیه السلام :چگونه کسی که مغلوب هوسش شده ، به هدایت دست می یابد؟
امام علی علیه السلام :بسی خرد که اسیر دستِ هوسی امیر است !
امام علی علیه السلام :تقوا را شعارِ دلت قرار ده و با هوس مخالفت کن ، تا بر شیطان غلبه کنی .
امام علی علیه السلام :شهوت و حکمت ، با هم گِرد نمی آیند .
امام علی علیه السلام :حکمت با شهوت در یک دل ، جای نمی گیرند .
.
ص: 524
عنه علیه السلام :حَرامٌ عَلی کُلِّ عَقلٍ مَغلولٍ بِالشَّهوَهِ أن یَنتَفِعَ بِالحِکمَهِ. (1)
الإمام الکاظم علیه السلام :أوحَی اللّهُ تَعالی إلی داوُدَ علیه السلام : یا داوُدُ ، حَذِّر وأنذِر أصحابَکَ عَن حُبِّ الشَّهَواتِ ، فَإِنَّ المُعَلَّقَهَ قُلوبُهُم بِشَهَواتِ الدُّنیا قُلوبُهُم مَحجوبَهٌ عَنّی. (2)
راجع : ج 1 ص 450 (الهوی) .
1 / 2اتِّبَاعُ الظَّنّ«وَإِن تُطِعْ أَکْثَرَ مَن فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِن یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ» . (3)
«وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَطِلاً ذَ لِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ مِنَ النَّارِ» . (4)
«وَ قَالُواْ مَا هِیَ إِلاَّ حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَ نَحْیَا وَ مَا یُهْلِکُنَا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ مَا لَهُم بِذَ لِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ» . (5)
«إِن یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَی الْأَنفُسُ وَ لَقَدْ جَاءَهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَی» . (6)
«وَ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِن یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لاَ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئا» . (7)
راجع: ج 1 ص 450 (الهوی) .
.
1- .غرر الحکم : ح 4902 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4470 .
2- .تحف العقول : ص 397 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 154 ح 30 .
3- .الأنعام : 116 .
4- .ص : 27 .
5- .الجاثیه : 24 .
6- .النجم : 23 .
7- .النجم : 28 .
ص: 525
1 / 2 پیروی از گمان
امام علی علیه السلام :هر خردی که در بند شهوت است ، از بهره جستن از حکمت ، محروم است .
امام کاظم علیه السلام :خدای متعال به داوود علیه السلام وحی کرد : «ای داوود! یارانت را از دوستی شهوت ها هشدار و بیم ده ؛ چرا که دل های وابسته به شهوات دنیا ، دل هایی محجوب از من اند .
ر . ک : ج 1 ص 451 (هوس) .
1 / 2پیروی از گمانقرآن«و اگر از بیشتر مردم روی زمین پیروی کنی از راه خدا گم راهت می کنند ؛ آنان جز از گمان پیروی نمی کنند و تنها تخمین می زنند» .
«و آسمان و زمین را و آنچه را که میان این دو است ، به باطل نیافریدیم . این ، گمان کسانی است که کافر شده [ وحق پوشی کرده]اند . پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند؟» .
«و گفتند: «غیر از زندگانی دنیای ما [ چیز دیگری] نیست ؛ می میریم و زنده می شویم و ما را جز طبیعت، هلاک نمی کند» ؛ ولی به این [ مطلب] هیچ آگاهی ندارند و جز طریق گمان نمی سپرند» .
«[ آنان] جز از گمان و آنچه دلخواهشان است پیروی نمی کنند ، با آنکه قطعا از جانب پروردگارشان هدایت برایِشان آمده است» .
«و ایشان را به این [ کار] ، معرفتی نیست . آنان جز از گمان پیروی نمی کنند ، ودر واقع گمان در [ وصول به] حقیقت هیچ سودی نمی رساند» .
ر . ک : ج 1 ص 451 (هوس) .
.
ص: 526
1 / 3حُبُّ الدُّنیارسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما لی أری حُبَّ الدُّنیا قَد غَلَبَ عَلی کَثیرٍ مِنَ النّاسِ ، حَتّی کَأَنَّ المَوتَ فی هذِهِ الدُّنیا عَلی غَیرِهِم کُتِبَ ، وکَأَنَّ الحَقَّ فی هذِهِ الدُّنیا عَلی غَیرِهِم وَجَبَ ، وحَتّی کَأَن لَم یَسمَعوا ویَرَوا مِن خَبَرِ الأَمواتِ قَبلَهُم ! سَبیلُهُم سَبیلُ قَومٍ سَفرٍ عَمّا قَلیلٍ إلَیهِم راجِعونَ ، بُیوتُهُم أجداثُهُم ویَأکُلونَ تُراثَهُم ، فَیَظُنّونَ أ نَّهُم مُخَلَّدونَ بَعدَهُم . هَیهاتَ هَیهاتَ! أما یَتَّعِظُ آخِرُهُم بِأَوَّلِهِم ؟ لَقَد جَهِلوا ونَسوا کُلَّ واعِظٍ فی کِتابِ اللّهِ ، وأمِنوا شَرَّ کُلِّ عاقِبَهِ سَوءٍ ، ولَم یَخافوا نُزولَ فادِحَهٍ (1) وبَوائِقَ حادِثَهٍ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :اِرفِضِ الدُّنیا ؛ فَإِنَّ حُبَّ الدُّنیا یُعمی ویُصِمُّ ویُبکِمُ ، ویُذِلُّ الرِّقابَ. (3)
عنه علیه السلام :مَن غَلَبَتِ الدُّنیا عَلَیهِ عَمِیَ عَمّا بَینَ یَدَیهِ. (4)
عنه علیه السلام :مَن قَصَرَ نَظَرَهُ عَلی أبناءِ الدُّنیا عَمِیَ عَن سَبیلِ الهُدی. (5)
عنه علیه السلام فی ذَمِّ الدُّنیا : مَن راقَهُ زِبرِجُها أعقَبَت ناظِرَیهِ کَمَها (6) . (7)
.
1- .الفادحه : النَازله (القاموس المحیط : ج 1 ص 239) .
2- .الکافی: ج 8 ص 168 ح 190 عن أبیمریم عن الإمام الباقر علیه السلام عن جابر بن عبداللّه ، تحف العقول : ص 29 نحوه ، بحارالأنوار : ج 77 ص 132 ح 42 .
3- .الکافی : ج 2 ص 136 ح 23 ، مشکاه الأنوار : ص 466 ح 1556 کلاهما عن أبی جمیله عن الإمام الصادق علیه السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 195 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 75 ح 39 .
4- .غرر الحکم : ح 8856 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 457 ح 8281 .
5- .غرر الحکم : ح 8870 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 458 ح 8295 ولیس فیه «ابناء» .
6- .الکَمَه : العمی (النهایه: ج 4 ص 201) .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 367 ، تحف العقول : ص 221 وفیه «رواؤها» بدل «زبرجها» ، غرر الحکم : ح 8786 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 131 ح 135 .
ص: 527
1 / 3 دنیادوستی
1 / 3دنیادوستیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه شده است که می بینم دوستی دنیا بر بسیاری از مردم ، چیره گردیده است؟ گویی که مرگ در این دنیا برای غیر ایشان نوشته شده است و گویی که حق در این دنیا ، برای غیر آنان واجب شده است و پنداری که خبر درگذشتگان خود را نشنیده و ندیده اند . راه آنها ، راه مسافرانی است که به زودی به سویشان باز می گردند . خانه هایشان گور آنهاست و میراث آنها را می خورند . پس گمان می کنند که پس از ایشان ، ماندگارند . دور باد ، دور باد ! واپسین آنها از نخستین آنها عبرت نمی گیرد؟ بی گمان ، نادانی کردند و هر اندرز دهنده ای در کتاب خدا را از یاد بردند و از گزند هر فرجام بدی ، خود را ایمن یافتند و از فرود آمدن بلاهای آسمانی و پیشامدهای هراسناک نترسیدند .
امام علی علیه السلام :دنیا را بِران ؛ چرا که دوستی دنیا ، کور و کَر و لال می کند و سرفرازان را خوار می سازد .
امام علی علیه السلام :هر که دنیا بر وی چیره شود ، پیش رویِ خود را نمی بیند .
امام علی علیه السلام :آن که تنها بر فرزندان دنیا بنگرد ، راه هدایت را نبیند .
امام علی علیه السلام :هر کس زیور دنیا را پسندید ، برای دیدگانش نابینایی آورد .
.
ص: 528
عنه علیه السلام :لِحُبِّ الدُّنیا صَمَّتِ الأَسماعُ عَن سَماعِ الحِکمَهِ ، وعَمِیَتِ القُلوبُ عَن نورِ البَصیرَهِ. (1)
عنه علیه السلام :حُبُّ الدُّنیا یُفسِدُ العَقلَ ، ویُصِمُّ القَلبَ عَن سَماعِ الحِکمَهِ ، ویوجِبُ ألیمَ العِقابِ. (2)
عنه علیه السلام :إنَّ مَن غَرَّتهُ الدُّنیا بِمُحالِ الآمالِ ، وخَدَعَتهُ بِزورِ الأَمانی ، أورَثَتهُ کَمَهاً، وألبَسَتهُ عَمًی ، وقَطَعَتهُ عَنِ الاُخری ، وأورَدَتهُ مَوارِدَ الرَّدی. (3)
عنه علیه السلام :سَبَبُ فَسادِ العَقلِ حُبُّ الدُّنیا. (4)
عنه علیه السلام :زَخارِفُ الدُّنیا تُفسِدُ العُقولَ الضَّعیفَهَ. (5)
عنه علیه السلام :اُهرُبوا مِنَ الدُّنیا وَاصرِفوا قُلوبَکُم عَنها ؛ فَإِنَّها سِجنُ المُؤمِنِ ، حَظُّهُ مِنها قَلیلٌ ، وعَقلُهُ بِها عَلیلٌ ، وناظِرُهُ فیها کَلیلٌ (6) . (7)
عنه علیه السلام :الدُّنیا مَصرَعُ العُقولِ. (8)
عنه علیه السلام فی صِفَهِ أهلِ الدُّنیا : نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ ، واُخری مُهمَلَهٌ ، قَد أضَلَّت عُقولَها ، ورَکِبَت مَجهولَها. (9)
راجع : ج 1 ص 468 (حبّ الدُّنیا) ، ج 3 ص 414 (حبّ الدنیا) .
.
1- .غرر الحکم : ح 7363 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 404 ح 6841 .
2- .عیون الحکم والمواعظ : ص 231 ح 4421 ، غرر الحکم : ح 4878 .
3- .غرر الحکم : ح 3532 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 152 ح 3337 .
4- .غرر الحکم : ح 5543 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5056 .
