فصل یکم : وجوب آموختن
1 / 1 وجوب آموختن بر هر مسلمان
فصل یکم : وجوب آموختن1 / 1وجوب آموختن بر هر مسلمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، بر هر مسلمانی واجب است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، بر هر زن و مرد مسلمانی واجب است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، بر هر مسلمانی واجب است . آگاه باشید که خداوند ، جویندگان دانش را دوست دارد .
.
ص: 10
عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ ، فَاطلُبُوا العِلمَ مِن مَظانِّهِ ، وَاقتَبِسوهُ مِن أهلِهِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن مُؤمِنٍ ولا مُؤمِنَهٍ ولا حُرٍّ ولا مَملوکٍ إلاّ وللّهِِ عَلَیهِ حَقٌّ واجِبٌ أن یَتَعَلَّمَ مِنَ العِلمِ ویَتَفَقَّهَ فیهِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَهِ کَبَیتٍ خَرِبٍ ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا ، وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً ؛ فَإِنَّ اللّهَ عز و جل لا یَعذِرُ عَلَی الجَهلِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُؤمِنٍ ، فَاغدُ أیُّهَا العَبدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ولا خَیرَ فیما بَینَ ذلِکَ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ ، وبَذلُهُ لِلنّاسِ فَریضَهٌ ، وَالنَّصیحَهُ لَهُم فَریضَهٌ ، وَالجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل فَریضَهٌ. (5)
تحف العقول :قالَ صلی الله علیه و آله : أربَعَهٌ تَلزَمُ کُلَّ ذی حِجًی وعَقلٍ مِن اُمَّتی . قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما هُنَّ ؟ قالَ : اِستِماعُ العِلمِ ، وحِفظُهُ ، ونَشرُهُ ، وَالعَمَلُ بِهِ. (6)
.
1- .الأمالی ، الطوسی : ص 569 ح 1176 و ص 488 ح 1069 ، عدّه الداعی : ص 63 کلّها عن محمّد بن علیّ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، مجمع البیان: ج 1 ص 74 ، منیه المرید: ص 108 ، إرشاد القلوب : ص 165 کلّها عن الإمام الرضا علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 176 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 171 ح 24 .
2- .مجمع البیان : ج 2 ص 782 ؛ تفسیر القرطبی : ج 4 ص 122 نحوه .
3- .الفردوس : ج 3 ص 208 ح 4590 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 147 ح 28750 نقلاً عن ابن السنی وکلاهما عن ابن عمر.
4- .الفردوس : ج 2 ص 437 ح 3908 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 10 ص 159 ح 28824 .
5- .الفردوس : ج 2 ص 438 ح 3909 عن أنس .
6- .تحف العقول: ص 57 ، کنز الفوائد : ج 2 ص 107، دعائم الإسلام: ج 1 ص 79 عنهم علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، أعلام الدین: ص 81 ، بحارالأنوار: ج 1 ص 168 ح 14 .
ص: 11
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، بر هر مسلمانی واجب است . پس دانش را از جایی که احتمال بودنش هست ، بجویید و آن را از اهلش فراگیرید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مرد و زن مؤمنی و هیچ آزاد و بنده ای نیست ، مگر آن که حقّی واجب از جانب خدا بر گردن اوست و آن ، آموختن دانش و تفقّه (ژرفکاوی) در آن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلی که در آن چیزی از حکمت نباشد ، همچون خانه ای ویران است . پس فراگیرید و بیاموزید و تفقّه کنید و نادان نمیرید که خدای عز و جلعذری را بر نادانی نمی پذیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، بر هر مؤمنی واجب است . پس ای بنده[ی خدا] ! یا دانشمند باش یا دانشجو که در این میان ، خیر دیگری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جستجوی دانش ، واجب است ، بذل دانش به مردم ، واجب است ، اندرز دادن به مردم ، واجب است و جهاد در راه خدای عز و جل واجب است .
تحف العقول :پیامبر خدا فرمود : «بر هر خردمند اندیشمندی از امّتم ، چهار چیز لازم است». گفته شد : ای پیامبر خدا ! آنها چیستند؟ فرمود : «گوش دادن به دانش ، حفظ ، انتشار و عمل کردن به آن» .
.
