فصل پنجم : احکام آموختن
الف آنچه آموختنش واجب است
5 / 1 شناخت خدا
فصل پنجم : احکام آموختنالف آنچه آموختنش واجب است5 / 1شناخت خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترین دانش ، لا اله إلاّ اللّه [و علم به یگانگی خداوند] است .
امام علی علیه السلام :دانش به خداوند ، برترینِ دو دانش (1) است .
امام صادق علیه السلام :برترینِ فریضه ها و واجب ترینِ آنها بر انسان ، شناخت پروردگار و اقرار به بندگی اوست .
ر . ک : ص 77 ح 2236 و 79 ح 2237 .
.
1- .این حدیث ، دانش انسان را به دو دسته کلّی تقسیم کرده است : یکی شناخت خداوند و دیگری معرفت به جز او و تأکید می کند که معرفت نخست ، برتر و سودمندتر است .(م)
ص: 174
5 / 2دَعائِمُ الإِسلامِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ مِن اُمَّتی ولَیسَ لَهُ إمامٌ مِنهُم یَعرِفُهُ فَهِیَ میتَهٌ جاهِلِیَّهٌ ، فَإِن جَهِلَهُ وعاداهُ فَهُوَ مُشرِکٌ ، وإن جَهِلَهُ ولَم یُعادِهِ ولَم یُوالِ لَهُ عَدُوًّا فَهُوَ جاهِلٌ ولَیسَ بِمُشرِکٍ. (1)
الکافی عن سلیم بن قیس :سَمِعتُ عَلِیّا صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ یَقولُ : ... أدنی ما یَکونُ بِهِ العَبدُ مُؤمِناً أن یُعَرِّفَهُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی نَفسَهُ فَیُقِرَّ لَهُ بِالطّاعَهِ ، ویُعَرِّفَهُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَیُقِرَّ لَهُ بِالطّاعَهِ ، ویُعَرِّفَهُ إمامَهُ وحُجَّتَهُ فی أرضِهِ وشاهِدَهُ عَلی خَلقِهِ فَیُقِرَّ لَهُ بِالطّاعَهِ . قُلتُ لَهُ : یا أمیرَالمُؤمِنینَ ، وإن جَهِلَ جَمیعَ الأَشیاءِ إلاّ ما وَصَفتَ ؟ قالَ : نَعَم ، إذا اُمِرَ أطاعَ وإذا نُهِیَ انتَهی. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکُم بِطاعَهِ مَن لا تُعذَرونَ بِجَهالَتِهِ. (3)
عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مُعاوِیَهَ : اِتَّقِ اللّهَ فیما لَدَیکَ ، وَانظُر فی حَقِّهِ عَلَیکَ ، وَارجِع إلی مَعرِفَهِ ما لا تُعذَرُ بِجَهالَتِهِ. (4)
عنه علیه السلام :کَفی مِن أمرِ الدّینِ أن تَعرِفَ ما لا یَسَعُ جَهلُهُ. (5)
عنه علیه السلام :العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ لا یَسَعُ النّاسَ إلاَّ النَّظَرُ فیهِ وهُوَ صِبغَهُ الإِسلامِ ، وعِلمٌ یَسَعُ النّاسَ تَرکُ النَّظَرِ فیهِ وهُوَ قُدرَهُ اللّهِ عز و جل. (6)
.
1- .کمال الدین : ص 414 ح 15 عن سلمان و أبی ذرّ والمقداد ، بحارالأنوار : ج 23 ص 88 ح 31 .
2- .الکافی : ج 2 ص 414 ح 1 ، دعائم الإسلام: ج 1 ص 13، کتاب سلیم بن قیس: ج 2 ص 615 ح 8 نحوه، بحارالأنوار: ج 69 ص 17 ح 3 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 156 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 107 ، الإرشاد : ص 232 وزاد فیه «والمعرفه» بعد «بالطاعه» ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 98 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 100 ح 59 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 30 ، بحارالأنوار : ج 33 ص 83 ح 398 .
5- .نثر الدرّ : ج 1 ص 294 .
6- .الخصال : ص 41 ح 30 ، کتاب سُلیم بن قیس : ج 2 ص 954 ح 87 کلاهما عن سلیم بن قیس الهلالی ، بحارالأنوار : ج 1 ص 209 ح 1 .