5- .غرر الحکم : ح 5459 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 275 ح 5003 .
6- .غرر الحکم : ح 2551 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 92 ح 2165 .
7- .طَرْفٌ کلیل : إذا لم یُحقِّق المَنْظور (النهایه : ج 4 ص 198) .
8- .غرر الحکم : ح 921 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 704 .
9- .نهج البلاغه: الکتاب31، تحف العقول: ص 76، عیون الحکم والمواعظ: ص 177 ح 3647، بحارالأنوار: ج 73 ص 123 ح 111 .
ص: 529
امام علی علیه السلام :به سبب دوستیِ دنیا ، گوش ها از شنیدن حکمت کَر و دل ها از نور بصیرت ، نابینا می گردند .
امام علی علیه السلام :دوستی دنیا ، خرد را تباه می کند و دل را از شنیدن حکمت ، کر می نماید و کیفری دردناک می آورد .
امام علی علیه السلام :دنیا ، هر کس را که با امیدهای محال بفریبد و با آرزوهای دروغین به او نیرنگ بزند ، تیرگی دیده برایش می آورد و جامه کوری بر او می پوشاند و از سرای دیگر ، بازش می دارد و به مرداب تباهی در می اندازد .
امام علی علیه السلام :مایه تباهی خرد ، دوستی دنیاست .
امام علی علیه السلام :زیورهای دنیا ، خردهای ناتوان را تباه می سازد .
امام علی علیه السلام :از دنیا بگریزید و دل هایتان را از آن برتابید که آن ، زندان مؤمن است . بهره اش از آن اندک و خردش بدان ناتوان و دیده اش در آن ، ضعیف است .
امام علی علیه السلام :دنیا ، جایگاه به زمین افتادنِ خردهاست .
امام علی علیه السلام :در توصیف اهل دنیا : چارپایانی پابسته و برخی رها شده ، خردهایشان را گم کرده و در کار خویش ، سرگردان اند .
ر . ک : ج 1 ص 469 (دنیادوستی) ، ج 3 ص 415 (دنیادوستی) .
.
ص: 530
1 / 4الذَّنبالکتاب«کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» . (1)
«إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ کَذِبٌ کَفَّارٌ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : «کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» : الذَّنبُ عَلَی الذَّنبِ حَتّی یَسوَدَّ القَلبُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ المُؤمِنَ إذا أذنَبَ کانَت نُکتَهٌ سَوداءُ فی قَلبِهِ ، فَإِن تابَ ونَزَعَ وَاستَغفَرَ صُقِلَ قَلبُهُ ، فَإِن زادَ زادَت ، فَذلِکَ الرّانُ الَّذیذَکَرَهُ اللّهُ فی کِتابِهِ : «کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ». (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیَنسی بِهِ العِلمَ الَّذی کانَ قَد عَلِمَهُ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :وَجَدتُ الخَطیئَهَ سَواداً فِی القَلبِ ، وشَیناً فِی الوَجهِ ، ووَهناً فِی العَمَلِ. (6)
.
1- .المطفّفین : 14 .
2- .الزمر : 3 وراجع : الروم : 10 .
3- .الفردوس : ج 3 ص 309 ح 4928 عن أبی هریره .
4- .سنن ابن ماجه: ج 2 ص1418 ح 4244 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 154 ح 7957 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 1 ص 45 ح 6 نحوه کلّها عن أبی هریره ، کنزالعمّال: ج 4 ص 210 ح 10189؛ روضه الواعظین : ص 454 وراجع: الکافی : ج 2 ص 271 ح 13 و ص 273 ح 20 والاختصاص : ص 243 وإرشاد القلوب : ص 46 .
5- .عدّه الداعی : ص 197 ؛ الفردوس : ج 1 ص 194 ح 734 وفیه «الباب من العلم» بدل «العلم» و ص 383 ح 1542 نحوه وکلّها عن ابن مسعود ، بحارالأنوار : ج 73 ص 377 ح 14 .
6- .حلیه الأولیاء : ج 2 ص 161 ، الفردوس : ج 4 ص 381 ح 7109 کلاهما عن أنس ، کنزالعمّال : ج 16 ص 110 ح 44083 .
ص: 531
1 / 4 گناه
1 / 4گناهقرآن«چنین نیست ؛ بلکه آنچه کرده اند ، بر دل هایشان زنگار نهاده است» .
«خداوند ، دروغ پردازِ بسیار ناسپاس را ره نمی نماید» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره گفته خدای متعال : «چنین نیست ؛ بلکه آنچه کرده اند ، بر دل هایشان زنگار نهاده است» : [یعنی] گناه بر روی گناه [می کنند] تا این که دل [ آنها] سیاه شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه مؤمن گناه می کند ، نقطه ای سیاه در دلش پدید می آید . پس اگر توبه کرد و دل کَند و استغفار کرد ، دلش صیقل می خورد و اگر گناه را زیاد کرد ، آن نقطه زیاد می شود و این ، همان زنگاری است که خداوند در کتابش ذکر کرده است : «چنین نیست ؛ بلکه آنچه کرده اند ، بر دل هایشان زنگار نهاده است» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده گناه می کند . پس دانشی را که پیشتر می دانسته ، از یاد می بَرَد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خطا را سیاهیِ در دل و عیبِ در سیما و سستیِ در عمل یافتم .
.
ص: 532
الإمام الباقر علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أربَعٌ یُمِتنَ القَلبَ : الذَّنبُ عَلَی الذَّنبِ ، وکَثرَهُ مُناقَشَهِ النِّساءِ یَعنی مُحادَثَتَهُنَّ ومُماراهُ الأَحمَقِ ؛ تَقولُ ویَقولُ ولا یَرجِعُ إلی خَیرٍ أبَداً ، ومُجالَسَهُ المَوتی . فَقیلَ لَهُ : یا رَسولَ اللّهِ ، ومَا المَوتی ؟ قالَ : کُلُّ غَنِیٍّ مُترَفٍ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لا أحسَبُ أحَدَکُم یَنسی شَیئاً مِن أمرِ دینِهِ إلاّ لِخَطیئَهٍ أخطَأَها. (2)
عنه علیه السلام :النِّفاقُ یَبدَأُ نُقطَهً سَوداءَ فِی القَلبِ ، کُلَّمَا ازدادَ النِّفاقُ ازدادَت سَواداً حَتّی یَسوَدَّ القَلبُ کُلُّهُ ، وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، لَو شَقَقتُم عَن قَلبِ مُؤمِنٍ لَوَجَدتُموهُ أبیَضَ ، ولَو شَقَقتُم عَن قَلبِ مُنافِقٍ لَوَجَدتُموهُ أسوَدَ. (3)
عنه علیه السلام :نَکَدُ (4) العِلمِ الکَذِبُ ، ونَکَدُ الجِدِّ اللَّعِبُ. (5)
عنه علیه السلام :لا وَجَعَ أوجَعُ لِلقُلوبِ مِنَ الذُّنوبِ. (6)
الإمام الباقر علیه السلام :ما مِن شَیءٍ أفسَدَ لِلقَلبِ مِن خَطیئَهٍ. (7)
راجع : ص 530 (الذنب) و 592 (التوبه) .
.
1- .الخصال : ص 228 ح 65 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 453 ، کنز الفوائد : ج 2 ص 163 ، أعلام الدین : ص 154 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم نحوه .
2- .الجعفریّات : ص 172 عن إسماعیل عن أبیه الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام وراجع: الکافی : ج 2 ص 268 ح 1 .
3- .المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 211 ح 3 ، شُعب الإیمان : ج 1 ص 70 ح 38 ، الزهد لابن المبارک : ص 504 ح 1440 کلاهما نحوه و کلّها عن عبداللّه بن عمرو بن هند الجملی ، کنزالعمّال : ج 1 ص 406 ح 1734 .
4- .النَّکْد : الشُّؤم . وکلّ شیء جَرّ علی صاحبه شرّا فهو نَکَد . ویقال : عَطاءٌ منکود ، أی نَزرٌ قلیل (لسان العرب : ج 3 ص 427 و 428) .
5- .غرر الحکم : ح 10000 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 499 ح 9196 و 9197 .
6- .الکافی : ج 2 ص 275 ح 28 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 342 ح 25 .
7- .الکافی : ج 2 ص 268 ح 1 ، الأمالی للصدوق : ص 481 ح 649 ، الأمالی للطوسی : ص 438 ح 979 کلّها عن طلحه بن زید عن الإمام الصادق علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 454 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 54 ح 22 .
ص: 533
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «چهار چیز ، دل را می میرانَد : گناه روی گناه ؛ گفتگوی بسیار با زنان ؛ ستیزه با احمق : تو می گویی و او می گوید و هرگز به نتیجه نیکویی نمی رسد ؛ و همنشینی با مردگان» . گفته شد : ای پیامبر خدا ! مردگان کیان اند؟ فرمود : «هر توانگر نازپرورده» .
امام علی علیه السلام :گمان نمی کنم کسی از شما ، چیزی از کار دینش را فراموش کند ، جز به جهت خطایی که انجام داده است .
امام علی علیه السلام :نفاق ، با نقطه سیاهی در دل آغاز می شود . هر چه بر نفاق افزون شود ، سیاهی هم بیشتر شود ، تا آن که همه دل ، سیاه می شود . سوگند به آن که جانم در دست اوست ، اگر دل مؤمن را می شکافتید ، آن را سپید می یافتید و اگر دل منافق را می شکافتید ، آن را سیاه می یافتید .
امام علی علیه السلام :کاستی دانش ، به دروغ است و کاستی جدّیت ، به بازی .
امام علی علیه السلام :برای دل ها هیچ دردی دردناک تر از گناهان نیست .
امام باقر علیه السلام :برای دل ، چیزی تباه کننده تر از خطا نیست .
ر . ک : ص 531 (گناه) و 593 (توبه) .
.
ص: 534
1 / 5أمراضُ القَلبِالکتاب«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّنم بَعْدِ ذَ لِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً» . (1)
«فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَی الْأَبْصَرُ وَ لَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» . (2)
«أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الطّابَعُ مُعَلَّقَهٌ بِقائِمَهٍ مِن قَوائِمِ العَرشِ ، فَإِذَا انتُهِکَتِ الحُرمَهُ واُجرِیَت عَلَی الخَطایا وعُصِیَ الرَّبُّ ، بَعَثَ اللّهُ الطّابَعَ فَیَطبَعُ عَلی قَلبِهِ ، فَلا یَعقِلُ بَعدَ ذلِکَ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أعمَی العَمَی الضَّلالَهُ بَعدَ الهُدی ، وخَیرُ الأَعمالِ ما نَفَعَ ، وخَیرُ الهُدی مَا اتُّبِعَ ، وشَرُّ العَمی عَمَی القَلبِ. (5)
الإمام علیّ علیه السلام :الحِکمَهُ لا تَحِلُّ قَلبَ المُنافِقِ إلاّ وهِیَ عَلَی ارتِحالٍ. (6)
عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ : لَو فَکَّروا فی عَظیمِ القُدرَهِ وجَسیمِ النِّعمَهِ لَرَجَعوا إلَی الطَّریقِ ، وخافوا عَذابَ الحَریقِ ، ولکِنَّ القُلوبَ عَلیلَهٌ ، وَالبَصائِرَ مَدخولَهٌ. (7)
.