ص: 12
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکُم بِطَلَبِ العِلمِ ، فَإِنَّ طَلَبَهُ فَریضَهٌ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ. (2)
منیه المرید :فِی الإِنجیلِ قالَ اللّهُ تَعالی فِی السّورَهِ السّابِعَهَ عَشرَهَ مِنهُ : وَیلٌ لِمَن سَمِعَ بِالعِلمِ ولَم یَطلُبهُ ، کَیفَ یُحشَرُ مَعَ الجُهّالِ إلَی النّارِ ؟ ! اُطلُبُوا العِلمَ وتَعَلَّموهُ ، فَإِنَّ العِلمَ إن لَم یُسعِدکُم لَم یُشقِکُم ، وإن لَم یَرفَعکُم لَم یَضَعکُم ، وإن لَم یُغنِکُم لَم یُفقِرکُم ، وإن لَم یَنفَعکُم لَم یَضُرَّکُم ، ولا تَقولوا : نَخافُ أن نَعلَمَ فَلا نَعمَلَ ، ولکِن قولوا : نَرجو أن نَعلَمَ ونَعمَلَ ، وَالعِلمُ یَشفَعُ لِصاحِبِهِ ، وحَقٌّ عَلَی اللّهِ أن لا یُخزِیَهُ . إنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ یَومَ القِیامَهِ : یا مَعشَرَ العُلَماءِ ، ماظَنُّکُم بِرَبِّکُم ؟ فَیَقولونَ : ظَنُّنا أن یَرحَمَنا ویَغفِرَ لَنا . فَیَقولُ تَعالی : فَإِنّی قَد فَعَلتُ ، إنّی قَدِ استَودَعتُکُم حِکمَتی لا لِشَرٍّ أرَدتُهُ بِکُم ، بَل لِخَیرٍ أرَدتُهُ بِکُم ، فَادخُلوا فی صالِحِ عِبادی إلی جَنَّتی بِرَحمَتی. (3)
1 / 2وُجوبُ التَّعَلُّمِ عَلی کُلِّ حالٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اُطلُبُوا العِلمَ ولَو بِالصّینِ ؛ فَإِنَّ طَلَبَ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ. (4)
.
1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 319 ، کشف الغُمّه : ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 183 ح 89 .
2- .الکافی : ج 1 ص 30 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 3 ح 4 وزاد فی آخره «من فرائض اللّه » وکلاهما عن عیسی بن عبداللّه العمری ، المحاسن : ج 1 ص 353 ح 745 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 172 ح 28 .
3- .منیه المرید : ص 120 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 186 ح 110 .
4- .شُعب الإیمان : ج 2 ص 254 ح 1663 ، تاریخ بغداد : ج 9 ص 364 ، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 124 ح 1277 ، الفردوس : ج 1 ص 78 ح 236 کلّها عن أنس ؛ مشکاه الأنوار : ص 239 ح 691 ، منیه المرید : ص 103 ولیس فیه ذیله ، روضه الواعظین : ص 16 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 180 ح 65 .
ص: 13
1 / 2 وجوب آموختن در هر حال
اشاره
امام علی علیه السلام :همواره در جستجوی دانش باشید که جستجوی آن ، واجب است .
امام صادق علیه السلام :جستجوی دانش ، واجب است .
منیه المرید :خداوند متعال ، در سوره هفدهم انجیل فرموده است : «وای به حال کسی که از دانش بشنود و آن را نجوید . چگونه همراه نادانان به سوی آتش برانگیخته می شود؟ دانش بجویید و آن را فراگیرید که اگر شما را خوش بخت نسازد ، بدبخت نمی کند ؛ و اگر شما را سربلند نکند ، سرشکسته نمی سازد ؛ و اگر شما را توانگر نکند ، نادار نمی کند ؛ و اگر به شما سودی نبخشد ، زیان نمی رساند . و نگویید : می ترسیم بدانیم و عمل نکنیم ؛ بلکه بگویید : امید داریم بدانیم و عمل کنیم . دانش برای دارنده اش شفاعت می کند و بر خدا سزاست که او را رسوا نکند . خداوند متعال روز قیامت می فرماید : ای گروه دانشمندان! گمان شما به پروردگارتان چیست؟ . می گویند : گمانمان این است که بر ما رحمت آورد و ما را بیامرزد . آنگاه خداوند متعال می فرماید : پس من چنین کردم . من حکمتم را در شما به ودیعه نهادم ، نه برای بدی به شما ، بلکه برای نیکی به شما . پس همراه بندگان شایسته من و به رحمت من ، به بهشتم در آیید » .
1 / 2وجوب آموختن در هر حالپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را بجویید ، هرچند در چین باشد . زیرا جستجوی دانش ، بر هر مسلمانی واجب است .
.