ص: 175
5 / 2 پایه های اسلام
5 / 2پایه های اسلامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس از امّت من بمیرد و امامی از میان آنها برای خود نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است و اگر او را نشناسد و دشمن شمارد ، مشرک است و اگر نشناسد و دشمن نشمارد و دشمنِ او را دوست نگیرد ، جاهل است ، ولی مشرک نیست .
الکافی به نقل از سلیم بن قیس : علی علیه السلام فرمود : «کمترین چیزی که بنده با آن مؤمن شمرده می شود ، این است که خداوند تبارک و تعالی خود را به او بشناسانَد تا به اطاعتش اقرار کند و پیامبرش را به او بشناسانَد تا به اطاعتش اقرار کند و امام و حجّت در زمینش و شاهد بر خلقش را به او بشناسانَد تا به اطاعتش اقرار کند» . گفتم : ای امیرمؤمنان! اگر چه جز بدانچه وصف کردی ، به همه چیز نادان بماند؟ فرمود : «آری؛ اگر وقتی به او دستور داده می شود ، فرمان ببرد و چون باز داشته می شود ، باز ایستد» .
امام علی علیه السلام :بر شما باد فرمان برداری کسی که عذری در نشناختن وی ندارید !
امام علی علیه السلام در نامه اش به معاویه : در آنچه نزد توست ، تقوا داشته باش و در حقّش بر عهده ات بنگر و به شناخت آنچه عذری در ندانستنش نداری ، بازگرد.
امام علی علیه السلام :در امر دین ، همین بس که آنچه را که ندانستنش پذیرفته نیست ، بشناسی .
امام علی علیه السلام :دانش ، دو گونه است : دانشی که مردم را جز نگریستن در آن اختیاری نیست و آن ، ظواهر اسلام است ؛ و دانشی که مردم را اختیار ترک آن است و آن ، قدرت خدای عز و جل است . (1)
.
1- .ممکن است «قدره» در متن عربی روایت ، تصحیف «قَدَر» باشد که به معنای تقدیر اعمال است و چگونگی تعلّق قدرت و دانش خدا به آن ، مسئله ای پیچیده و به تعبیر امام علی علیه السلام طریق مُظلَم و بحر عمیقی است (ر . ک : بحار الأنوار : ج 1 ص 210).
ص: 176
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إن لَم تَعلَم مِن أینَ جِئتَ ، لَم تَعلَم إلی أینَ تَذهَبُ. (1)
عنه علیه السلام :رَحِمَ اللّهُ امرَأً عَرَفَ مِن أینَ وفی أینَ وإلی أینَ. (2)
عنه علیه السلام :ألزَمُ العِلمِ بِکَ ما دَلَّکَ عَلی صَلاحِ دینِکَ وأبانَ لَکَ عَن فَسادِهِ. (3)
عنه علیه السلام :أولَی العِلمِ بِکَ ما لا یُتَقَبَّلُ العَمَلُ إلاّ بِهِ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام :لا یَسَعُ النّاسَ حَتّی یَسأَلوا ویَتَفَقَّهوا ویَعرِفوا إمامَهُم. (5)
الکافی عن الحارث بن المغیره :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ : قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً» ؟ قالَ : نَعَم . قُلتُ : جاهِلِیَّهً جَهلاءَ أو جاهِلِیَّهً لا یَعرِفُ إمامَهُ ؟ قالَ : جاهِلِیَّهَ کُفرٍ ونِفاقٍ وضَلالٍ. (6)
الإمام الصادق علیه السلام :خَرَجَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام عَلی أصحابِهِ ، فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ اللّهَ جَلَّ ذِکرُهُ ما خَلَقَ العِبادَ إلاّ لِیَعرِفوهُ ، فَإِذا عَرَفوهُ عَبَدوهُ ، فَإِذا عَبَدوهُ استَغنَوا بِعِبادَتِهِ عَن عِبادَهِ مَن سِواهُ . فَقالَ لَهُ رَجُلٌ : یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ ، بِأَبی أنتَ واُمّی ، فَما مَعرِفَهُ اللّهِ ؟ قالَ : مَعرِفَهُ أهلِ کُلِّ زَمانٍ إمامَهُمُ الَّذی یَجِبُ عَلَیهِم طاعَتُهُ. (7)
.
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 292 ح 343 .
2- .الأسفار الأربعه : ج 8 ص 355 ولم نجد هذا الحدیث المشهور فی المصادر الحدیثیّه .