1- .البقره : 74 .
2- .الحجّ : 46 .
3- .محمّد : 24 .
4- .شُعب الإیمان : ج 5 ص 444 ح 7214 عن ابن عمر وراجع : کنزالعمّال : ج 4 ص 214 ح 10213 .
5- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 291 ، الاختصاص : ص 342 ، بحارالأنوار : ج 21 ص 211 ح 2 ؛ دلائل النبوّه للبیهقی : ج 5 ص 242 عن عقبه بن عامر وراجع: الأمالی للصدوق : ص 576 ح 788 .
6- .غرر الحکم : ح 1922 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 57 ح 1469 .
7- .نهج البلاغه: الخطبه 185، الاحتجاج: ج 1 ص 481 ح 117وفیه «الأبصار» بدل«البصائر»، بحارالأنوار: ج 64 ص 39 ح 19.
ص: 535
1 / 5 بیماری دل
1 / 5بیماری دلقرآن«پس از آن ، باز دل هایتان سخت گردید ، همانند سنگ یا سخت تر از آن» .
«در حقیقت ، چشم ها کور نمی شوند ؛ ولی دل هایی که در سینه هاست ، کور می شوند» .
«آیا به قرآن نمی اندیشند ؟ یا مگر بر قلوبِ آنها قفل هایی نهاده شده است؟» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :طابع (مهر زننده بر دل ها) به پایه ای از پایه های عرش آویخته است . پس هرگاه حرمتی شکسته شد و خطایی جاری گشت و پروردگار سرپیچی شد ، خداوند ، طابع را برمی انگیزد تا بر دل گناهکار ، مُهر بزند . پس از این ، دیگر چیزی درک نمی کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کورترین کوری ، گم راهی پس از راهیابی است و بهترین عمل، آن است که سود برساند ، و بهترین هدایت ، آن است که پیروی شود ، و بدترین کوری ، کوریِ دل است .
امام علی علیه السلام :حکمت به دل منافق نمی آید ، مگر آن که نیامده می رود .
امام علی علیه السلام در یکی از خطبه هایش : اگر در قدرت سترگ و نعمت بزرگ خدا می اندیشیدند ، به راه ، باز می گشتند و از عذاب آتش می ترسیدند؛ ولی دل ها بیمار و دیده ها عیبناک است .
.
ص: 536
الإمام الحسین علیه السلام مُخاطِباً جَیشَ عُمَرَ بنِ سَعدٍ بَعدَ أنِ استَنصَتَهُم فَلَم یُنصِتوا: وَیلَکُم ما عَلَیکُم أن تُنصِتوا إلَیَّ فَتَسمَعوا قَولی ، وإنَّما أدعوکُم إلی سَبیلِ الرَّشادِ . . . وکُلُّکُم عاصٍ لِأَمری غَیرُ مُستَمِعٍ قَولی ؛ فَقَد مُلِئَت بُطونُکُم مِنَ الحَرامِ وطُبِعَ عَلی قُلوبِکُم. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :ما ضُرِبَ عَبدٌ بِعُقوبَهٍ أعظَمَ مِن قَسوَهِ القَلبِ. (2)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ مَن کَانَ فِی هَذِهِ أَعْمَی فَهُوَ فِی الاْخِرَهِ أَعْمَی» : مَن لَم یَدُلَّهُ خَلقُ السَّماواتِ وَالأَرضِ وَاختِلافُ اللَّیلِ وَالنَّهارِ ودَوَرانُ الفَلَکِ بِالشَّمسِ وَالقَمَرِ وَالآیاتُ العَجیباتُ عَلی أنَّ وَراءَ ذلِکَ أمراً هُوَ أعظَمُ مِنها، فَهُوَ فِی الآخِرَهِ أعمی؛ فَهُوَ عَمّا لَم یُعایَن أعمی وأضَلُّ سَبیلاً. (3)
الإمام الرِّضا علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ مَن کَانَ فِی هَذِهِ أَعْمَی ...» : یَعنی أعمی عَنِ الحَقائِقِ المَوجودَهِ. (4)
الإمام الهادی علیه السلام :الحِکمَهُ لا تَنجَعُ (5) فِی الطِّباعِ الفاسِدَهِ. (6)
راجع: ج 1 ص 456 (طبع القلب) .
1 / 6الظُّلمالکتاب«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ فِی الاْخِرَهِ وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّلِمِینَ وَ یَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ» . (7)
.
1- .بحارالأنوار : ج 45 ص 8 نقلاً عن المناقب عن عبداللّه بن الحسن .
2- .تحف العقول : ص 296 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 176 ح 39 .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 165 ح 193 عن محمّد بن مسلم ، بحارالأنوار : ج 3 ص 28 ح 2 .
4- .عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 175 ح 1، التوحید : ص 438 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی ، بحارالأنوار : ج 10 ص 316 ح 1 .
5- .نجع فیه الأمر والخطاب والوعظ : إذا أثّر فیه ونفع (مجمع البحرین: ج 3 ص 1753) .
6- .أعلام الدین : ص 311 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 370 ح 4 .
7- .إبراهیم : 27 .
ص: 537
1 / 6 ستم
امام حسین علیه السلام : خطاب به لشکر عمر بن سعد ، پس از آن که خواست ساکت شوند و نشدند : وای بر شما ! شما را چه می شود اگر ساکت شوید و گفته ام را بشنوید ، حال آن که من شما را به راه راست ، فرا می خوانم ... و همه شما از فرمانم سر می پیچید و به گفته ام گوش نمی دهید . پس بی گمان ، شکم هایتان از حرام انباشته شده و بر دل هایتان مُهر زده شده است .
امام باقر علیه السلام :هیچ بنده ای به کیفری بزرگ تر از سختْ دلی عقوبت نشد .
امام باقر علیه السلام : درباره گفته خدای متعال : «هر که در این [دنیا] نابینا باشد ، در آخرت هم نابینا خواهد بود» : آن که آفرینش آسمان ها و زمین ، و آمد و شد شب و روز ، و چرخش فلک با خورشید و ماه ، و نشانه های شگفت انگیز ، وی را به امری بزرگ تر در فراسوی اینها ره ننماید ، پس در آخرت ، نابینا خواهد بود؛ یعنی از نادیده ها کور و گم راه تر است .
امام رضا علیه السلام درباره گفته خدای متعال : «و هر که در این [دنیا] نابینا باشد ...» : یعنی از مشاهده حقایق موجود ، نابینا باشد .
امام هادی علیه السلام :حکمت در طبیعت های فاسد ، سودی نمی بخشد .
ر . ک : ج 1 ص 457 (مهرشدن قلب) .
1 / 6ستمقرآن«خداوند ، در زندگی دنیا و آخرت ، کسانی را که ایمان آورده اند ، با گفتار (عقاید) استوار ، بر جای می دارد و ستمکاران را گم راه می نهد و هر چه اراده کند ، خواهد کرد» .
.
ص: 538
«ثُمَّ بَعَثْنَا مِنم بَعْدِهِ رُسُلاً إِلَی قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُم بِالْبَیِّنَتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ بِهِ مِن قَبْلُ کَذَ لِکَ نَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ» . (1)
«إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إیّاکُم وَالظُّلمَ فَإِنَّهُ یُخَرِّبُ قُلوبَکُم. (3)
1 / 7الکُفرالکتاب«إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَفِرِینَ» . (4)
«کَذَ لِکَ یُضِلُّ اللَّهُ الْکَفِرِینَ» . (5)
«کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِ الْکَفِرِینَ» . (6)
.
1- .یونس :74 .
2- .الأنعام : 144 ، القصص : 50 ، الأحقاف : 10 وراجع: البقره : 86 و 258 ، الأنعام : 33 ، التوبه : 109 ، الصفّ : 7 ، النمل : 14 ، العنکبوت : 49 .
3- .صحیفه الإمام الرّضا علیه السلام : ص 97 ح 33 عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، جامع الأحادیث للقمّی: ص 60، روضه الواعظین: ص 512 ، بحارالأنوار : ج 75 ص 315 ح 34 ؛ الفردوس: ج 1 ص 386 ح 1552 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
4- .المائده : 67 .
5- .غافر : 74 .
6- .الأعراف : 101 .
ص: 539
1 / 7 کفر
«آن گاه ، پس از وی ، رسولانی را به سوی قومشان برانگیختیم و آنان ، دلیل های آشکار برایشان آوردند؛ ولی ایشان بر آن نبودند که به چیزی که قبلاً آن را دروغ شمرده بودند ، ایمان بیاورند . این گونه ، ما بر دل هایِ تجاوزکاران ، مُهر می نهیم» .
«بی گمان ، خدا گروه ستمکاران را ره نمی نماید» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ستم بپرهیزید که دل هایتان را ویران می کند .
1 / 7کفرقرآن«در حقیقت ، خدا قوم کافران را ره نمی نماید» .
«این گونه ، خدا کافران را بی راه می نهد» .
«این گونه ، خدا بر دل های کافران ، مُهر می زند» .
.
ص: 540
الحدیثعیون أخبار الرضا عن إبراهیم بن أبی محمود :سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام ... عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ عَلَی سَمْعِهِمْ» (1) . قالَ : الخَتمُ هُوَ الطَّبعُ عَلی قُلوبِ الکُفّارِ عُقوبَهً عَلی کُفرِهِم ، کَما قالَ عز و جل : «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً» (2) . (3)
1 / 8الفِسق«إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ» . (4)
«وَ إِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یَقَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَ قَد تَّعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زَاغُواْ أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ» . (5)
«وَ لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکَ ءَایَتِم بَیِّنَتٍ وَ مَا یَکْفُرُ بِهَا إِلاَّ الْفَسِقُونَ» . (6)
«هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَی مَن تَنَزَّلُ الشَّیَطِینُ * تَنَزَّلُ عَلَی کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ» . (7)
1 / 9الإِسراف«إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ» . (8)
.
1- .البقره : 7 .
2- .النساء : 155 .
3- .عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 123 ح 16 ، الاحتجاج : ج 2 ص 396 ح 303 ، بحارالأنوار : ج 5 ص 11 ح 17 .
4- .المنافقون : 6 .
5- .الصفّ : 5 .
6- .البقره : 99 .
7- .الشعراء : 221 و 222 .