ص: 14
الفردوس عن ابن عبّاس : «وَ إِذْ قَالَ لُقْمَنُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ ... » (1) ... یا بُنَیَّ ، إن کانَ بَینَکَ وبَینَ العِلمِ بَحرٌ مِن نارٍ یُحرِقُکَ وبَحرٌ مِن ماءٍ یُغرِقُکَ ، فَانفُذهُما إلَی العِلمِ حَتّی تَقتَبِسَهُ وتَعَلَّمَهُ ، فَإِنَّ تَعَلُّمَ العِلمِ دَلیلُ الإِنسانِ ، وعِزُّ الإِنسانِ ، ومَنارُ الإِیمانِ ، ودَعائِمُ الأَرکانِ ، ورِضَا الرَّحمنِ. (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :لَو یَعلَمُ النّاسُ ما فی طَلَبِ العِلمِ لَطَلَبوهُ ولَو بِسَفکِ المُهَجِ (3) وخَوضِ اللُّجَجِ (4) ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أوحی إلی دانِیالَ : إنَّ أمقَتَ عَبیدی إلَیَّ الجاهِلُ المُستَخِفُّ بِحَقِّ أهلِ العِلمِ ، التّارِکُ لِلاِقتِداءِ بِهِم . وإنَّ أحَبَّ عَبیدی إلَیَّ التَّقِیُّ الطّالِبُ لِلثَّوابِ الجَزیلِ ، اللاّزِمُ لِلعُلَماءِ ، التّابِعُ لِلحُلَماءِ ، القابِلُ عَنِ الحُکَماءِ . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :اُطلُبُوا العِلمَ ولَو بِخَوضِ اللُّجَجِ وشَقِّ المُهَجِ. (6)
عنه علیه السلام :طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ حالٍ. (7)
اُطلبِ العلم من المهد إلی اللّحدالمعروف المنسوب إلی النبیّ صلی الله علیه و آله أنّه قال : «اطلبوا العِلم من المهد إلی اللحد» . وجاء هذا المضمون فی «آداب المتعلّمین» ، و«الوافی» بالنّحو الآتی : «قیل : وقت الطّلب من المهد إلی اللحد» (8) . وورد فی هامش «آداب المتعلّمین» ما نصّه: «و فی الأثر المعروف: اطلبوا العِلم من المهد إلی اللحد» ، (9) وفی هامش «تفسیر القمّیّ» أیضا : «ومنه الحدیث المعروف : اطلبوا العِلم من المهد إلی اللحد» (10) . ونظم الشّاعر الفارسیّ هذا الکلام شعرا ، فقال : چنین گفت پیغمبر راستگو زگهواره تا گور دانش بجو (11) بید أنّا لم نعثر علی هذا التعبیر فی الجوامع الرّوائیّه، رغم الجهود المبذوله. وَالمبالغه المذکوره فیهذا الکلام هی بالشّعر أشبه منها بکلام النّبیّ صلی الله علیه و آله . وقد سمّی محقّقو «آداب المتعلّمین» و «تفسیر القمّیّ» هذا الکلام حدیثا، بلا تحقیق .
.
1- .لقمان : 13 .
2- .الفردوس : ج 4 ص 422 ح 7231 .
3- .المُهجه : دمُ القلب ، ولا بقاء للنَّفْس بعد ما تُراق مُهجتُها (لسان العرب : ج 2 ص 370) .
4- .التجَّ الأمر : إذا عَظُم واختلط ، ولُجَّه البحر : مُعظَمُه (النهایه : ج 4 ص 233) .
5- .الکافی : ج 1 ص 35 ح 5 عن أبی حمزه ، منیه المرید : ص 111 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 61 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه صدره إلی «اللجج» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 185 ح 109 .
6- .أعلام الدین : ص 303 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 277 ح 113 .
7- .بصائر الدرجات : ج 2 ص 2 عن عیسی بن عبداللّه العمری ، بحارالأنوار : ج 1 ص 172 ح 27 .
8- .آداب المتعلّمین : ص 111، الوافی : ج 1 ص 126 .
9- .آداب المتعلّمین : ص 111 .
10- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 401 .
11- .تعریب: هکذا قال النبیّ الصادق صلی الله علیه و آله : اطلبوا العلم من المهد إلی اللحد .
ص: 15
ز گهواره تا گور دانش بجوی
الفردوس به نقل از ابن عبّاس ، درباره آیه شریف: «و هنگامی که لقمان به اندرز و پند به پسرش گفت ...» : ... پسرکم! اگر میان تو و دانش دریایی از آتش باشد که تو را بسوزاند و دریایی از آب باشد که تو را غرق کند ، از میان آن دو بگذر تا دانش بیندوزی و بیاموزی که فراگیری دانش ، راهنمای آدمی و عزّت انسان و چراغ ایمان و [مایه ]استواری دین و خشنودی [خدای ]رحمان است .
