3 / 23 خجالت کشیدن
توضیحدر تبیین این احادیث ، باید گفت : اگر چه اعتبار سندی لازم برای معارضه با احادیث پیشین را ندارند، ولی با تأمّل در مضمون آنها روشن می شود که در دلالت و محتوای آنها نیز تعارضی نیست ؛ زیرا این احادیث، مردم را به ریاکاری در یادگیری معارف دینی یا ناچیز شمردن نقش اخلاص در برکات تحصیل دانش ، فرا نمی خوانند ؛ بلکه به نکته دقیق قابل توجّهی اشاره دارند و آن این که یکی از برکات معارف دینی ، برانگیختن اخلاص طالب دانش است. چه بسیارند کسانی که با انگیزه هایی نه چندان خالص، به حوزه های دینی می آیند و سال ها به درس و بحث و تعلّم می پردازند و از ره گذر این تلاش علمی و بویژه توجّه به نقش اخلاص و خطر انگیزه های غیر الهی، به درجات والای اخلاص ، نایل می گردند. از این رو ، اگر به بهانه نبودن شرط اخلاص در دانشجو در آغاز تحصیل ، مانع او شویم ، موجب محرومیت بسیاری از جویندگان دانش و معارف دینی خواهیم شد .
ر . ک : ص 213 (توضیحی درباره احکام آموختن) .
3 / 23خجالت کشیدنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سالمند نباید از این که نزد جوان بنشیند و از او دانش بیاموزد ، خجالت بکشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سالمند نباید از این که دانش بیاموزد ، خجالت بکشد ، همان گونه که از خوردن نان ، خجالت نمی کشد .
امام علی علیه السلام :چند زن به نزد یکی از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و به گفتگو پرداختند . همسر پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان گفت : ای پیامبر خدا ! این زنان آمده اند تا از تو چیزی را بپرسند که از گفتنش خجالت می کشند . ایشان فرمود : «هرچه می خواهند ، بپرسند ، که خداوند [نیز] از [گفتن ]حق خجالت نمی کشد» .
.
ص: 130
عنه علیه السلام :لا یَستَحیِ العالِمُ إذا لَم یَعلَم أن یَتَعَلَّمَ. (1)
راجع : ص 124 ح 2372 .
3 / 24التَّفَرُّقُ فِی المَجلِسِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا جَلَستُم إلَی المُعَلِّمِ أو جَلَستُم فی مَجالِسِ العِلمِ فَادنوا ، ولیَجلِس بَعضُکُم خَلفَ بَعضٍ ، ولا تَجلِسوا مُتَفَرِّقینَ کَما یَجلِسُ أهلُ الجاهِلِیَّهِ. (2)
3 / 25جَوَامِعُ الآدابرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أوَّلُ العِلمِ الصَّمتُ ، وَالثّانِی الاِستِماعُ ، وَالثّالِثُ العَمَلُ بِهِ ، وَالرّابِعُ نَشرُهُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا الصَّمتَ ، ثُمَّ الحِلمَ ، ثُمَّ العِلمَ ، ثُمَّ العَمَلَ بِهِ ، ثُمَّ أبشِروا. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :العِلمُ لا یَحصُلُ إلاّ بِخَمسَهِ أشیاءَ : أوَّلُها بِکَثرَهِ السُّؤالِ ، وَالثّانی بِکَثرَهِ الاِشتِغالِ ، وَالثّالِثُ بِتَطهیرِ الأَفعالِ ، وَالرّابِعُ بِخِدمَهِ الرِّجالِ ، وَالخامِسُ بِاستِعانَهِ ذِی الجَلالِ. (5)
.
1- .الخصال : ص 315 ح 96 عن الشعبی ، المحاسن : ج 1 ص 358 ح 764 وص 71 ح 26 کلاهما عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه عنه علیهم السلام وفیهما «الجاهل» بدل «العالم» ، تحف العقول : ص 281 عن الإمام زین العابدین علیه السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 82 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 81 ح 177 عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام والثلاثه الأخیره نحوه ، بحارالأنوار : ج 78 ص 75 ح 45 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 271 ح 1053 ؛ الأمالی ، الشجری : ج 1 ص 62 کلاهما عن أبی هریره ، کنزالعمّال: ج 10 ص 239 ح 29269؛ مشکاه الأنوار : ص 358 ح 1164 .
3- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 82 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الجعفریّات : ص 232 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام .
4- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 67 .
5- .المواعظ العددیّه : ص 264 .
ص: 131
3 / 24 پراکندگی در مجلس
3 / 25 آداب کلّیِ آموختن
امام علی علیه السلام :دانشمند ، هنگامی که نمی داند ، از فراگرفتن خجالت نکشد .
ر . ک : ص 125 ح 2372 .
3 / 24پراکندگی در مجلسپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هنگامی که نزد آموزگار یا در مجلس های دانش نشستید ، نزدیک هم شوید و برخی پشت برخی دیگر بنشینید . و مانند مردمان دوران جاهلیت ، پراکنده منشینید .
3 / 25آداب کُلّیِ آموختنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آغاز دانش ، سکوت است و دوم ، گوش دادن و سوم ، عمل به آن و چهارم ، انتشار آن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سکوت را فرا بگیرید و سپس ، بردباری و پس از آن دانش و به دنبالش عمل به آن را ، و آن گاه شما را مژده باد !
امام علی علیه السلام :دانش ، جز با پنج چیز به دست نمی آید : نخستین آنها بسیار پرسیدن و دوم ، اشتغال فراوان [به آن] و سوم ، پاک کردن کارها [ از گناهان] و چهارم ، خدمت بزرگان و پنجم ، یاری جستن از خداوند شکوهمند است .
.
ص: 132
الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام: جاءَ رَجُلٌ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، مَا العِلمُ ؟ قالَ : الإِنصاتُ . قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الاِستِماعُ . قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الحِفظُ . قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : العَمَلُ بِهِ . قالَ : ثُمَّ مَه یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : نَشرُهُ. (1)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : المُتَعَلِّمُ یَحتاجُ إلی رَغبَهٍ وإرادَهٍ (2) وفَراغٍ ونُسُکٍ وخَشیَهٍ وحِفظٍ وحَزمٍ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :اُطلُبُوا العِلمَ مِن مَعدِنِ العِلمِ. (4)
.
1- .الکافی :ج 1 ص 48 ح 4 ، الخصال : ص 287 ح 43 ، الأمالی ، الطوسی : ص 603 ح 1247 کلّها عن عبداللّه بن میمون القدّاح ، منیه المرید : ص 147 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 17 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 28 ح 8 .
2- .فی المصدر : «إداره» والصحیح ما أثبتناه .
3- .مصباح الشریعه : ص 348 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 32 ح 25 .
4- .الاُصول الستّه عشر : ص 4 عن زید الزرّاد ، بحار الأنوار: ج 2 ص 93 ح 27 .
ص: 133
امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام : مردی نزد پیامبر خدا آمد و گفت : ای پیامبر خدا! دانش چیست؟ فرمود : «سکوت کردن» . گفت : دیگر چه؟ فرمود : «گوش دادن» . گفت : دیگر چه؟ فرمود : «حفظ کردن» . گفت : دیگر چه؟ فرمود : «عمل به آن» . گفت : دیگر چه ، ای پیامبر خدا ! فرمود : «نشر آن» .
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : دانشجو به علاقه و اراده و فراغت و عبادت و بیم و حفظ و استواراندیشی نیازمند است .
امام صادق علیه السلام :دانش را از معدن آن بجویید .
.