8- .غافر : 28 .
ص: 541
1 / 8 فسق
1 / 9 اسراف
حدیثعیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از ابراهیم بن ابی محمود : از امام رضا علیه السلام درباره گفته خدای عز و جلپرسیدم که : «خداوند ، بر دل ها و گوششان مُهر می زند» . فرمود: «ختم ، همان مُهر زدن است که بر دل های کافران به کیفر (مجازات) کفرشان زده می شود ، همان گونه که خداوند عز و جل فرمود : «بلکه خداوند ، بر دل های آنهابه سبب کفرشان مُهر زد. پس جز اندکی ایمان نمی آورند» ».
1 / 8فسق«در حقیقت ، خدا قوم فاسقان را هدایت نمی کند» .
«آن گاه که موسی به قوم خود گفت : ای قوم من! چرا مرا آزار می دهید ، حال آن که قطعا می دانید من ، فرستاده خدا به سویِ شما هستم . پس چون [قومش ]راه انحراف گرفتند ، خدا نیز دل های آنها را منحرف کرد ؛ و خداوند ، قوم فاسقان را هدایت نمی کند» .
«قطعا به سوی تو نشانه هایی آشکار فرو فرستادیم ، و جز فاسقان ، بدانها کفر نمی ورزند» .
«آیا شما را خبردار کنم بر چه کسانی شیاطین فرود می آیند؟ بر هر دروغزن گناهکاری فرود می آیند» .
1 / 9اسراف«در حقیقت ، خدا هیچ اسرافکار دروغزنی را هدایت نمی کند» .
.
ص: 542
«کَذَ لِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ» . (1)
1 / 10الغَفلَهالکتاب«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّیَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّیُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّیَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَلءِکَ کَالأَْنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَلءِکَ هُمُ الْغَفِلُونَ» . (2)
«لَّقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَهٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی بَیانِ عَلامَهِ الغافِلِ : أمّا عَلامَهُ الغافِلِ فَأَربَعَهٌ : العَمی ، وَالسَّهوُ ، وَاللَّهوُ ، وَالنِّسیانُ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :اِحذَرُوا الغَفلَهَ فَإِنَّها مِن فَسادِ الحِسِّ. (5)
عنه علیه السلام :مَن غَفَلَ جَهِلَ. (6)
عنه علیه السلام :دَوامُ الغَفلَهِ یُعمِی البَصیرَهَ. (7)
.
1- .غافر : 34 .
2- .الأعراف : 179 .
3- .ق : 22 .
4- .تحف العقول : ص 22 ، الخصال : ص 121 ح 112 عن حمّاد بن عیسی عن الإمام الصادق علیه السلام عن لقمان الحکیم نحوه ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 118 عن الإمام علیّ علیه السلام ولیس فیه «العمی» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 122 ح 11 .
5- .غرر الحکم : ح 2584 .
6- .غرر الحکم : ح 7686 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8046 .
7- .غرر الحکم : ح 5146 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4684 .
1 / 10 غفلت
«این گونه ، خدا هر اسرافکارِ شک پیشه ای را بی راه می نهد» .
1 / 10غفلتقرآن«در حقیقت ، بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریدیم؛ [چرا که ]دل هایی دارند که با آنها دریافت نمی کنند و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند . آنان ، همانند چارپایان ، بلکه گم راه ترند . آنان ، همان غافلان اند» .
«[خدا می فرماید : در دنیا] از [هَراس های] این روز (قیامت) ، سخت در غفلت بودی ؛ ولی ما پرده را از پیش چشمانت برداشتیم و دیده ات امروز ، تیز است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در بیان نشانه غافل : امّا نشانه غافل ، چهار چیز است : نابینایی ، اشتباه ، بازی و فراموشی .
امام علی علیه السلام :از غفلت بپرهیزید که از تباهی حسّ است .
امام علی علیه السلام :هر کس غفلت کرد ، نادان مانْد .
امام علی علیه السلام :استمرار غفلت ، بینایی را کور می کند .
.
ص: 544
عنه علیه السلام :الغَفلَهُ ضَلالَهٌ. (1)
عنه علیه السلام :الغَفلَهُ ضَلالُ النُّفوسِ. (2)
عنه علیه السلام :مَن غَلَبَت عَلَیهِ الغَفلَهُ ماتَ قَلبُهُ. (3)
عنه علیه السلام :کَفی بِالغَفلَهِ ضَلالاً. (4)
عنه علیه السلام :الفِکرَهُ تورِثُ نوراً ، وَالغَفلَهُ ظُلمَهً. (5)
1 / 11الأَمَلالکتاب«ذَرْهُمْ یَأْکُلُواْ وَ یَتَمَتَّعُواْ وَیُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» . (6)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن یَرغَبُ فِیالدُّنیا فَطالَ فیها أمَلُهُ أعمَی اللّهُ قَلبَهُ عَلی قَدرِ رَغبَتِهِ فیها. (7)
الإمام علیّ علیه السلام :اِعلَموا أنَّ الأَمَلَ یُسهِی العَقلَ ویُنسِی الذِّکرَ. (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 196 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1550 .
2- .غرر الحکم : ح 1404 .
3- .غرر الحکم : ح 8430 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7955 .
4- .غرر الحکم : ح 7017 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 385 ح 6502 .
5- .تحف العقول : ص 65 ، نزهه الناظر : ص 62 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 237 ح 1 .
6- .الحِجْر : 3 .
7- .تحف العقول : ص 60 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 163 ح 187 .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 86 .
ص: 545
1 / 11 آرزو
امام علی علیه السلام :غفلت ، گم راهی است .
امام علی علیه السلام :غفلت ، گم راهی جان هاست .
امام علی علیه السلام :آن که مغلوب غفلت شود ، دلش می میرد .
امام علی علیه السلام :برای گم راهی ، غفلت بس است .
امام علی علیه السلام :اندیشه ، روشنی می آورد و غفلت ، تاریکی .
1 / 11آرزوقرآن«آنها را وا گذار تا بخورند و لذّت ببرند و آرزو سرگرمشان کند ، که به زودی خواهند دانست» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که به دنیا رغبت ورزد و آرزویش در آن دراز گردد ، خداوند ، دلش را به اندازه رغبتش به آن کور می کند .
امام علی علیه السلام :بدانید که آرزو ، خرد را به فراموشی وا می دارد و ذکر [خدا] را از یاد می بَرَد .
.
ص: 546
عنه علیه السلام :اِعلَموا عِبادَ اللّهِ أنَّ الأَمَلَ یُذهِبُ العَقلَ ، ویُکذِبُ الوَعدَ ، ویَحُثُّ عَلَی الغَفلَهِ. (1)
عنه علیه السلام :ما عَقَلَ مَن أطالَ أمَلَهُ. (2)
عنه علیه السلام :الأَمانی تُعمی أعیُنَ البَصائِرِ. (3)
الإمام الکاظم علیه السلام :مَن سَلَّطَ ثَلاثاً عَلی ثَلاثٍ فَکَأَنَّما أعانَ عَلی هَدمِ عَقلِهِ : مَن أظلَمَ نورَ تَفَکُّرِهِ بِطولِ أمَلِهِ ، ومَحا طَرائِفَ حِکمَتِهِ بِفُضولِ کَلامِهِ ، وأطفَأَ نورَ عِبرَتِهِ بِشَهَواتِ نَفسِهِ ، فَکَأَنَّما أعانَ هَواهُ عَلی هَدمِ عَقلِهِ ، ومَن هَدَمَ عَقلَهُ أفسَدَ عَلَیهِ دینَهُ ودُنیاهُ. (4)
راجع : ج 1 ص 460 (الأمل) .
1 / 12الکِبرالکتاب«کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ» . (5)
الحدیثالإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ الزَّرعَ یَنبُتُ فِی السَّهلِ ولا یَنبُتُ فِی الصَّفا ، فَکَذلِکَ الحِکمَهُ تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَواضِعِ ولا تَعمُرُ فی قَلبِ المُتَکَبِّرِ الجَبّارِ. (6)
.
1- .تحف العقول : ص 152 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 293 ح 2 .
2- .غرر الحکم : ح 9513 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 275 ، غرر الحکم : ح 1375 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 402 وفیها «عیون» بدل «أعین» .
4- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 34 کلاهما عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 386 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 137 ح 30 .
5- .غافر : 35 وراجع: الآیه 56، البقره: 17، الأعراف: 36، 40، 76 ، الأحقاف : 10 ، الجاثیه : 31 ، المنافقون : 5 .
6- .تحف العقول : ص 396 وص 504 عن عیسی علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 153 ح 30 وراجع: الکافی : ج 1 ص 37 ح 6 ومنیه المرید : ص 183 .
ص: 547
1 / 12 تکبّر
امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! بدانید که آرزو ، خرد را می بَرَد و وعده را دروغ می انگارد و به غفلت ، وادار می کند .
امام علی علیه السلام :آن که آرزویش را دراز گردانَد ، خردورزی نکرده است .
امام علی علیه السلام :آرزوها ، چشمان بصیرت را نابینا می سازد .
امام کاظم علیه السلام :هر کس سه چیز را بر سه چیز چیره گردانَد ، گویی به نابودی خرد خویش ، کمک کرده است : آن که روشنی اندیشه اش را با درازی آرزویش تاریک کند ، تازه های حکمتش را با سخنان بیهوده اش نابود کند و نور عبرت اندوزی اش را با خواهش های نفسانی خاموش سازد ، گویی هوایش را بر نابودی خردش یاری کرده است و هر کس خرد خویش را نابود کند ، دین و دنیایش تباه خواهد شد .
ر . ک : ج 1 ص 461 (آرزو) .
1 / 12تکبّرقرآن«بدین گونه ، خداوند بر هر قلب متکبّر سرکشی مُهر می زَند» .
حدیثامام کاظم علیه السلام :کشت ، در دشت هموار می روید ، نه در سنگلاخ . همین گونه ، حکمت در دل فروتن ، آباد و بارور می شود ، نه در دل متکبّر سرکش .
.
ص: 548
الإمام علیّ علیه السلام :شَرُّ آفاتِ العَقلِ الکِبرُ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :ما دَخَلَ قَلبَ امرِیًءشَیءٌ مِنَ الکِبرِ إلاّ نَقَصَ مِن عَقلِهِ مِثلُ ما دَخَلَهُ مِن ذلِکَ ، قَلَّ ذلِکَ أو کَثُرَ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الکِبرُ مِصیَدَهُ إبلیسَ العُظمی. (3)
عنه علیه السلام :اللّهَ اللّهَ فی عاجِلِ البَغیِ ، وآجِلِ وَخامَهِ الظُّلمِ ، وسوءِ عاقِبَهِ الکِبرِ ، فَإِنَّها مِصیَدَهُ إبلیسَ العُظمی ، ومَکیدَتُهُ الکُبری. (4)
1 / 13العُجبالإمام علیّ علیه السلام :العُجبُ یُفسِدُ العَقلَ. (5)
عنه علیه السلام :آفَهُ اللُّبِّ العُجبُ. (6)
عنه علیه السلام :إنَّ الإِعجابَ ضِدُّ الصَّوابِ وَآفَهُ الأَلبابِ. (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 5752 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5293 .