3- .غرر الحکم : ح 3337 .
4- .غرر الحکم : ح 3335 ، عدّه الداعی : ص 68 ، أعلام الدین : ص 305 کلاهما عن الإمام الکاظم علیه السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 154 وفیها «یصلح» بدل «یتقبّل» ، بحارالأنوار : ج 78 ص 333 ح 9 .
5- .الکافی : ج 1 ص 40 ح 4 عن أبی جعفر الأحول ، منیه المرید : ص 232 .
6- .الکافی : ج 1 ص 377 ح 3 وراجع: ص 376 ح 2 والمحاسن : ج 1 ص 252 ح 477 والإمامه والتبصره : ص 219 ح 69 وکمال الدین : ص 414 ح 15 .
7- .علل الشرائع : ص 9 ح 1 عن سلمه بن عطا ، کنز الفوائد : ج 1 ص 328 ، بحارالأنوار : ج 5 ص 312 ح 1 .
ص: 177
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اگر ندانی از کجا آمده ای ، نمی دانی به کجا می روی .
امام علی علیه السلام :خداوند ، بیامرزد مردی را که دانست از کجا و در کجا و به سوی کجاست !
امام علی علیه السلام :لازم ترین دانش بر تو ، آن است که صلاح دینت را به تو نشان دهد و مایه تباهی اش را برایت روشن سازد .
امام علی علیه السلام :سزاوارترین دانش برای تو ، آن دانشی است که عمل ، جز بدان پذیرفته نمی شود .
امام صادق علیه السلام :مردم را نرسد جز آن که بپرسند و تفقّه کنند و امامشان را بشناسند .
الکافی به نقل از حارث بن مغیره : به امام صادق علیه السلام گفتم : آیا پیامبر خدا فرمود : «هرکس بمیرد و امامش را نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است»؟ فرمود : «آری» . گفتم : منظور ، جاهلیتِ اصلی (قبل از اسلام) است یا جاهلیت نشناختن امام خویش؟ فرمود : «جاهلیت کفر و نفاق و گم راهی» .
امام صادق علیه السلام :حسین بن علی علیه السلام در برابر یارانش قرار گرفت و فرمود : «ای مردم! خداوند که یادش بلند باد بندگان را نیافریده است ، جز برای آن که او را بشناسند . پس چون او را بشناسند ، عبادتش کنند و چون عبادتش کنند ، با عبادت او از عبادتِ جز او ، بی نیاز شوند» . مردی به ایشان گفت : ای فرزند پیامبر خدا ! پدرم و مادرم فدایت باد ! شناخت خداوند ، یعنی چه؟ فرمود : «یعنی شناخت مردم هر زمان نسبت به امامی (1) که اطاعتش بر آنان واجب است» .
.
1- .مقصود ، آن است که بدون شناخت امام زمان ، شناخت حقیقی خداوند متعال و اطاعت از او میسّر نیست .
ص: 178
ینابیع المودّه عن عیسی بن السّریّ :قُلتُ لِجَعفَرٍ الصّادِقِ علیه السلام : حَدِّثنی عَمّا ثَبَتَ عَلَیهِ دَعائِمُ الإِسلامِ إذا أخَذتُ بِها زَکا عَمَلی ولَم یَضُرَّنی جَهلُ ما جَهِلتُ . قالَ : شَهادَهُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ ، وَالإِقرارُ بِما جاءَ بِهِ مِن عِندِ اللّهِ ، وحَقٌّ فِی الأَموالِ مِنَ الزَّکاهِ ، وَالإِقرارُ بِالوَلایَهِ الَّتی أمَرَ اللّهُ بِها وَلایَهِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً . قالَ اللّهُ عز و جل : «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» (1) فَکانَ عَلِیٌّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ ثُمَّ صارَ مِن بَعدِهِ حَسَنٌ ثُمَّ حُسَینٌ ثُمَّ مِن بَعدِهِ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ ثُمَّ مِن بَعدِهِ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ، وهکَذا یَکونُ الأَمرُ ، إنَّ الأَرضَ لا تَصلُحُ إلاّ بِإِمامٍ ، ومَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (2)