امام زین العابدین علیه السلام :اگر مردم می دانستند که در جستجوی دانش چه چیزی [ نهفته ]است ، بی گمان ، در پی آن می رفتند؛ حتّی اگر خون می دادند و در اعماق دریا فرو می رفتند . خدای تبارک و تعالی به دانیال وحی کرد : «منفورترینِ بندگانم نزد من ، نادانی است که حق اهل علم را سبک بشمارد و پیروی از ایشان را رها کند و محبوب ترینِ بندگانم نزد من ، پرهیزگاری است که جویای پاداش فراوان ، همراه دانایان ، پیرو بردباران و پذیرشگر حکیمان است» .
امام صادق علیه السلام :دانش را بجویید ، هرچند در ژرفای دریا فرو روید و خونتان بریزد .
امام صادق علیه السلام :جستجوی دانش در هر حال ، واجب است .
ز گهواره تا گور ، دانش بجواین جمله معروف و منسوب به پیامبر خداست که فرمود : اُطلبوا العلم من المهد إلی اللحد . (1) از گهواره تا گور ، دانش بجویید . در آداب المتعلّمین و نیز الوافی، این مضمون بدین شکل آمده است : گفته شده است : وقت طلب علم ، از گهواره تا گور است . (2)(3) در پاورقی آداب المتعلّمین و تفسیر القمّی نیز آمده است : در روایتی معروف آمده است که : «از گهواره تا گور ، دانش بجویید» . 4 فردوسی، شاعر نامی پارسی زبان نیز این کلام را چنین به شعر درآورده است : چنین گفت پیغمبر راستگو زگهواره تا گور ، دانش بجو. با همه تلاشی که برای یافتن این سخن در جوامع روایی صورت گرفت ، چنین مضمونی یافت نشد . مبالغه ای که در این سخن آمده ، به شعر ، بیشتر شباهت دارد تا به سخن پیامبر خدا . محققان محترم آداب المتعلّمین و تفسیر القمّی بدون تحقیق، این کلام را «حدیث» نامیده اند.
.
1- .آداب المتعلّمین : ص 111 .
2- .آداب المتعلّمین : ص 111 ، الوافی : ج 1 ص 126 .
3- .آداب المتعلّمین : ص 111 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 401 .
ص: 16
1 / 3طَلَبُ العِلمِ أوجَبُ مِن طَلَبِ المالِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خُیِّرَ سُلَیمانُ بَینَ المُلکِ وَالمالِ وَالعِلمِ فَاختارَ العِلمَ ، فَاُعطِیَ العِلمَ وَالمالَ وَالمُلکَ بِاختِیارِهِ العِلمَ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! اِعلَموا أنَّ کَمالَ الدّینِ طَلَبُ العِلمِ وَالعَمَلُ بِهِ ، وأنَّ طَلَبَ العِلمِ أوجَبُ عَلَیکُم مِن طَلَبِ المالِ، إنَ المالَ مَقسومٌ بَینَکُم مَضمونٌ لَکُم ، قَد قَسَمَهُ عادِلٌ بَینَکُم وضَمِنَهُ ، سَیَفی لَکُم بِهِ ، وَالعِلمُ مَخزونٌ عَلَیکُم عِندَ أهلِهِ قَد اُمِرتُم بِطَلَبِهِ مِنهُم ، فَاطلُبوهُ وَاعلَموا أنَّ کَثرَهَ المالِ مَفسَدَهٌ لِلدّینِ مَقساهٌ لِلقُلوبِ ، وأنَّ کَثرَهَ العِلمِ وَالعَمَلِ بِهِ مَصلَحَهٌ لِلدّینِ وسَبَبٌ إلَی الجَنَّهِ ، وَالنَّفَقاتُ تَنقُصُ المالَ وَالعِلمُ یَزکو عَلی إنفاقِهِ ، فَإِنفاقُهُ بَثُّهُ إلی حَفَظَتِهِ ورُواتِهِ. (2)
.
1- .نثر الدرّ : ج 1 ص 175 ، روضه الواعظین : ص 16 ؛ الفردوس : ج 2 ص 192 ح 2957 کلاهما عن ابن عبّاس نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 153 ح 28783 .
2- .تحف العقول : ص 199 ، الکافی : ج 1 ص 30 ح 4 ، منیه المرید : ص 109 وفیهما صدره إلی «فاطلبوه» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 175 ح 41 .