2- .حلیه الأولیاء : ج 3 ص 180 عن عمر مولی عفره؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 186 ح 16 .
3- .غرر الحکم : ح 1132 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 19 ح 80 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحارالأنوار : ج 14 ح 471 ح 37 .
5- .غرر الحکم : ح 726 .
6- .غرر الحکم : ح 3956 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3715 .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 74 ، کشف المحجّه : ص 227 عن عمرو بن أبی المقدام عن الإمام الباقر علیه السلام ، غرر الحکم : ح 1357 ، عیون الحکم والمواعظ : ج 24 ص 237 وفیه صدره .
ص: 549
1 / 13 خودپسندی
امام علی علیه السلام :بدترین آفت خرد ، تکبّر است .
امام باقر علیه السلام :ذرّه ای از تکبّر به درون دل کسی راه نیافت ، مگر آن که به همان اندازه از خردش کم شد ، اندک باشد یا بسیار .
امام علی علیه السلام :تکبّر ، دام بزرگ شیطان است .
امام علی علیه السلام :خدا را ، خدا را درباره سرکشی در این جهان و کیفر ناخوشایند ستم در آن جهان و بد فرجامی تکبّر ، که دام بزرگ شیطان و نیرنگ سترگ اوست .
1 / 13خودپسندیامام علی علیه السلام :خودپسندی ، خرد را تباه می کند .
امام علی علیه السلام :آفت خرد ، خودپسندی است .
امام علی علیه السلام :خودپسندی ، ضدّ درستی و آفت خردهاست .
.
ص: 550
عنه علیه السلام :عُجبُ المَرءِ بِنَفسِهِ أحَدُ حُسّادِ عَقلِهِ. (1)
عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ لِلأَشتَرِ النَّخَعِیّ : إیّاکَ وَالإِعجابَ بِنَفسِکَ ، وَالثِّقَهَ بِما یُعجِبُکَ مِنها ، وحُبَّ الإِطراءِ ، فَإِنَّ ذلِکَ مِن أوثَقِ فُرَصِ الشَّیطانِ فی نَفسِهِ ، لِیَمحَقَ ما یَکونُ مِن إحسانِ المُحسِنینَ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن اُعجِبَ بِنَفسِهِ هَلَکَ ، ومَن اُعجِبَ بِرَأیِهِ هَلَکَ ، وإنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قالَ : داوَیتُ المَرضی فَشَفَیتُهُم بِإِذنِ اللّهِ ، وأبرَأتُ الأَکمَهَ وَالأَبرَصَ بِإِذنِ اللّهِ ، وعالَجتُ المَوتی فَأَحیَیتُهُم بِإِذنِ اللّهِ ، وعالَجتُ الأَحمَقَ فَلَم أقدِر علی إصلاحِهِ ! فَقیلَ : یا روحَ اللّهِ ، ومَا الأَحمَقُ ؟ قالَ : المُعجَبُ بِرَأیِهِ ونَفسِهِ ، الَّذی یَرَی الفَضلَ کُلَّهُ لَهُ لا عَلَیهِ ، ویوجِبُ الحَقَّ کُلَّهُ لِنَفسِهِ ولا یوجِبُ عَلَیها حَقًّا ، فَذاکَ الأَحمَقُ الَّذی لا حیلَهَ فی مُداواتِهِ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :العُجبُ هَلاکٌ ، وَالصَّبرُ مِلاکٌ. (4)
1 / 14الغُرورالإمام علیّ علیه السلام :فَسادُ العَقلِ الاِغتِرارُ بِالخُدَعِ. (5)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 212 ، بحارالأنوار : ج 72 ص 317 ح 25 .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، بحارالأنوار : ج 33 ص 611 ح 744 .
3- .الاختصاص : ص 221 عن أبی الربیع الشامی ، بحارالأنوار : ج 14 ص 323 ح 36 .
4- .الخصال : ص 505 ح 3 عن الأصبغ بن نباته ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 752 وفیه صدره ، بحارالأنوار : ج 72 ص 315 ح 17 .
5- .غرر الحکم : ح 6552 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 357 ح 6038 .
ص: 551
1 / 14 فریب
امام علی علیه السلام :خودپسندی مرد ، یکی از حسودان خرد اوست .
امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر نخعی : مبادا که از خودت خوشت بیاید و به آنچه موجب اعجاب تو از آن می گردد ، اعتماد کنی و شیفته ستایش خود گردی ؛ چرا که این ، از محکم ترین فرصت های شیطان است ، تا آثار نیکی نیکوکاران را نابود کند .
امام صادق علیه السلام :هرکس از خودش خوشش آمد ، هلاک شد و هرکس از رأیش خوشش آمد ، هلاک گشت . عیسی بن مریم علیه السلام فرمود : «بیماران را مداوا کردم و به اذن خداوند ، آنها را شفا دادم و نابینا و مبتلا به پیسی را به اذن خدا ، درمان کردم و با اذن خدا ، حتی مردگان را هم علاج کرده ، زنده کردم؛ امّا به معالجه احمق پرداختم ، ولی نتوانستم وی را اصلاح کنم» . گفته شد : ای روح خدا ! احمق کیست؟ فرمود : «خودرأی و خودپسند ، آن که همه برتری ها را برای خود ، و نه بر خود می پندارد ، و همه حقوق را برای خود می داند و می پندارد هیچ حقّی بر عهده او نیست . این ، همان احمقی است که چاره ای برای درمانش نیست» .
امام علی علیه السلام :خودپسندی ، مایه هلاک و شکیبایی ، مایه قوام [کار] است .
1 / 14فریبامام علی علیه السلام :تباهی خرد ، در فریب خوردن از نیرنگ هاست .
.
ص: 552
عنه علیه السلام :لا یُلفَی العاقِلُ مَغروراً. (1)
عنه علیه السلام :غُرورُ الشَّیطانِ یُسَوِّلُ ویُطمِعُ. (2)
عنه علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ تَقِیَّهَ ذی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلبَهُ ... ولَم تَفتِلهُ فاتِلاتُ الغُرورِ. (3)
عنه علیه السلام :ثُمَّ أسکَنَ سُبحانَهُ آدَمَ داراً أرغَدَ فیها عَیشَهُ ، وآمَنَ فیها مَحَلَّتَهُ ، وحَذَّرَهُ إبلیسَ وعَداوَتَهُ ، فَاغتَرَّهُ عَدُوُّهُ نَفاسَهً عَلَیهِ بِدارِ المُقامِ ، ومُرافَقَهِ الأَبرارِ ، فَباعَ الیَقینَ بِشَکِّهِ. (4)
1 / 15الطَّمَععیسی علیه السلام :إنَّهُ لَیسَ عَلی کُلِّ حالٍ یَصلُحُ العَسَلُ فِی الزِّقاقِ ، وکَذلِکَ القُلوبُ لَیسَ عَلی کُلِّ حالٍ تَعمُرُ الحِکمَهُ فیها ، إنَّ الزِّقَّ ما لَم یَنخَرِق أو یَقحَل (5) أو یَتفَل (6) فَسَوفَ یَکونُ لِلعَسَلِ وِعاءً ، وکَذلِکَ القُلوبُ ما لَم تَخرِقهَا الشَّهَواتُ، ویُدَنِّسهَا الطَّمَعُ ویُقسِهَا النَّعیمُ فَسَوفَ تَکونُ أوعِیَهً لِلحِکمَهِ. (7)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الطَّمَعُ یُذهِبُ الحِکمَهَ مِن قُلوبِ العُلَماءِ. (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 10563 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9713 .
2- .غرر الحکم : ح 6389 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 347 ح 5874 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 83 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 426 ح 44 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، بحارالأنوار : ج 11 ص 122 ح 56 .
5- .قحل الشیء : یَبِسَ (لسان العرب: ج 11 ص 552) .
6- .. تَفِلَ الشیءُ تَفلاً : تَغیّرت رائحتُه (لسان العرب : 11 / 77) .
7- .تحف العقول : ص 504 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 148 نحوه وفیه ذیله من «إنّ الزقّ ...» ، بحارالأنوار : ج 14 ص 307 ح 17 .
8- .کنزالعمّال : ج 3 ص 495 ح 7576 نقلاً عن نسخه سمعان عن أنس .
ص: 553
1 / 15 طمع
امام علی علیه السلام :خردمند ، فریب نمی خورد .
امام علی علیه السلام :فریب شیطان [کارهای زشت را] ، زینت می دهد و به طمع می اندازد .
امام علی علیه السلام :بندگان خدا! از خدا پروا کنید؛ پروای اندیشمندی که اندیشیدن دلش را مشغول ساخته ... و فریب های منحرف کننده ، او را از راه به در نبرده است .
امام علی علیه السلام :خدای سبحان ، آدم علیه السلام را در خانه ای سکونت داد که وسائل زندگی اش فراوان و جایگاهش امن بود و از ابلیس و دشمنی اش وی را هشدار داده بود . پس دشمنش به جهت حسادت به جایگاه او در بهشت و همراهی وی با نیکان ، او را فریب داد و آدم علیه السلام یقین را به شک فروخت .
1 / 15طمععیسی علیه السلام :چنین نیست که عسل ، در هر حال ، در خیک (مَشک)، سالم بماند . همین گونه ، حکمت در هرحال ، در دل ها آباد نمی شود . خیک ، تا آن گاه که پاره یا خشکیده و یا بویناک نشده باشد ، می تواند ظرف عسل باشد ، همچنان که دل ها تا هنگامی که شهوت ، آنها را ندریده و طمع ، آنها را آلوده ننموده و ماندگاری نعمت ، آنها را سخت نکرده است ، می توانند ظرف هایی برای حکمت باشند .
پیامبر خدا علیه السلام :طمع ، حکمت را از دل های دانایان می بَرَد .
.