رجال الکشّی عن عیسی بن السّریّ :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : حَدِّثنی عَن دَعائِمِ الإِسلامِ الَّتی بُنِیَ عَلَیها ، ولا یَسَعُ أحَدا مِنَ النّاسِ تَقصیرٌ عَن شَیءٍ مِنهَا ، الَّذی مَن قَصَّرَ عَن مَعرِفَهِ شَیءٍ مِنها کُبِتَ (3) عَلَیهِ دینُهُ ولَم یُقبَل مِنهُ عَمَلُهُ ، ومَن عَرَفَها وعَمِلَ بِها صَلُحَ دینُهُ وقُبِلَ مِنهُ عَمَلُهُ ، ولَم یَضِق بِهِ ما فیهِ بِجَهلِ شَیءٍ مِنَ الاُمورِ جَهِلَهُ . قالَ : فَقالَ : شَهادَهُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ ، وَالإِیمانُ بِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَالإِقرارُ بِما جاءَ بِهِ مِن عِندِ اللّهِ . ثُمَّ قالَ : الزَّکاهُ وَالوَلایَهُ شَیءٌ دونَ شَیءٍ ، فَضلٌ یُعرَفُ لِمَن أخَذَ بِهِ . قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «مَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً» . وقالَ اللّهُ عز و جل : «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام ، وقالَ الآخَرونَ : لا ، بَل مُعاوِیَهُ . وکانَ حَسَنٌ ثُمَّ کانَ حُسَینٌ ، وقالَ الآخَرونَ : هُوَ یَزیدُ بنُ مُعاوِیَهَ لا سَواءٌ . ثُمَّ قالَ : أزیدُکَ ؟ قالَ بَعضُ القَومِ : زِدهُ جُعِلتُ فِداکَ . قالَ : ثُمَّ کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ ، ثُمَّ کانَ أبو جَعفَرٍ ، وکانَتِ الشّیعَهُ قَبلَهُ لا یَعرِفونَ ما یَحتاجونَ إلَیهِ مِن حَلالٍ ولا حَرامٍ إلاّ ما تَعَلَّموا مِنَ النّاسِ ، حَتّی کانَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام فَفَتَحَ لَهُم وبَیَّنَ لَهُم وعَلَّمَهُم ، فَصاروا یُعَلِّمونَ النّاسَ بَعدَما کانوا یَتَعَلَّمونَ مِنهُم ، وَالأَمرُ هکَذا یَکونُ ، وَالأَرضُ لا تَصلُحُ إلاّ بِإِمامٍ . ومَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً ، وأحوَجُ ما تَکونُ إلی هذا إذا بَلَغَت نَفسُکَ هذَا المَکانَ وأشارَ بِیَدِهِ إلی حَلقِهِ وَانقَطَعتَ مِنَ الدُّنیا تَقولُ : لَقَد کُنتُ عَلی رَأیٍ حَسَنٍ. (4)
.
1- .النساء : 59 .
2- .ینابیع المودّه : ج 1 ص 350 ح 5 .
3- .کَبَتَهُ : أخزاه وصَرَفَه وکَسَرَه (القاموس المحیط : ج 1 ص 155) .
4- .رجال الکشّی : ج 2 ص 723 ح 799 ، بحارالأنوار : ج 23 ص 89 ح 35 وراجع : الکافی : ج 2 ص 19 ح 6 .
ص: 179
ینابیع المودّه به نقل از عیسی بن سری : به امام جعفر صادق علیه السلام گفتم : برایم از آنچه پایه های اسلام بر آن استوار است ، سخن بگو ، تا چون آنها را فرا گرفتم ، عملم پاکیزه (/بالنده) شود و نادانی به هر مجهول دیگر ، زیانی به من نرساند . فرمود : «گواهی به این که خدایی جز خداوند یگانه نیست و محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و اقرار به هر چه از نزد خدا آورده است و حقّی که در اموال به نام زکات قرار داده شده و اقرار به ولایتی که خداوند ، بدان فرمان داده است؛ یعنی ولایت خاندان محمّد صلی الله علیه و آله . پیامبر خدا فرمود : هرکس بمیرد و امامش را نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است . خداوند عز و جل می فرماید : «از خداوند اطاعت کنید و از پیامبر اطاعت کنید و از اولیای امورتان اطاعت کنید» . پس علی که درودهای خدا بر او باد [ولیّ امر] بود و پس از او حسن و سپس حسین و علی بن حسین و محمّد بن علی و کار ، این گونه خواهد بود . زمین ، بی امام سامان نمی گیرد و هرکس بمیرد و امامش را نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است» .