ص: 17
1 / 3 جستجوی دانش ، از طلب مال ، واجب تر است
1 / 3جستجوی دانش ، از طلب مال ، واجب تر استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سلیمان ، میان پادشاهی و مال و دانش مخیّر شد . پس دانش را برگزید و با این انتخابش ، دانش و مال و پادشاهی به او بخشیده شد .
امام علی علیه السلام :ای مردم! بدانید که کمال دین ، جستجوی دانش و عمل به آن است و بی گمان ، جستجوی دانش از جستجوی مال بر شما واجب تر است؛ چون مال ، میان شما قسمت و تضمین شده است و آن را خدای دادگر میان شما قسمت و ضمانت کرده است و به آن وفا می کند . ولی دانش در گنجینه ای دور از چشم شما و نزد اهلش نهاده شده است و به جستجوی آن ، فرمان یافته اید . پس آن را بجویید و بدانید که فراوانی مال ، مایه تباهی دین و سختیِ دل است ، حال آن که فراوانی دانش و عمل به آن ، صلاح دین و وسیله رسیدن به بهشت است . هزینه کردن ، مال را کاهش می دهد و دانش ، با هزینه کردن ، افزایش می یابد . هزینه کردن دانش ، انتشار آن در میان حافظان و ناقلان آن است .
.
ص: 18
الإمام الباقر علیه السلام :سارِعوا فی طَلَبِ العِلمِ ، فَوَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ لَحَدیثٌ واحِدٌ فی حَلالٍ وحَرامٍ تَأخُذُهُ عَن صادِقٍ خَیرٌ مِنَ الدُّنیا وما حَمَلَت مِن ذَهَبٍ وفِضَّهٍ. (1)
راجع : ج 2 ص 300 (خیر من المال) .
1 / 4التَّحذیرُ مِن تَرکِ التَّعَلُّمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن أحَدٍ إلاّ عَلی بابِهِ مَلَکانِ ، فَإِذا خَرَجَ قالا : اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ولا تَکُنِ الثّالِثَ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُستَمِعاً أو مُحِبًّا ، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُستَمِعاً أو مُحَدِّثاً ، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُجیباً أو سائِلاً ، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ، وإیّاکَ أن تَکونَ لاهِیاً مُتَلَذِّذاً. (6)
.
1- .المحاسن : ج 1 ص 356 ح 755 ، مستطرفات السرائر : ص 157 ح 25 وفیه «تنازعوا» بدل «سارعوا» وکلاهما عن جابر ، مشکاه الأنوار : ص 236 ح 673 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 146 ح 14 .
2- .الفردوس : ج 4 ص 35 ح 6110 عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 168 ح 28872 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 7 ص 237 ، المعجم الأوسط : ج 5 ص 231 ح 5171 کلاهما عن أبی بکره ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 119 عن لقمان الحکیم ، کنزالعمّال : ج 10 ص 143 ح 28730 ؛ منیه المرید : ص 106 ، إرشاد القلوب : ص 166 نحوه وفیه «محبّا لهم» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 195 ح 13 .
4- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 .
5- .نثر الدرّ : ج 1 ص 174 .
6- .المحاسن : ج 1 ص 355 ح 753 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 58 ، مشکاه الأنوار : ص 236 ح 672 عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 1 ص 194 ح 10 .
ص: 19
1 / 4 هشدار درباره ترک آموختن
امام باقر علیه السلام :در جستجوی دانش شتاب کنید . سوگند به آن که جانم به دست اوست ، تنها یک حدیث در حلال و حرام که از شخص راستگویی فرا بگیری ، بهتر از دنیا و آنچه از زر و سیم است که در آن نهاده اند .
ر . ک : ج 2 ص 301 (بهتر از مال) .
1 / 4هشدار درباره ترک آموختنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی نیست ، جز آن که بر در خانه اش دو فرشته ایستاده اند و هنگام بیرون آمدنش به وی می گویند : «یا دانشمند باش یا دانشجو ، و سومی مباش» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یا دانشمند باش یا دانشجو یا شنونده دانش و یا دوستدار آن ، و پنجمی مباش که هلاک می گردی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یا دانشمند باش یا دانشجو یا شنونده دانش و یا روایتگر آن ، و پنجمی مباش که هلاک می گردی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یا دانشمند باش یا دانشجو یا پاسخگو یا پرسشگر ، و پنجمی مباش که هلاک می گردی .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یا دانشمند باش و یا دانشجو ، و مبادا که بازیگوش و لذّتجو باشی .
.