ص: 554
الإمام علیّ علیه السلام :أکثَرُ مَصارِعِ العُقولِ تَحتَ بُروقِ المَطامِعِ. (1)
الإمام الکاظم علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَم : یا هِشامُ ، إیّاکَ وَالطَّمَعَ ، وعَلَیکَ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدِیالنّاسِ . وأمِتِ الطَّمَعَ مِنَ المَخلوقینَ ، فَإِنَّ الطَّمَعَ مِفتاحٌ لِلذُّلِّ ، وَاختِلاسُ العَقلِ ، وَاختِلاقُ المُرُوّاتِ ، وتَدنیسُ العِرضِ ، وَالذَّهابُ بِالعِلمِ. (2)
1 / 16الغَضَبالإمام علیّ علیه السلام :الحِدَّهُ ضَربٌ مِنَ الجُنونِ لِأَنَّ صاحِبَها یَندَمُ ، فَإِن لَم یَندَم فَجُنونُهُ مُستَحکِمٌ. (3)
عنه علیه السلام :الغَضَبُ یُفسِدُ الأَلبابَ ، ویُبعِدُ مِنَ الصَّوابِ. (4)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : قَلیلُ الغَضَبِ کَثیرٌ فی أذَی النَّفسِ وَالعَقلِ ، وَالضَّجَرُ مُضَیِّقٌ لِلصَّدرِ ، مُضعِفٌ لِقُوَی العَقلِ. (5)
عنه علیه السلام :لا یَنبَغی أن یُعَدَّ عاقِلاً مَن یَغلِبُهُ الغَضَبُ وَالشَّهوَهُ. (6)
عنه علیه السلام :غَیرُ مُنتَفِعٍ بِالحِکمَهِ عَقلٌ مَعلولٌ بِالغَضَبِ وَالشَّهوَهِ. (7)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 219 ، نزهه الناظر : ص 63 ح 47 وفیه «الأطماع» بدل «المطامع» ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 49 ، غرر الحکم : ح 3175 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 116 ح 2575 .
2- .تحف العقول : ص 399 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 156 ح 30 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 255 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 62 ح 1612 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 266 ح 20 .
4- .غرر الحکم : ح 1356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 404 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 281 ح 231 .
6- .غرر الحکم : ح 10898 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 534 ح 9788 .
7- .غرر الحکم : ح 6397 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5916 وفیه «مغلول» بدل «معلول» .
ص: 555
1 / 16 خشم
امام علی علیه السلام :قربانگاه خردها ، بیشتر ، زیر درخشش آزهاست .
امام کاظم علیه السلام از سفارش ایشان به هِشام بن حکم : ای هشام! مبادا که طمع بورزی . همواره از آنچه در دست مردم است ، ناامید باش و طمع از آفریده ها را در خود بمیران که طمع ، کلید خواری و ربودن خرد و گسستن مردانگی و آلودگی آبرو و از دست رفتن دانش است .
1 / 16خشمامام علی علیه السلام :تندی کردن ، گونه ای دیوانگی است؛ زیرا صاحبش پشیمان می شود؛ اگر پشیمان نشود دیوانگی اش استوار است .
امام علی علیه السلام :خشم ، خردها را تباه و از درستی دور می کند .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اندکیْ خشم برای آزار جان و خرد ، بسیار است و دلْ تنگی ، سینه را تنگ می کند و نیروی خرد را کاهش می دهد .
امام علی علیه السلام :سزاوار نیست کسی که خشم و شهوت بر او چیره می شود ، خردمند شمرده شود .
امام علی علیه السلام :خردی که بیماری خشم و شهوت دارد ، از حکمت بهره ای نمی بَرَد .
.
ص: 556
الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا دَعا نوحٌ علیه السلام رَبَّهُ عز و جل عَلی قَومِهِ أتاهُ إبلیسُ لَعَنَهُ اللّهُ ، فَقالَ : یا نوحُ . . . اُذکُرنی فی ثَلاثَهِ مَواطِنَ ، فَإِنّی أقرَبُ ما أکونُ إلَی العَبدِ إذا کانَ فی إحداهُنَّ : اُذکُرنی إذا غَضِبتَ ، وَاذکُرنی إذا حَکَمتَ بَینَ اثنَینِ ، وَاذکُرنی إذا کُنتَ مَعَ امرَأَهٍ خالِیاً لَیسَ مَعَکُما أحَدٌ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :الغَضَبُ مَمحَقَهٌ لِقَلبِ الحَکیمِ . وقالَ : مَن لَم یَملِک غَضَبَهُ لَم یَملِک عَقلَهُ. (2)
1 / 17اللَّهو وکَثرَهُ الضحِّکِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إیّاکَ وکَثرَهَ الضِّحکِ ؛ فَإِنَّهُ یُمیتُ القَلبَ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن کَثُرَ لَهوُهُ قَلَّ عَقلُهُ. (4)
عنه علیه السلام :لَم یَعقِل مَن وَلِهَ بِاللَّعِبِ ، وَاستُهتِرَ بِاللَّهوِ وَالطَّرَبِ. (5)
عنه علیه السلام :لا یَثوبُ (6) العَقلُ مَعَ اللَّعِبِ. (7)
.
1- .الخصال : ص 132 ح 140 عن جابر ، بحارالأنوار : ج 11 ص 318 ح 20 .
2- .الکافی : ج 2 ص 305 ح 13 ، تحف العقول : ص 371 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 278 ح 33 وراجع : غرر الحکم : ح 2414 .
3- .الخصال : ص 526 ح 12 ، معانی الأخبار : ص 335 ح 1 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 72 ح 1 ؛ صحیح ابن حبّان : ج 2 ص 79 ح 361 ، شُعب الإیمان : ج 4 ص 242 ح 2942 کلّها عن أبی ذرّ ، المعجم الصغیر : ج 2 ص 104 عن أبی هریره وراجع : نزهه الناظر : ج 28 ص 79 .
4- .غرر الحکم : ح 8426 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7952 .
5- .غرر الحکم : ح 7568 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 414 ح 7043 .
6- .ثاب الرجل یثوب : رجع بعد ذهابه . وثاب الناس : اجتمعوا وجاؤوا (الصحاح: ج 1 ص 99) .
7- .غرر الحکم : ح 10544 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9866 .
1 / 17 سرگرمی و خنده فراوان
امام باقر علیه السلام :هنگامی که نوح نزد پروردگار عز و جل ، قوم خود را نفرین کرد ، ابلیس نفرین خدا بر او باد پیش او آمد و گفت : ای نوح! ... مرا در سه حالت ، یاد کن که در هریک ، نزدیک ترین فاصله را با بنده دارم : هرگاه به خشم آمدی ، مرا یاد کن ؛ و هرگاه میان دو نفر به داوری پرداختی ، مرا یاد کن ؛ و هرگاه با زنی در جایی خلوت بودی و کسی با شما نبود ، مرا یاد کن .
امام صادق علیه السلام :خشم ، نابود کننده دل حکیم است ... هرکس مالک خشم خویش نباشد ، مالک خرد خویش نیست .
1 / 17سرگرمی و خنده فراوانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خنده زیاد برحذر باش که دل را می میرانَد .
امام علی علیه السلام :آن که سرگرمی اش فراوان شد ، خردش کم گردید .
امام علی علیه السلام :آن که شیفته بازی و دل باخته سرگرمی و طرب است ، خردورزی نکرده است .
امام علی علیه السلام :خردورزی و بازی ، با هم گِرد نمی آیند .
.
ص: 558
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ ضِحکُهُ ماتَ قَلبُهُ. (1)
1 / 18الاِستِبدادالإمام علیّ علیه السلام :المُستَبِدُّ مُتَهَوِّرٌ فِی الخَطَاَءوَالغَلَطِ. (2)
عنه علیه السلام :الاِستِبدادُ بِرَأیِکَ یُزِلُّکَ ویُهَوِّرُکَ فِی المَهاوی. (3)
عنه علیه السلام :اِتَّهِموا عُقولَکُم فَإِنَّهُ مِنَ الثِّقَهِ بِها یَکونُ الخَطاءُ. (4)
عنه علیه السلام :مَنِ استَغنی بِعَقلِهِ ضَلَّ. (5)
عنه علیه السلام :مَنِ استَغنی بِعَقلِهِ زَلَّ (6) . (7)
الإمام الصادق علیه السلام :المُستَبِدُّ بِرَأیِهِ مَوقوفٌ عَلی مَداحِضِ الزَّلَلِ. (8)
1 / 19التَّعَصُّبالکتاب«إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُواْ فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّهَ حَمِیَّهَ الْجَهِلِیَّهِ» . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 7947 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 430 ح 7349 .
2- .غرر الحکم : ح 1208 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 133 ولیس فیه «الخطأ» .
3- .غرر الحکم : ح 1510 .
4- .غرر الحکم : ح 2570 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 91 ح 2151 .
5- .غرر الحکم : ح 7818 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 429 ح 7302 .
6- .هذا الحدیث وسابقه حدیث واحد ووقع فی أحدهما تصحیف .
7- .تحف العقول : ص 88 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، العُدد القویّه : ص 359 ح 22 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 160 ح 50 .
8- .نزهه الناظر : ص 112 ح 44 ، أعلام الدین : ص 304 ، بحارالأنوار : ج 75 ص 105 ح 41 .
9- .الفتح : 26 .
ص: 559
1 / 18 خودرأیی
1 / 19 تعصّب
امام علی علیه السلام :آن که خنده اش فراوان شد ، دلش مرد .
1 / 18خودرأییامام علی علیه السلام :خودرأی ، در خطا و اشتباه فرو می افتد .
امام علی علیه السلام :خودرأیی ات ، تو را می لغزانَد و در مهلکه ها سرنگون می سازد .
امام علی علیه السلام :خردهایتان را متّهم کنید که خطا از اعتماد به آنها پدید می آید .
امام علی علیه السلام :آن که با تکیه بر خردش خود را از دیگران بی نیاز بداند ، گم راه شود .
امام علی علیه السلام :آن که با تکیه بر خردش خود را از دیگران بی نیاز بداند ، بلغزد .
امام صادق علیه السلام :خودرأی ، بر لغزشگاه های خطا ایستاده است .
1 / 19تعصّبقرآن«آن گاه که کافران در دل های خود حمیّت (1) را جای دادند ؛ [ آن هم] حمیّت دوران جاهلیّت را» .
.
1- .حَمیّت ، به معنای نخوت و تکبّری است که با تعصّب و حمایت کورکورانه از وابستگان و وابستگی ها همراه است. (م)
ص: 560
«وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إِلَی مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَإِلَی الرَّسُولِ قَالُواْ حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ ءَابَاءَنَا أَوَ لَوْ کَانَ ءَابَاؤُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ شَیْئا وَلاَ یَهْتَدُونَ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ فی قَلبِهِ حَبَّهٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِیَّهٍ بَعَثَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَهِ مَعَ أعرابِ الجاهِلِیَّهِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن کانَ غَرَضُهُ الباطِلَ لَم یُدرِکِ الحَقَّ ولَو کانَ أشهَرَ مِنَ الشَّمسِ. (3)
1 / 20المِراءالإمام علیّ علیه السلام :مَن کَثُرَ مِراؤُهُ بِالباطِلِ دامَ عَماهُ عَنِ الحَقِّ. (4)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ مِراؤُهُ لَم یَأمَنِ الغَلَطَ. (5)
عنه علیه السلام :إیّاکُم وَالجِدالَ فَإِنَّهُ یورِثُ الشَّکَّ. (6)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : کَثرَهُ الجِدالِ تورِثُ الشَّکَّ. (7)
.