رجال الکشّی به نقل از عیسی بن سری : به امام صادق علیه السلام گفتم : از پایه هایی که اسلام بر آنها بنا شده و کوتاهی هیچ یک از مردم در آن پذیرفته نیست ، برایم سخن بگو؛ پایه هایی که هرکس در شناخت آنها کوتاهی ورزد ، دینش وارونه می گردد و عملش پذیرفته نمی شود و هرکس آنها را بشناسد و به آنها عمل کند ، دینش به صلاح می آید و عملش پذیرفته می گردد و ندانستن دیگر اموری که برایش مجهول مانده ، بر او سخت نمی آید . فرمود : «گواهی به این که خدایی جز خداوند یگانه نیست و ایمان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اقرار به هرچه از نزد خداوند آورده است» . سپس فرمود : «زکات و ولایت ، به ترتیب ، فضیلتی هستند برای هر کس که اینها را اخذ کند . (1) پیامبر خدا فرمود : هرکس بمیرد و امامش را نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است و خداوند عز و جلمی فرماید : «ای کسانی که ایمان آورده اید! از خداوند اطاعت کنید و از پیامبر اطاعت کنید و نیز از اولیای امورتان» و علی علیه السلام [ولیّ امر ]بود و دیگران گفتند : نه ، بلکه معاویه است و حسن علیه السلام و سپس حسین علیه السلام بود و دیگران گفتند : ولیّ امر ، یزید بن معاویه است ، نه دیگری» . (2) سپس فرمود : «آیا برایت بیفزایم؟». کسی گفت : بیفزای ، فدایت شوم ! فرمود : «سپس علی بن حسین علیه السلام بود و پس از او ابوجعفر (امام باقر) علیه السلام ، و شیعه پیش از وی ، آنچه را از حلال و حرام که بدان نیاز داشتند ، نمی شناختند؛ جز آنچه از مردم فرا گرفته بودند، تا آن که امام باقر علیه السلام ولیّ امر شد و برایشان گشود و روشن کرد و یادشان داد تا آن جا که پس از یادگرفتنشان از او ، به مردم یاد می دادند . و امر همین گونه است و زمین ، جز به امام سامان نمی پذیرد و هرکس بمیرد و امام خویش را نشناسد ، به مرگ جاهلی مرده است و بیشترین نیازت به این معنا ، هنگامی است که جانت به این جا (با دستش به گلویش اشاره کرد) برسد و از دنیا بروی و بگویی : من بر عقیده ای نیکو بودم» .
.
1- .نسخه الکافی نیز در این جا ابهام دارد و محتمل است معنایش این باشد که همه این امور در یک درجه نیستند و همان گونه که از سایر روایات بر می آید ، ولایت از بقیه امور مهم تر و نگاه دارنده آنهاست و شناخت مصداق آن ، مشکل .(م)
2- .در متن رجال الکشّی «سواء» آمده است که به احتمال فراوان ، تصحیف «سواه» باشد که بر طبق همان ، ترجمه شد . (م)
ص: 180
الإمام علیّ علیه السلام :وأمّا ما فَرَضَهُ اللّهُ عز و جل مِنَ الفَرائِضِ فی کِتابِهِ فَدَعائِمُ الإِسلامِ ، وهِیَ خَمسُ دَعائِمَ ، وعَلی هذِهِ الفَرائِضِ بُنِیَ الإِسلامُ ، فَجَعَلَ سُبحانَهُ لِکُلِّ فَریضَهٍ مِن هذِهِ الفَرائِضِ أربَعَهَ حُدودٍ ، لا یَسَعُ أحَداً جَهلُها ، أوَّلُهَا الصَّلاهُ ، ثُمَّ الزَّکاهُ ، ثُمَّ الصِّیامُ ، ثُمَّ الحَجُّ ، ثُمَّ الوَلایَهُ وهِیَ خاتِمَتُها وَالحافِظَهُ لِجَمیعِ الفَرائِضِ وَالسُّنَنِ. (1)
الکافی عن علیّ بن أبی حمزه عن أبی بصیر ، قال :سَمِعتُهُ یَسأَلُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، أخبِرنی عَنِ الدّینِ الَّذِی افتَرَضَ اللّهُ عز و جلعَلَی العِبادِ ما لا یَسَعُهُم جَهلُهُ ولا یُقبَلُ مِنهُم غَیرُهُ ، ما هُوَ ؟ . . . فَقالَ : شَهادَهُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ ، وأنَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وإقامُ الصَّلاهِ ، وإیتاءُ الزَّکاهِ ، وحِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ إلَیهِ سَبیلاً ، وصَومُ شَهرِ رَمَضانَ . ثُمَّ سَکَتَ قَلیلاً ، ثُمَّ قالَ : وَالوَلایَهُ مَرَّتَینِ . (2)
.