ص: 20
عنه صلی الله علیه و آله :النّاسُ اثنانِ : عالِمٌ ومُتَعَلِّمٌ ، وما عَدا ذلِکَ هَمَجٌ رَعاعٌ لا یَعبَأُ اللّهُ بِهِم. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لَیسَ مِنّی إلاّ عالِمٌ أو مُتَعَلِّمٌ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا خَیرَ فیمَن کانَ فی اُمَّتی لَیسَ بِعالِمٍ ولا مُتَعَلِّمٍ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :النّاسُ رَجُلانِ : عالِمٌ ومُتَعَلِّمٌ ، ولا خَیرَ فیما سِواهُما. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :خُذُوا العِلمَ قَبلَ أن یَنفَدَ ، فَإِنَّ ذَهابَ العِلمِ ذَهابُ حَمَلَتِهِ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَهِ کَبَیتٍ خَرِبٍ ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً ، فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَی الجَهلِ. (6)
عنه صلی الله علیه و آله :لا خَیرَ فِی العَیشِ إلاّ لِرَجُلَینِ : عالِمٍ مُطاعٍ أو مُستَمِعٍ واعٍ. (7)
عنه صلی الله علیه و آله :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو أحِبَّ العُلَماءَ ، ولا تَکُن رابِعاً فَتَهلِکَ بِبُغضِهِم. (8)
الإمام علیّ علیه السلام :اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ، ولا تَکُنِ الثّالِثَ فَتَعطَبَ. (9)
.
1- .مروج الذهب : ج 3 ص 44 وراجع: الخصال : ص 39 ح 22 .
2- .الفردوس : ج 3 ص 419 ح 5279 عن ابن عمر ، کنزالعمّال : ج 10 ص 156 ح 28804 .
3- .نثر الدرّ : ج 1 ص 175 وراجع: المعجم الکبیر : ج 8 ص 220 ح 7875 .
4- .المعجم الکبیر: ج 10 ص 201 ح 10461، حلیه الأولیاء: ج 1 ص 376 کلاهما عن عبداللّه ، کنزالعمّال: ج 10 ص 140 ح 28712.
5- .الفردوس : ج 2 ص 165 ح 2827 عن أبی اُمامه وراجع: المعجم الکبیر : ج 8 ص 232 ح 7906 .
6- .کنز العمّال : ج 10 ص 147 ح 28750 نقلاً عن ابن السنی عن ابن عمر .
7- .الکافی : ج 1 ص 33 ح 7 ، الخصال : ص 40 ح 28 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، روضه الواعظین: ص 10 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 81 وفیه «راحه» و «ناطق» بدل «خیر» و «مطاع» ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 74 ح 55 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 168 ح 12 .
8- .الخصال : ص 123 ح 117 عن محمّد بن مسلم وغیره عن الإمام الصادق علیه السلام ، الکافی : ج 1 ص 34 ح 3 ، المحاسن : ج 1 ص 355 ح 754 ، مستطرفات السرائر : ص 157 ح 24 کلّها عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الصادق علیه السلام وفیها «أهل العلم» بدل «العلماء» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 187 ح 2 .
9- .کنز الفوائد : ج 2 ص 109 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 196 ح 19 .
ص: 21
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم دو گونه اند : دانشمند و دانشجو ، و جز این ، دنباله روانی کم خِرد و بی ارزش اند که خداوند ، توجّهی به ایشان ندارد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از من نیست ، جز دانشمند یا دانشجو .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر یک از افراد امّت من که نه دانشمند است ، نه دانشجو ، در او خیری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم دو گونه اند : دانشمند و دانشجو ، و در جز این دو دسته خیری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را پیش از رفتنش به دست آورید که رفتن دانش ، به رفتن حاملان آن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلی که در آن چیزی از حکمت نباشد ، همچون خانه ای ویران است . پس فراگیرید و بیاموزید و نیک بفهمید و نادان نمیرید که خدای عز و جلعذری را بر نادانی نمی پذیرد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خیری در زندگانی نیست ، مگر برای دو کس : دانشمندی پیروی شده یا شنونده ای فرا گیرنده .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یا دانشمند باش یا دانشجو و یا دانشمندان را دوست بدار ، و چهارمی مباش که با دشمنی شان هلاک می گردی .
امام علی علیه السلام :یا دانشمند باش یا دانشجو ، و سومی مباش که هلاک می گردی .
.