1- .المائده : 104 .
2- .الکافی : ج 2 ص 308 ح 3 عن السکونی ، الخصال : ص 704 ح 966 عن أبی عبیده وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 73 ص 284 ح 2 .
3- .غرر الحکم : ح 9023 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 427 ح 7237 .
4- .غرر الحکم : ح 8853 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 457 ح 8278 .
5- .غرر الحکم : ح 8115 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 442 ح 7716 .
6- .الخصال : ص 615 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّدبن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، تحف العقول : ص 106 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 279 نحوه .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 272 ح 143 ؛ کنز الفوائد : ج 1 ص 279 نحوه ، بحارالأنوار : ج 78 ص 90 ح 95 .
ص: 561
1 / 20 مجادله
«چون به ایشان گفته شود : «بیایید به سوی آنچه خدا نازل فرموده و به سوی فرستاده او» ، می گویند : آنچه پدران خود را بر آن یافته ایم ، ما را بسنده است . آیا هر چند پدران آنها نه چیزی بدانند و نه هدایت شده باشند [باز باید از آنها پیروی کرد] ؟» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس در دلش ، دانه خَردَلی از تعصّب باشد ، خداوند ، او را روز قیامت با اعراب جاهلی برانگیزد .
امام علی علیه السلام :آن که غرضش باطل باشد ، حق را درنیابد؛ هرچند آشکارتر از خورشید باشد .
1 / 20مجادله (1)امام علی علیه السلام :هر کس مجادله به باطلش فراوان شود ، کوری اش از حقیقت ، ماندگار شود .
امام علی علیه السلام :هر کس مجادله اش فراوان شود ، از اشتباه ایمن نمانَد .
امام علی علیه السلام :زنهار از مجادله ، که شکّ می آورد !
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : فراوانی مجادله ، شک می آورد .
.
1- .همان گونه که از حدیث نخست هم فهمیده می شود ، منظور ، مجادله باطل است ، نه مجادله نیکو که دستور خداوند است .(م)
ص: 562
عنه علیه السلام :الشَّکُّ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی التَّماری و ... . (1)
1 / 21اللَّجاجرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إیَّاکَ وَاللَّجاجَهَ ؛ فَإنَّ أوَّلَها جَهلٌ ، وآخِرَها نَدامهٌ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :اللَّجاجَهُ تُسِلُّ الرَّأیَ. (3)
عنه علیه السلام :اللَّجوجُ لا رَأیَ لَهُ. (4)
عنه علیه السلام :اللَّجاجُ یُفسِدُ الرَّأیَ. (5)
1 / 22شُربُ الخَمرِالإمام علیّ علیه السلام :فَرَضَ اللّهُ . . . تَرکَ شُربِ الخَمرِ تَحصیناً لِلعَقلِ. (6)
الإمام الرضا علیه السلام :حَرَّمَ اللّهُ الخَمرَ لِما فیها مِنَ الفَسادِ ، ومِن تَغییرِها عُقولَ شارِبیها ، وحَملِها إیّاهُم عَلی إنکارِ اللّهِ عز و جل ، وَالفِریَهِ عَلَیهِ وعَلی رُسُلِهِ ، وسائِرِ ما یَکونُ مِنهُم مِنَ الفَسادِ وَالقَتلِ. (7)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 31 ، روضه الواعظین : ص 53 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 348 ح 17 .
2- .تحف العقول : ص 14 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 67 ح 6 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 179 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 110 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 341 ح 14 .
4- .غرر الحکم : ح 887 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 934 ح 41 .
5- .غررالحکم : ح 1078 .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 252 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 377 ، غرر الحکم : ح 6608 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 361 ح 6108 .
7- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 98 ح 2 ، علل الشرائع : ص 475 ح 1 کلاهما عن محمّد بن سنان ، بحارالأنوار : ج 6 ص 107 ح 3 وراجع : الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 282 .
ص: 563
1 / 21 لجاجت
1 / 22 شرابخواری
امام علی علیه السلام :شک بر چهار شاخه است : ... مجادله .
1 / 21لجاجتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنهار از لجاجت ، که آغازش جهالت و پایانش ندامت است !
امام علی علیه السلام :لجاجت ، رأی را می رُباید .
امام علی علیه السلام :لجوج ، رأیی ندارد .
امام علی علیه السلام :لجاجت ، اندیشه را تباه می کند .
1 / 22شرابخواریامام علی علیه السلام :خداوند ، شراب نخوردن را برای نگه داری خرد ، واجب کرد .
امام رضا علیه السلام :خداوند ، شراب را به جهت تباهی هایش و نیز به دلیل دگرگونی آن در خردهای نوشندگانش و وادار کردن آنان به انکار خدای عز و جل و دروغ بستن بر او و پیامبرانش و چیزهای دیگری همچون فساد و قتل که از آن پدید می آید ، حرام کرد .
.
ص: 564
1 / 23کَثرَهُ الأَکلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَشبَعوا فَیُطفَأَ نور المَعرِفَهِ مِن قُلوبِکُم. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :البِطنَهُ تَمنَعُ الفِطنَهَ. (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :البُعدُ مِنَ اللّهِ الَّذی قُوِیَ بِهِ عَلَی المَعاصِی الشِّبَعُ ، فَلا تُشبِعوا بُطونَکُم فَیُطفَأَ نورُ الحِکمَهِ مِن صُدورِکُم. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :القَلبُ یَمُجُّ (4) الحِکمَهَ عِندَ امتِلاءِ البَطنِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَدخُلُ الحِکمَهُ جَوفاً مُلِئَ طَعاماً. (6)
الإمام علیّ علیه السلام :التُّخمَهُ تُفسِدُ الحِکمَهَ. (7)
عنه علیه السلام :البِطنَهُ تَحجُبُ الفِطنَهَ. (8)
عنه علیه السلام :إذا مُلِئَ البَطنُ مِنَ المُباحِ عَمِیَ القَلبُ عَنِ الصَّلاحِ. (9)
.
1- .جامع الأخبار : ص 515 ح 1452 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1026 ، روضه الواعظین : ص 500 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 331 ح 7 .
2- .غرر الحکم : ح 345 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 875 .
3- .تاریخ دمشق : ج 19 ص 447 ح 4546 ، الفردوس : ج 4 ص 247 ح 6730 کلاهما عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 15 ص 875 ح 43479 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1024 و ح 1026 ، جامع الأخبار : ص 515 ح 1452 ، روضه الواعظین : ص 500 کلّها نحوه .
4- .مجَّ الشراب والشیء من فیه : رماه (لسان العرب : ج 2 ص 361) .
5- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 119 .
6- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 425 ح 111 .
7- .غرر الحکم : ح 651 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 548 .
8- .غرر الحکم : ح 652 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 549 .
9- .غرر الحکم : ح 4139 .
ص: 565
1 / 23 پُرخوری
1 / 23پُرخوریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پُرخوری نکنید که نور معرفت را در دل هایتان خاموش می کند .
امام علی علیه السلام :پُرخوری از تیزفهمی جلوگیری می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پرخوری ، مایه دوری از خداوند است که به نافرمانی های از خداوند نیرو می بخشد . پس شکم هایتان را پُر نکنید که نور حکمت در سینه هایتان خاموش می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دل ، هنگام پُری شکم ، حکمت را بیرون می اندازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکمت ، به درونِ انباشته از خوراک وارد نمی شود .
امام علی علیه السلام :پرخوری ، حکمت را تباه می سازد .
امام علی علیه السلام :پرخوری ، حجاب تیزفهمی است .
امام علی علیه السلام :هنگامی که شکم [حتّی] از حلال انباشته شود ، دل از دیدن راه درست ، کور می گردد .
.
ص: 566
عنه علیه السلام :لا فِطنَهَ مَعَ بِطنَهٍ. (1)
عنه علیه السلام :لا تُجمَعُ الفِطنَهُ وَالبِطنَهُ. (2)
عنه علیه السلام :مَن زادَ شِبَعُهُ کَظَّتهُ البِطنَهُ ، مَن کَظَّتهُ البِطنَهُ حَجَبَتهُ عَنِ الفِطنَهِ. (3)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مَن شَبِعَ عوقِبَ فِی الحالِ ثَلاثَ عُقوباتٍ : یُلقَی الغِطاءُ عَلی قَلبِهِ ، وَالنُّعاسُ عَلی عَینِهِ ، وَالکَسَلُ عَلی بَدَنِهِ. (4)
راجع : ص 490 (الصوم) و 494 (قلّه الأکل) ، ج3 ص 112 (الاعتدال فی الأکل) .
1 / 24النَّوادِررسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ النِّسیانُ ، وإضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَیرَ أهلِهِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ الخُیَلاءُ (6) . (7)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العِلمِ تَرکُ العَمَلِ بِهِ. (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 10528 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9701 .
2- .غرر الحکم : ح 10572 .
3- .غرر الحکم : ح 8458 و 8459 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 320 ح 674 .
5- .سنن الدارمی : ج 1 ص 158 ح 629 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 6 ص 190 ح 7 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 108 کلّها عن الأعمش ، حلیه الأولیاء : ج 3 ص 183 عن منصور عن الإمام الباقر علیه السلام ؛ تحف العقول : ص 10 ، الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله وفی الخمسه الأخیره صدره إلی «النسیان» .
6- .الخُیلاء : الکبر والعُجب (النهایه : ج 2 ص 93) .
7- .معارج نهج البلاغه : ص 415 ، المحجّه البیضاء : ج 4 ص 27 ، بحارالأنوار : ج 73 ص 196 .
8- .غرر الحکم : ح 3948 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3700 .
ص: 567
1 / 24 گوناگون
امام علی علیه السلام :تیزفهمی با پُرخوری سازگار نیست .
امام علی علیه السلام :تیزفهمی و پُرخوری گرد هم نیایند .
امام علی علیه السلام :آن که سیری اش افزون شود ، سنگینی پُرخوری بر او غلبه می کند و هر کس سنگینی پُرخوری بر او غلبه کند ، مانع تیزفهمی اش می گردد .
امام علی علیه السلام :در حکمت های منسوب به ایشان : آن که پُرخوری کند ، به سه کیفر فوری مجازات می شود : پرده بر دلش افتد ، خواب بر چشمش و سستی بر پیکرش .
ر . ک : ص 491 (روزه) و 495 (کم خوری) ، ج 3 ص 113 (میانه روی در خوراک) .
1 / 24گوناگونپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفت دانش ، فراموشی و تباهی اش ، گزارش آن به نااهل است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفت دانش ، تکبّر است .
امام علی علیه السلام :آفت دانش ، عمل نکردن به آن است .