1- .وسائل الشیعه : ج 1 ص 18 ح 35 نقلاً عن رساله المحکم والمتشابه عن تفسیر النعمانی ، بحارالأنوار: ج 68 ص 391 ح 40 .
2- .الکافی : ج 2 ص 22 ح 11 ، بحارالأنوار : ج 69 ص 15 ح 16 .
ص: 181
امام علی علیه السلام :و امّا آن فرایضی که خداوند در کتابش واجب کرده است ، پایه های اسلام اند که پنج عددند و اسلام ، بر این فرایض بنا شده است . خداوند سبحان ، برای هریک از این فریضه ها چهار حد معیّن کرده است که کسی نمی تواند آنها را نادیده انگارد . نخستین آنها نماز ، سپس زکات و پس از آن ، روزه و حج و در پایان ، ولایت است که نگاهبان همه فرایض و سنّت هاست .
الکافی به نقل از علی بن حمزه از ابوبصیر : شنیدم که از امام صادق علیه السلام می پرسد و می گوید : فدایت شوم ! مرا از دینی که خداوند عز و جل بر بندگانش واجب کرده است و اختیار نشناختن آن را ندارند و جز آن از ایشان پذیرفته نمی شود ، آگاه کن که چیست؟... فرمود : «گواهی به این که خدایی جز خداوند یگانه نیست و این که محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و برپا داشتن نماز و دادن زکات و حجّ خانه خدا برای کسی که بدان راهی دارد و روزه ماه رمضان» . سپس ، اندکی خاموش ماند و دو بار فرمود : «و ولایت» .
.
ص: 182
الإمام الصادق علیه السلام :أحسِنُوا النَّظَرَ فیما لا یَسَعُکُم جَهلُهُ ، وَانصَحوا لِأَنفُسِکُم ، وجاهِدوا فی طَلَبِ ما لا عُذرَ لَکُم فی جَهلِهِ ، فَإِنَّ لِدینِ اللّهِ أرکاناً لا یَنفَعُ مَن جَهِلَها شِدَّهُ اجتِهادِهِ فی طَلَبِ ظاهِرِ عِبادَتِهِ ، ولا یَضُرُّ مَن عَرَفَها فَدانَ بِها حُسنُ اقتِصارٍ، ولاسَبیلَ لِأَحَدٍ إلی_'feذلِکَ إلاّ بِعَونٍ مِنَ اللّهِ عز و جل . (1)
5 / 3فَرائض الدّینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِمُذاکَرَهِ العِلمِ ، فَإِنَّ بِالعِلمِ تَعرِفونَ الحَلالَ مِنَ الحَرامِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ مَن تَعَلَّمَ فَریضَهً أو فَریضَتَینِ فَعَمِلَ بِهِما أو عَلَّمَهُما مَن یَعمَلُ بِهِما. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا الفَرائِضَ وعَلِّموها ، فَإِنَّهُ نِصفُ العِلمِ ، وهُوَ یُنسی ، وهُوَ أوَّلُ شَیءٍ یُنزَعُ مِن اُمَّتی. (4)
.
1- .کنز الفوائد : ج 2 ص 33 ، الإرشاد : ج 2 ص 205 نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 209 ح 12 وراجع: روضه الواعظین : ص 39 وأعلام الدین : ص 87 .
2- .جامع الأخبار : ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 203 ح 21 .
3- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 42 عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 166 ح 28860 نقلاً عن أبی الشیخ عن أبی هریره ؛ تنبیه الخواطر : ج 2 ص 212 .
4- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 908 ح 2719 ، السنن الکبری : ج 6 ص 343 ح 2175 کلاهما عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 11 ص 43 ح 30555؛ السرائر: ج 3 ص 226، کشف الغمّه: ج 1 ص 131 ولیس فیه «وهو ینسی»، عوالی اللآلی: ج 3 ص 491 ح 3 .