ص: 134
عنه علیه السلام :شاوِر فی أمرِکَ الَّذینَ یَخشَونَ اللّهَ تَعالی ، وطَلَبُ العِلمِ مِن أعلَی الاُمورِ وأصعَبِها ، فَکانَتِ المُشاوَرَهُ فیهِ أهَمَّ وأوجَبَ. (1)
مشکاه الأنوار عن عنوان البصریّ وکانَ شَیخاً کَبیراً قَد أتی عَلَیهِ أربَعٌ وتِسعونَ سَنَهً : کُنتُ أختَلِفُ إلی مالِکِ بنِ أنَسٍ سِنینَ ، فَلَمّا حَضَرَ جَعفَرٌ الصّادِقُ علیه السلام المَدینَهَ اختَلَفتُ إلَیهِ وأحبَبتُ أن آخُذَ عَنهُ کَما أخَذتُ مِن مالِکٍ ، فَقالَ لی یَوماً : إنّی رَجُلٌ مَطلوبٌ ومَعَ ذلِکَ لی أورادٌ فی کُلِّ ساعَهٍ مِن آناءِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ فَلا تَشغَلنی عَن وِردی فَخُذ عَن مالِکٍ وَاختَلِف إلَیهِ کَما کُنتَ تَختَلِفُ إلَیهِ . فَاغتَمَمتُ مِن ذلِکَ وخَرَجتُ مِن عِندِهِ وقُلتُ فی نَفسی : لَو تَفَرَّسَ فِیَّ خَیراً لَما زَجَرَنی عَنِ الاِختِلافِ إلَیهِ وَالأَخذِ عَنهُ ، فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله وسَلَّمتُ عَلَیهِ ، ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ القَبرِ إلَی الرَّوضَهِ وصَلَّیتُ فیها رَکعَتَینِ وقُلتُ : أسأَلُکَ یا اللّهُ یا اللّهُ أن تَعطِفَ عَلَیَّ قَلبَ جَعفَرٍ وتَرزُقَنی مِن عِلمِهِ ما أهتَدی بِهِ إلی صِراطِکَ المُستَقیمِ . ورَجَعتُ إلی داری مُغتَمّا حَزیناً ولَم أختَلِف إلی مالِکِ بنِ أنَسٍ لِما اُشرِبَ قَلبی مِن حُبِّ جَعفَرٍ ، فَما خَرَجتُ مِن داری إلاّ إلَی الصَّلاهِ المَکتوبَهِ حَتّی عیلَ صَبری ، فَلَمّا ضاقَ صَدری تَنَعَّلتُ وتَرَدَّیتُ وقَصَدتُ جَعفَرً ا ، وکانَ بَعدَما صَلَّیتُ العَصرَ ، فَلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَیهِ فَخَرَجَ خادِمٌ لَهُ . فَقالَ : ما حاجَتُکَ ؟ فَقُلتُ : السَّلامُ عَلَی الشَّریفِ . فَقالَ : هُوَ قائِمٌ فی مُصَلاّهُ ، فَجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ ، فَما لَبِثتُ إلاّ یَسیراً إذ خَرَجَ خادِمٌ لَهُ . قالَ : اُدخُل عَلی بَرَکَهِ اللّهِ ، فَدَخَلتُ وسَلَّمتُ عَلَیهِ ، فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلامَ. وقالَ : اِجلِس غَفَرَ اللّهُ لَکَ ، فَجَلَستُ ، فَأَطرَقَ مَلِیًّا ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ. وقالَ : أبو مَن ؟ قُلتُ : أبو عَبدِاللّهِ . قالَ : ثَبَّتَ اللّهُ کُنیَتَکَ ووَفَّقَکَ لِمَرضاتِهِ . قُلتُ فی نَفسی : لَو لَم یَکُن لی مِن زِیارَتِهِ وَالتَّسلیمِ عَلَیهِ غَیرُ هذَا الدُّعاءِ لَکانَ کَثیراً ، ثُمَّ أطرَقَ مَلِیًّا ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ. فَقالَ : یا أبا عَبدِاللّهِ ما حاجَتُکَ؟ قُلتُ : سَأَلتُ اللّهَ أن یَعطِفَ قَلبَکَ عَلَیَّ ویَرزُقَنی مِن عِلمِکَ ، وأرجو أنَّ اللّهَ تَعالی أجابَنی فِی الشَّریفِ ما سَأَلتُهُ . فَقالَ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، لَیسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، إنَّما هُوَ نورٌ یَقَعُ فی قَلبِ مَن یُریدُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی أن یَهدِیَهُ ، فَإِن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوَّلاً مِن نَفسِکَ حَقیقَهَ العُبودِیَّهِ ، وَاطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ ، وَاستَفهِمِ اللّهَ یُفهِمکَ . قُلتُ : یا شَریفُ . فَقالَ : قُل یا أبا عَبدِاللّهِ . قُلتُ : یا أبا عَبدِاللّهِ ، ما حَقیقَهُ العُبودِیَّهِ ؟ قالَ : ثَلاثَهُ أشیاءَ : أن لا یَرَی العَبدُ لِنَفسِهِ فیما خَوَّلَهُ اللّهُ إلَیهِ مِلکاً ؛ لِأَنَّ العَبیدَ لا یَکونُ لَهُم مِلکٌ ، یَرَونَ المالَ مالَ اللّهِ یَضَعونَهُ حَیثُ أمَرَهُمُ اللّهُ تَعالی بِهِ ، ولا یُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبیراً ، وجُملَهُ اشتِغالِهِ فیما أمَرَهُ اللّهُ تَعالی بِهِ ونَهاهُ عَنهُ ، فَإِذا لَم یَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فیما خَوَّلَهُ اللّهُ تَعالی مِلکاً هانَ عَلَیهِ الإِنفاقُ فیما أمَرَهُ اللّهُ تَعالی أن یُنفِقَ فیهِ ، وإذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبیرَ نَفسِهِ عَلی مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَیهِ مَصائِبُ الدُّنیا ، وإذَا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أمَرَهُ اللّهُ تَعالی ونَهاهُ لا یَتَفَرَّغُ مِنهُما إلَی المِراءِ وَالمُباهاهِ مَعَ النّاسِ ، فَإِذا أکرَمَ اللّهُ العَبدَ بِهذِهِ الثَّلاثِ هانَ عَلَیهِ الدُّنیا وإبلیسُ وَالخَلقُ ، ولا یَطلُبُ الدُّنیا تَکاثُراًوتَفاخُراً ، ولا یَطلُبُ عِندَ النّاسِ عِزًّا وعُلُوًّا ، ولا یَدَعُ أیّامَهُ باطِلاً ، فَهذا أوَّلُ دَرَجَهِ المُتَّقینَ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «تِلْکَ الدَّارُ الاْخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لاَ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلاَ فَسَادًا وَ الْعَقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ» . (2) قُلتُ : یا أبا عَبدِاللّهِ أوصِنی . فَقالَ : اُوصیکَ بِتِسعَهِ أشیاءَ ، فَإِنَّها وَصِیَّتی لِمُریدِی الطَّریقِ إلَی اللّهِ عز و جل ، وَاللّهَ أسأَلُ أن یُوَفِّقَکَ لاِستِعمالِهِ ؛ ثَلاثَهٌ مِنها فی رِیاضَهِ النَّفسِ ، وثَلاثَهٌ مِنها فِی الحِلمِ ، وثَلاثَهٌ مِنها فِی العِلمِ ، فَاحفَظها وإیّاکَ وَالتَّهاوُنَ بِها . قالَ عُنوانُ : فَفَرَّغتُ قَلبی لَهُ . فَقالَ : أمَّا اللَّواتی فِی الرِّیاضَهِ ، فَإِیّاکَ أن تَأکُلَ ما لا تَشتَهیهِ فَإِنَّهُ یورِثُ الحَماقَهَ وَالبُلهَ ، ولا تَأکُل إلاّ عِندَ الجوعِ ، وإذا أکَلتَ فَکُل حَلالاً وسَمِّ اللّهَ ، واذکُر حَدیثَ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله : ما مَلَأَ آدَمِیٌّ وِعاءً شَرًّا مِن بَطنِهِ ، فَإِن کانَ لابُدَّ فَثُلُثٌ لِطَعامِهِ وثُلُثٌ لِشَرابِهِ وثُلُثٌ لِنَفسِهِ . وأمَّا اللَّواتی فِی الحِلمِ ، فَمَن قالَ لَکَ : إن قُلتَ واحِدَهً سَمِعتَ عَشراً ، فَقُل : إن قُلتَ عَشراً لَم تَسمَع واحِدَهً ، ومَن شَتَمَکَ فَقُل : إن کُنتَ صادِقاً فیما تَقولُ فَاللّهَ أسألُ أن یَغفِرَها لی ، وإن کُنتَ کاذِباً فیما تَقولُ فَاللّهَ أسأَلُ أن یَغفِرَها لَکَ ، ومَن وَعَدَکَ بِالجَفاءِ فَعِدهُ بِالنَّصیحَهِ وَالدُّعاءِ . وأمَّا اللَّواتی فِی العِلمِ ، فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ ، وإیّاکَ أن تَسأَلَهُم تَعَنُّتاً وتَجرِبَهً ، وإیّاکَ أن تَعمَلَ بِرَأیِکَ شَیئاً ، وخُذ بِالاِحتِیاطِ فی جَمیعِ ما تَجِدُ إلَیهِ سَبیلاً ، وَاهرُب مِنَ الفُتیا هَرَبَکَ مِنَ الأَسَدِ ، ولا تَجعَل رَقَبَتَکَ لِلنّاسِ جِسراً . قُم عَنّی یا أبا عَبدِاللّهِ ، فَقَد نَصَحتُ لَکَ ، ولا تُفسِد عَلَیَّ وِردی ، فَإِنِّی امرُؤٌ ضَنینٌ بِنَفسی ، وَالسَّلامُ. (3)
.
1- .إحقاق الحقّ : ج 12 ص 269 نقلاً عن کتاب تعلیم المتعلّم طریق التعلّم للزرنوجی الحنفی .
2- .القصص : 83 .
3- .مشکاه الأنوار : ج 562 ص 1901 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 224 ح 17 وفی أوّله : قال المجلسی رحمه الله : وجدت بخطّ شیخنا البهائیّ قدس سره : قال الشیخ شمس الدین محمّد بن مکّی : نقلت من خطّ الشیخ أحمد الفراهانی رحمه الله عن عنوان البصریّ ... إلخ .
ص: 135
امام صادق علیه السلام :در کارت با آنان که از خداوند متعال می ترسند ، مشورت کن و جستجوی دانش ، از والاترین و سخت ترین کارهاست . پس مشاوره در آن ، مهم تر و واجب تر است .
مشکاه الأنوار به نقل از عنوان بصری مردی سالمند که 94 سال عمر کرده بود :سال ها با مالک بن انس ، رفت و آمد داشتم ؛ امّا چون جعفر صادق علیه السلام در مدینه حضور یافت ، با وی باب رفت و آمد را گشودم و دوست داشتم همان گونه که از مالک ، کسب معرفت می کردم ، از وی نیز اخذ کنم . پس روزی به من فرمود : «من ، مردی هستم که محلّ مراجعه ام و با این همه برای هر ساعت از ساعت های شب و روز ، وردی دارم . پس مرا از وردم باز مدار و از مالک ، کسب و با وی ، رفت و آمد کن ، همان گونه که قبلاً می کردی» . من از این موضوع ، غمگین شدم و از نزد او بیرون آمدم و پیش خود گفتم : اگر خیری در من می دید ، مرا از آمد و شد و استفاده از خود ، باز نمی داشت . به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتم و بر وی سلام دادم آنگاه از قبر به روضه (میان قبر و منبر پیامبر صلی الله علیه و آله ) بازگشتم و دو رکعت نماز خواندم و گفتم : خدایا! خدایا! از تو می خواهم که دل جعفر را بر من نرم کنی و مرا از دانشش روزی دهی تا با آن به راه راستت رهنمون شوم . اندیشناک و غمگین به خانه ام بازگشتم و دیگر با مالک بن اَنَس ، رفت و آمد نکردم؛ چون دلم از دوستی جعفر علیه السلام لبریز گشته بود ، و از خانه جز برای نمازهای واجب بیرون نیامدم، تا این که طاقتم تمام شد. چون سینه ام تنگ شد ، کفش به پا کردم و ردا بر دوش افکندم و پس از نماز عصر ، قصد خانه جعفر علیه السلام را کردم . چون به در خانه اش رسیدم ، اجازه خواستم . خادمش بیرون آمد و گفت : نیازت چیست؟ گفتم : سلام دادن به آن بزرگوار . گفت : به نماز ایستاده است . رو به روی در نشستم و اندکی بیش درنگ نکرده بودم که خادمش بیرون آمد و گفت : به برکت خدا ، وارد شو . داخل شدم و بر او سلام دادم و او پاسخم داد و فرمود : «بنشین ، خدایت بیامرزد !» . نشستم . آن گاه ، مدّتی دراز ، سر به زیر افکند و خاموش مانْد . سپس سرش را بلند کرد و فرمود : «کنیه ات چیست؟» . گفتم : ابو عبداللّه . فرمود : «خداوند ، کنیه ات را باقی و تو را به خشنودی اش موفّق بدارد» . پیش خود گفتم : اگر از دیدار و عرض سلام به او بهره ای جز همین دعا نبود ، خود ، بسیار است . سپس ، مدتی دراز ، سر به زیر افکند و خاموش مانْد و سپس ، سر بلند کرد و فرمود : «ای ابو عبد اللّه ! نیازت چیست؟» . گفتم : از خداوند خواسته ام که دلت را بر من نرم کند و از دانشت روزی ام سازد و امیدوارم که خداوند متعال ، خواسته ام را در مورد آن بزرگوار ، اجابت کرده باشد . فرمود : ای ابو عبد اللّه ! دانستن ، به آموختن نیست ؛ بلکه دانش ، نوری است که در دل هرکس که خداوند تبارک و تعالی هدایتش را بخواهد ، تابیده می شود . اگر دانش می خواهی ، ابتدا از نفس خود ، حقیقت بندگی را بخواه و دانش را با عمل به آن بطلب و از خداوند ، فهم را بخواه که به تو می فهمانَد» . گفتم : ای شریف! فرمود : «بگو ، ای ابو عبد اللّه !» . گفتم : ای ابو عبد اللّه ! حقیقت بندگی چیست؟ فرمود : «سه چیز است : [ اوّل] این که بنده آنچه را خدا به او عطا کرده ، ملک خود نپندارد؛ چون بندگان که مالک نمی شوند . مال را مال خدا می بینند و در هرجا که خدای متعال فرمان داده ، خرج می کنند . [ دوم این که ] بنده برای خود ، تدبیری نداشته باشد و [ سوم این که] همه اشتغالش را در آنچه خدای متعال به آن فرمان داده و یا باز داشته ، قرار دهد . پس چون بنده در آنچه خدا به او عطا کرده ، ملکیتی برای خود نمی بیند ، برایش هزینه کردن در آنچه خداوند متعال فرمان داده است ، آسان می آید و هنگامی که بنده ، تدبیر خود را به مدبّرش وا نهاد ، مصیبت های دنیا بر وی آسان می شود و هنگامی که بنده به آنچه خداوند امر و نهی کرده ، مشغول شد ، فرصتی برای ستیزه و فخر فروشی به مردم نمی یابد . پس چون خداوند ، بنده را با این سه گرامی داشت ، دنیا و ابلیس و مردم بر وی خوار می شوند و دنیا را از روی مال اندوزی و فخرفروشی نمی جوید و عزّت و سربلندی نزد مردم را نمی طلبد و روزگارش را به باطل نمی گذراند و این ، نخستین درجه پرهیزگاران است . خداوند متعال می فرماید : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که خواستار برتری و تباهی در زمین نیستند ؛ و عاقبت از آن پرهیزگاران است» » . گفتم : ای ابو عبد اللّه ! به من سفارش کن . فرمود : «تو را به نُه چیز سفارش می کنم که آن ، سفارش من به پویندگان راه خداوند عز و جل است و از خدا می خواهم که تو را در به کار بستن آنها موفّق فرماید : سه سفارش در ریاضت نفس ، سه سفارش در بردباری و سه سفارش در دانش است . آنها را حفظ کن و مباد که در آنها سستی کنی» . پس به او دل سپردم . فرمود : «امّا آنچه مربوط به ریاضت نفس است : زنهار که آنچه را بدان اشتها نداری ، بخوری که موجب حماقت و نافهمی می گردد و جز هنگام گرسنگی مخور و هنگامی که می خوری ، حلال بخور و نام خدا را ببر و حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله را به یاد آور که : آدمی ظرفی را بدتر از شکمش پُر نکرد . پس حال که ناچاری ، یکْ سومِ معده را برای خوراک ، یک سوم را برای نوشیدنی و یکْ سوم را برای هوا بگذار . و امّا سفارش هایم در بردباری : هرکس به تو گفت : اگر یک سخن بگویی ، ده سخن می شنوی ، به او بگو : گر ده تا بگویی ، یکی هم نمی شنوی . هرکس تو را دشنام داد ، به او بگو : اگر در آنچه می گویی ، راستگو باشی ،از خدا می خواهم که آنها را بر من بیامرزد و اگر در آنچه می گویی ، دروغگو باشی ، از خدا می خواهم که آنها را بر تو بیامرزد، و هرکس تو را به ستم تهدید کرد ، او را به خیرخواهی و دعا وعده ده . و امّا آنچه مربوط به دانش است : آنچه را نمی دانی ، از دانشمندان بپرس . مبادا که برای به تنگنا انداختن و آزمودن بپرسی ، و زنهار که در کاری به رأی خود ، عمل کنی و در هر چه می توانی ، احتیاط کن و از فتوا دادن ، همچون گریختنت از شیر ، بگریز و گردنت را پل مردم قرار مده ! ای ابو عبد اللّه ! از نزدم برخیز که تو را نصیحت کردم و مانع [ کار و ]قرائت روزانه ام مشو که من بر [ وقت ] خود ، حسّاس و سختگیرم . والسلام !» .
.
ص: 136
. .
ص: 137
. .
ص: 138
. .
ص: 139
. .
ص: 140
الإمام علیّ علیه السلام : ألا لا تَنالُ العِلمَ إلاّ بِسِتَّهٍ سَاُنبیکَ عَن مَجموعِها بِبَیانِ ذَکاءٌ وحِرصٌ وَاصطِبارٌ وبُلغَهٌ وإرشادُ اُستاذٍ وطولُ زَمانِ (1)
.
1- .آداب المتعلّمین : ص 82 .
ص: 141
امام علی علیه السلام :هرگز به دانش دست نمی یابی ، مگر با شش چیز/ که من با بیانم تو را از همه آنها آگاه می کنم :هوش و حرص و شکیبایی و قناعت/ و راهنمایی استاد و درازای زمان .
.
ص: 142
الفصل الرابع : آداب السّؤالأ ما یَنبَغی فیه4 / 1التَّعَقُّلالإمام علیّ علیه السلام :أمّا بَعدُ ، أیُّهَا النّاسُ ! إذا سَأَلَ سائِلٌ فَلیَعقِل ، وإذا سُئِلَ فَلیَتَثَبَّت ؛ فَوَاللّهِ لَقَد نَزَلَت بِکُم نَوازِلُ البَلاءِ وحَقائِقُ الاُمورِ ؛ لِفَشَلِ کَثیرٍ مِنَ المَسؤولینَ ، وإطراقِ کَثیرٍ مِنَ السّائِلینَ. (1)
4 / 2السُّؤالُ تَفَقُّهًارسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا قَعَدَ أحَدُکُم إلی أخیهِ فَلیَسأَلهُ تَفَقُّهاً ، ولا یَسأَلهُ تَعَنُّتاً. (2)
الإمام علیّ علیه السلام لِسائِلٍ سَأَلَهُ عَن مُعضِلَهٍ : سَل تَفَقُّهاً ولا تَسأَل تَعَنُّتاً ؛ فَإِنَّ الجاهِلَ المُتَعَلِّمَ شَبیهٌ بِالعالِمِ ، وإنَّ العالِمَ المُتَعَسِّفَ شَبیهٌ بِالجاهِلِ المُتَعَنِّتِ. (3)
.
1- .دستور معالم الحکم : ص 81 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 299 ح 1183 عن الإمام علیّ علیه السلام .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 320 ، غرر الحکم : ح 4147 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 132 ح 2980 وکلاهما نحوه .