.
ص: 568
عنه علیه السلام :لا یُؤتَی العِلمُ إلاّ مِن سوءِ فَهمِ السّامِعِ. (1)
عنه علیه السلام :ما أفادَ العِلمَ مَن لَم یَعلَم (2) ، ولا نَفَعَ الحِلمَ مَن لَم یَحلُم. (3)
عنه علیه السلام :لا یُدرَکُ العِلمُ بِراحَهِ الجِسمِ. (4)
عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ الرِّفقُ ، وآفَتُهُ الخُرقُ (5) . (6)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن رَقَّ وَجهُهُ رَقَّ عِلمُهُ. (7)
راجع : ج 1 ص 450 (آفات العقل) .
.
1- .غرر الحکم : ح 10559 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9875 .
2- .فی الطبعه المعتمده : «لم یَفهَم» ، وما اثبتناه من طبعه النجف .
3- .غرر الحکم : ح 9651 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 483 ح 8909 .
4- .غرر الحکم : ح 10684 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9955 .
5- .الخُرْق بالضمّ : الجهل والحُمق (النهایه : ج 2 ص 26) .
6- .تحف العقول : ص 89 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 318 ، غرر الحکم : ح 5224 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4803 وفی کلاهما صدره ، بحارالأنوار : ج 2 ص 58 ح 38 .
7- .الکافی : ج 2 ص 106 ح 3 عن العوّام بن الزبیر ، بحارالأنوار : ج 71 ص 330 ح 3 ؛ سنن الدارمی : ج 1 ص 144 ح 556 عن إبراهیم و عمر بن الخطّاب والشعبی من دون إسنادٍ إلی المعصوم .
ص: 569
امام علی علیه السلام :آسیب پذیری دانش ، جز از بد فهمی شنونده نیست .
امام علی علیه السلام :آن که یاد نگرفت ، یاد نداد و آن که بردباری نورزید ، بردباری نشان نداد .
امام علی علیه السلام :دانش ، با تن آسایی یافته نمی شود .
امام علی علیه السلام :اساس دانش ، مدارا و آفت آن درشتْ خویی است .
امام صادق علیه السلام :هرکه شرم کند ، دانشش اندک شود .
ر . ک : ج 1 ص 451 (آسیب های خرد) .
.
ص: 570
. .
ص: 571
نکاتی درباره حجاب های دانش و حکمت
نکته اوّل : قلمرو حجاب های حکمت
نکاتی درباره حجاب های دانش و حکمتنکته اوّل : قلمرو حجاب های حکمتنخستین سؤال درباره آنچه در این فصل به عنوان حجاب های دانش و حکمت مطرح شد ، این بود که قلمرو این موانع تا کجاست ؟ آیا همه این امور ، مانع انواع شناخت های حسّی ، عقلی و قلبی است یا مانعیّت آنها مرز خاصّی دارد ؟ برای پاسخ به این سؤال ، باید موانع یادشده در این فصل را به چند دسته تقسیم کرد : دسته اوّل ، موانع و آفات علوم رسمی؛ مانند : کم رویی ، بدفهمی و تن آسایی . (1) این دسته از موانع که از موانع شناخت های عقلی به شمار می روند ، کمترین احادیث این فصل را به خود اختصاص داده اند . دسته دوم ، موانعی که مانعیّت آنها شامل شناخت های عقلی و قلبی است؛ مثل : عُجب ، غرور ، تعصّب ، استبداد ، غضب ، پُرخوری و شُرب خمر . (2) این
.
1- .. ر . ک : ص 569 ح 2017 و 2013 و 2015 .
2- .ر . ک : ص 549 (خودپسندی) و 551 (فریب) و 555 (خشم) و 559 (خودرأیی) و (تعصّب) و 563 (شرابخواری) و 565 (پرخوری) .
ص: 572
موانع ، اندیشه را از تشخیص درست حقایق عقلی ، و قلب را از برکات الهام ها و ارشادهای غیبی الهی محروم می سازد . دسته سوم ، موانع علم حقیقی و یا نور علم؛ مانند : ظلم ، کفر ، اسراف ، فسق و به طور کلّی ، گناه . (1) این موانع ، آینه دل را تیره و تار و جان را بیمار می سازند و آدمی را از دانش حقیقی و نور دانش ، بی بهره می کنند ؛ هر چند دارای مراتب والایی از دانش های رسمی باشند . اگر این بیماری مزمن گردد ، جوهر آینه دل ، فاسد می شود و انسان به طور اصولی از مدار هدایت الهی خارج و در وادی گم راهی ابدی گرفتار می گردد . قرآن ، در وصف آنان می فرماید : «کَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ * کَلاَّ إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ یَوْمَلءِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ . (2) چنین نیست ، بلکه آنچه کرده اند ، بر دل هایشان زنگار نهاده است. چنین نیست، آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند» . و نیز می فرماید : لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّیَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَّیُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّیَسْمَعُونَ بِهَآ أُوْلَلءِکَ کَالأَْنْعَمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَلءِکَ هُمُ الْغَفِلُونَ . (3) دل هایی دارند که با آن در نمی یابند و دیدگانی دارند که با آنها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند . آنان ، همچون چارپایان اند؛ بلکه گم راه تر . آنان ، همان غافلان اند» .
.
1- .ر . ک : ص 531 (گناه) و 537 (ستم) و 539 (کفر) و 541 (فسق) و (اسراف) .
2- .مطفّفین : آیه 14 15 .
3- .اعراف : آیه 179 .
ص: 573
نکته دوم : ریشه موانع نور دانش و حکمت
مطالعه دقیق این فصل نشان می دهد که قرآن و احادیث اسلامی در مبحث موانع شناخت ، عمدتا بر این دسته از موانع ، تأکید کرده اند .
نکته دوم : ریشه موانع نور دانش و حکمتاشاره کردیم که ظلم ، کفر ، اسراف و فسق و به طور کلّی آنچه در اسلام به عنوان گناه شناخته می شود ، موانع نور علم اند . نکته مهم و قابل توجّه این است که با ریشه یابی دقیق ، به این نتیجه می رسیم که همه موانع نور دانش به یک ریشه اصلی می رسد و آن ، غلبه یافتن هوس است . از این رو ، هوس را در صدر موانع معرفت برشمردیم . هوس ، توفانی است که غبارهایی به رنگ انواع ناشایستگی ها ایجاد می کند . این غبارها آینه دل را تیره و انسان را از نور دانش ، بی بهره می کند و با آن که می داند ، گم راه می شود ، همان طور که خداوند عز و جل فرموده است : «أَفَرَءَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَلهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَوَهً فَمَن یَهْدِیهِ مِنم بَعْدِ اللَّهِ أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ . (1) آیا آن کس را دیده ای که هوای نفسش را خدای خود گرفت و خداوند ، او را با وجود آگاهی اش، بی راه گذاشت وبر گوش ودل او مُهر نهاد وبر چشمش پرده کشید. پس چه کسی پس از خداوند، او را هدایت می کند؟ آیا پند نمی گیرید؟» . بنا بر این ، برای مبارزه اساسی با موانع نور دانش ، قطع کردن ریشه هوس ،
.
1- .جاثیه : آیه 23 .
ص: 574
نکته سوم : عوامل وسوسه
ضروری است . (1)
نکته سوم : عوامل وسوسهنکته مهم دیگری که در بررسی این فصل قابل توجّه است ، این است که موانع نور دانش، هم زمان ، عوامل و زمینه های دسیسه شیطان نیز به شمار می روند . این موانع ، نه تنها انسان را از معارف حقیقی والهامات ربّانی محروم می سازند ، بلکه او را در معرض وسوسه های شیاطین و احساسات و ادراکات دروغین ناشی از آنها نیز قرار می دهند . از این رو ، در روایاتی که ملاحظه شد ، هوا و کبر ، هم آفت عقلْ شناخته شده اند و هم دام شیطان . (2) در این زمینه در «مناجاه الشاکین (مناجات شِکوه کنندگان)» منسوب به امام زین العابدین علیه السلام آمده است : اِلهی اَشْکُو إلَیْکَ عَدُوّا یُضِلُّنی وَشَیْطانا یَغْوینی قَدْ مَلَأَ بِالْوَسْواسِ صَدْری وَاَحاطَتْ هَواجِسُهُ بِقَلْبی یُعاضِدُ لِیَ الْهَوی ، ویُزَیِّنُ لی حُبَّ الدُّنْیا ، وَیَحُولُ بَیْنی وبَیْنَ الطّاعَهِ وَالزُّلْفی . (3) بار خدایا به تو شکایت می برم از دشمنی که گم راهم می کند و از شیطانی که به اغوا کردن من کمر بسته است ؛ سینه ام را از وسوسه پُر ساخته و اوهام و افکار واهی اش قلبم را احاطه کرده ، از هواهایم پشتیبانی می کند و دوستی دنیا را در نظرم می آراید و میان من و بندگی تو و نزدیکی به تو فاصله ایجاد می کند .
.
1- .ر . ک : ص 519 (فصل یکم : حجاب های دانش و حکمت) .
2- .ر . ک : ص 519 (پیروی از هوس) و 547 (تکبّر) .
3- .الصحیفه السجّادیّه الجامعه : ص 403 الدعاء 183 ، بحارالأنوار : ج 94 ص 143 .
ص: 575
بنا بر این ، عامل اصلی سلطه شیطان بر انسان ، هوس هایی است که با ایجاد موانع معرفت ، راه را برای القائات شیطانی باز می کند و لذا کسانی که این موانع را از میان برده و به گفته قرآن به مرتبه عبودیت خداوند رسیده اند ، شیطان ، راهی برای وسوسه و القای ادراکات دروغین در آنها ندارد : «إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَنٌ . (1) در حقیقت ، تو را بر بندگان من تسلّطی نیست» .
.
1- .حجر : آیه 42 .
ص: 576
الفصل الثانی : ما یزیل الحجب2 / 1القُرآنالکتاب«کِتَبٌ أَنزَلْنَهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَی صِرَ طِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» . (1)
راجع : إبراهیم: 5 .
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الدَّواءِ القُرآنُ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ هذَا القُرآنَ حَبلُ اللّهِ ، وَالنّورُ المُبینُ ، وَالشِّفاءُ النّافِعُ. (3)
.
1- .إبراهیم: 1 .
2- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1169 ح 3533 عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام ، الفردوس : ج 2 ص 178 ح 2890 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 10 ص 8 ح 28103 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 742 ح 2040 عن عبداللّه ، کنزالعمّال : ج 1 ص 526 ح 2356 ؛ مجمع البیان : ج 1 ص 85 عن عبداللّه بن مسعود ، جامع الأخبار : ص 114 ح 200 ، بحارالأنوار : ج 92 ص 19 ح 18 .