ص: 22
عنه علیه السلام :کُن عالِماً ناطِقاً أو مُستَمِعاً واعِیاً ، وإیّاکَ أن تَکونَ الثّالِثَ. (1)
عنه علیه السلام :إذا لَم تَکُن عالِماً ناطِقاً فَکُن مُستَمِعاً واعِیاً. (2)
عنه علیه السلام لِکُمَیلِ بنِ زِیاد : یا کُمَیلُ ، إنَّ هذِهِ القُلوبَ أوعِیَهٌ ، فَخَیرُها أوعاها لِلخَیرِ . وَالنّاسُ ثَلاثَهٌ : فَعالِمٌ رَبّانِیٌّ ، ومُتَعَلِّمٌ عَلی سَبیلِ نَجاهٍ ، وهَمَجٌ رَعاعٌ أتباعُ کُلِّ ناعِقٍ ، لَم یَستَضیؤوا بِنورِ العِلمِ ولَم یَلجَؤوا إلی رُکنٍ وَثیقٍ . إنَّ هاهُنا لَعِلماً وأشارَ بِیَدِهِ إلی صَدرِهِ لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَهً ! لَقَد أصَبتُ لَقِناً (3) غَیرَ مَأمونٍ یَستَعمِلُ الدّینَ لِلدُّنیا ، ویَستَظهِرُ بِحُجَجِ اللّهِ عَلی کِتابِهِ ، وبِنِعَمِهِ عَلی مَعاصیهِ ، اُفٍّ لِحامِلِ حَقٍّ لا یُصَیِّرُهُ لَهُ ، یَنقَدِحُ الشَّکُّ فی قَلبِهِ بِأَوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَهٍ ، لا یَدری أینَ الحَقُّ ، إن قالَ أخطَأَ ، وإن أخطَأَ لَم یَدرِ ، مَشغوفٌ بِما لا یَدری حَقیقَتَهُ ، فَهُوَ فِتنَهٌ لِمَنِ افتُتِنَ بِهِ ، وإنَّ مِنَ الخَیرِ کُلِّهِ مَن عَرَّفَهُ اللّهُ دینَهُ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن لا یَعرِفَ دینَهُ. (4)
عنه علیه السلام :لا یَستَنکِفَنَّ مَن لَم یَکُن یَعلَمُ أن یَتَعَلَّمَ. (5)
الإمام الباقر علیه السلام :اُغدُ عالِماً خَیراً ، وتَعَلَّم خَیراً. (6)
الإمام الصادق علیه السلام :النّاسُ ثَلاثَهٌ : عالِمٌ ، ومُتَعَلِّمٌ ، وغُثاءٌ (7) . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 7155 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 391 ح 6625 .
2- .غرر الحکم : ح 4090 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3099 .
3- .أی فهما غیر ثقه (النهایه : ج 4 ص 266) .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 112 وراجع: نهج البلاغه : الحکمه 147 والخصال : ص 186 ح 257 وخصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 105 وراجع: ج 2 ص 42 الفصل الأوّل / قیمه العلم / خیر من المال .
5- .غرر الحکم : ح 10242 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 521 ح 9475 .
6- .المحاسن : ج 1 ص 355 ح 752 ، الاُصول الستّه عشر : ص 73 وفیه «متعلّما» بدل «تعلّم» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 194 ح 9 .
7- .الغُثاء : أرذال الناس وسَقَطهم (النهایه: ج 2 ص 343) .
8- .الکافی : ج 1 ص 34 ح 2 ، الخصال : ص 123 ح 115 ، بصائر الدرجات : ص 9 ح 5 کلّها عن أبی خدیجه و ح 4 عن أبی سلمه وص 8 ح 3 عن سالم .
ص: 23
امام علی علیه السلام :دانشمندی سخنور و یا شنوایی فراگیرنده باش ، و مبادا که سومی باشی !
امام علی علیه السلام :اگر دانشمندی سخنور نیستی ، شنوایی فراگیرنده باش .
امام علی علیه السلام خطاب به کمیل بن زیاد : ای کمیل! این دل ها همچون ظرف اند که بهترین آنها جایگیرترینِ آنها نسبت به خیر و نیکی است و مردم ، سه گونه اند : دانشمند ربّانی ، دانشجوی راه نجات و فرومایگانی که به دنبال هر بانگی روان باشند ، از نور دانش ، پرتوی بر نگرفته و به ستون استواری پناه نبرده اند . در این جا (امام علیه السلام با دست به سینه اش اشاره کرد) دانشی [فراوان ]نهفته است . کاش برای آن ، حاملانی می یافتم . به حاملانی تیزهوش ، ولی غیرقابل اعتماد برخورده ام که دین را ابزار دنیا می کنند و از حجّت های خدا بر ضدّ کتابش و از نعمت های او بر معصیت ها یاری می جویند . بدا به حال حامل حقّی که به سوی حق نگراید (1) و با نخستین شبهه ، شک در دلش زبانه کشد و نداند که حق کجاست و چون سخن گوید ، خطا کند و اگر خطا رود ، نفهمد و دل باخته چیزی باشد که حقیقتش را نمی داند ! پس برای کسی که مفتونش گردد ، فتنه است . یکی از کامل ترین خیرها این است که خداوند ، دینش را به کسی بشناسانَد و در نادانی انسان ، همین بس که دینش را نشناسد .
امام علی علیه السلام :آن که نمی داند ، هرگز از یادگیری خودداری نمی کند .
امام باقر علیه السلام :دانشمندی نیک باش و به فراگیری نیکی بپرداز .
امام صادق علیه السلام :مردم ، سه گونه اند : دانشمند ، دانشجو ، بی سر و پا .
.
1- .ممکن است «لا یُصیِّرهُ له» که در متن عربی آمده، تصحیف «لا بصیرهَ له» به معنای «بی بصیرت» باشد، همان گونه که در نهج البلاغه آمده است.
ص: 24
عنه علیه السلام :لَستُ اُحِبُّ أن أرَی الشّابَّ مِنکُم إلاّ غادِیاً فی حالَینِ : إمّا عالِماً أو مُتَعَلِّماً ، فَإِن لَم یَفعَل فَرَّطَ ، فَإِن فَرَّطَ ضَیَّعَ ، وإن ضَیَّعَ أثِمَ ، وإن أثِمَ سَکَنَ النّارَ والَّذی بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله بِالحَقِّ. (1)
عنه علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن لَم یَکُن عالِماً أن یُعَدَّ سَعیداً ، ولا لِمَن لَم یَکُن وَدوداً أن یُعَدَّ حَمیداً. (2)
.
1- .الأمالی ، الطوسی : ص 303 ح 604 عن أبی قتاده ، بحارالأنوار : ج 1 ص 170 ح 22 .
2- .تحف العقول : ص 364 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 246 ح 70 .
ص: 25
امام صادق علیه السلام :دوست ندارم که جوانان شما را جز در این دو حالت ببینم : یا دانشمند یا دانشجو ، که سوگند به آن که محمّد صلی الله علیه و آله را به حق برانگیخت ، اگر چنین نکند ، کوتاهی کرده است و اگر کوتاهی کند ، تباه گردانَد و اگر تباه گردانَد ، گناه کند و اگر گناه کند ، در آتش ساکن شود .
امام صادق علیه السلام :سزا نباشد آن که دانشمند نیست ، خوش بخت شمرده شود و آن که مهربان نیست ، ستوده به شمار آید .
.
ص: 26
الفصل الثانی : فضل التّعلّم2 / 1تَأکیدُ طَلَبِ العِلمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ ؛ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَهٌ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :اُطلُبُوا العِلمَ ؛ فَإِنَّهُ السَّبَبُ بَینَکُم وبَینَ اللّهِ عز و جل. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ وعَلِّموهُ النّاسَ ، تَعَلَّمُوا الفَرائِضَ وعَلِّموهُ النّاسَ ، تَعَلَّمُوا القُرآنَ وعَلِّموهُ النّاسَ ، فَإِنِّی امرُؤٌ مَقبوضٌ ، وَالعِلمُ سَیُقبَضُ ، وتَظهَرُ الفِتَنُ حَتّی یَختَلِفَ اثنانِ فی فَریضَهٍ لا یَجِدانِ أحَداً یَفصِلُ بَینَهُما. (3)
.
1- .الخصال : ص 522 ح 12 عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی ، الطوسی : ص 488 ح 1070 عن معاذ بن جبل و ح 1071 عن أنس ، تحف العقول : ص 28 ، أعلام الدین : ص 302 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 166 ح 7 .
2- .الأمالی ، المفید : ص 29 ص 1 ، الأمالی ، الطوسی : ص 521 ح 1148 کلاهما عن محمّد بن جعفر عن أبیه الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، إرشاد القلوب : ص 165 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 172 ح 25 .
3- .سنن الدارمی : ج 1 ص 78 ح 225 ، سنن الدار قطنی : ج 4 ص 81 ح 45 ، السنن الکبری : ج 6 ص 343 ح 12173 ، تفسیر القرطبی : ج 5 ص 56 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 154 ولیس فیه «تعلّموا القرآن وعلّموه الناس» وکلّها عن ابن مسعود، کنزالعمّال: ج 1 ص 530 ح 2372 ؛ جامع الأحادیث للقمّی : ص 67 ولیس فیه «تعلّموا الفرائض وعلّموه الناس».
ص: 27