ص: 183
5 / 3 واجبات دین
امام صادق علیه السلام :در آنچه امکان نادیده گرفتنش را ندارید ، نیک بنگرید و خیرخواه خود باشید و در پیِ چیزی که در نشناختنش عذری ندارید ، بکوشید ؛ چرا که برای دین خدا ، پایه هایی است که اگر کسی آنها را نشناسد ، سختکوشی اش در عمل به عبادت های ظاهری ، سودی نمی دهد و آن که آنها را می شناسد و به آنها ایمان دارد ، عمل (عبادت) اندکش به وی زیانی نمی رساند و کسی را به این شناختْ راه نیست ، جز با یاری خدای عز و جل .
5 / 3واجبات دینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همواره در حال گفتگوی علمی باشید که با دانش ، حلال را از حرام ، باز می شناسید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، بیامرزد کسی را که یک یا دو فریضه را فرا گرفت ، پس به آنها عمل کرد و یا به کسی آموخت که به آنها عمل کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فریضه ها را یاد بگیرید و یاد بدهید که آن ، نیمی از دانش است و آن ، فراموش می شود و نخستین چیزی است که از امّتم رخت بر می بندد .
.
ص: 184
عنه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ وعَلِّموهُ النّاسَ ، تَعَلَّمُوا الفَرائِضَ وعَلِّموهُ النّاسَ ، تَعَلَّمُوا القُرآنَ وعَلِّموهُ النّاسَ فَإِنِّی امرُؤٌ مَقبوضٌ ، وَالعِلمُ سَیُقبَضُ وتَظهَرُ الفِتَنُ حَتّی یَختَلِفَ اثنانِ فی فَریضَهٍ لا یَجِدانِ أحَداً یَفصِلُ بَینَهُما. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :أوجَبُ العِلمِ عَلَیکَ ما أنتَ مَسؤولٌ عَنِ العَمَلِ بِهِ. (2)
عیسی علیه السلام :کَیفَ یَصیرُ إلَی الجَنَّهِ مَن لا یُبصِرُ مَعالِمَ الدّینِ ؟ ! (3)
سنن الدارمی عن أبی ذ رٍّ :أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن لا یَغلِبونا عَلی ثَلاثٍ : أن نَأمُرَ بِالمَعروفِ ، ونَنهی عَنِ المُنکَرِ ، ونُعَلِّمَ النّاسَ السُّنَنَ. (4)
الإمام الباقر علیه السلام :تَفَقَّهوا فِی الحَلالِ وَالحَرامِ وإلاّ فَأَنتُم أعرابٌ (5) . (6)
عنه علیه السلام :سارِعوا فی طَلَبِ العِلمِ ، فَوَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ لَحَدیثٌ واحِدٌ فی حَلالٍ وحَرامٍ تَأخُذُهُ عَن صادِقٍ، خَیرٌ مِنَ الدُّنیا وما حَمَلَت مِن ذَهَبٍ وفِضَّهٍ. (7)
الإمام الصادق علیه السلام :لَیتَ السِّیاطَ عَلی رُؤوسِ أصحابی حَتّی یَتَفَقَّهوا فِی الحَلالِ وَالحَرامِ. (8)
.
1- .سنن الدارمی: ج1 ص78 ح225، مسندأبییعلی: ج5 ص29 ح5006 کلاهما عن ابن مسعود وراجع: المستدرک علی الصحیحین: ج 4 ص 369 ح 7950 والسنن الکبری: ج 6 ص 343 ح 12173 والسرائر: ج 3 ص 226.
2- .غرر الحکم : ح 3336 ، نزهه الناظر : ص 122 ح 3 ، عدّه الداعی : ص 68 کلاهما عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 220 ح 54 وراجع: تنبیه الخواطر : ج 2 ص 154 وأعلام الدین : ص 305.
3- .تحف العقول : ص 506 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 309 ح 17 .
4- .سنن الدارمی : ج 1 ص 143 ح 549 ، مسند ابن حنبل : ج 8 ص 106 ح 21516 .
5- .أی فأنتم فی الجهل بالأحکام الشرعیّه کالأعراب الذین قال اللّه فیهم : «الْأَعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَ نِفَاقًا ... الآیه » والأعراب : سکّان البادیه ، لا واحد له ، ویجمع علی أعاریب (لسان العرب : ج 1 ص 586 و 587) .
6- .المحاسن : ج 1 ص 356 ح 757 عن محمّد بن مسلم ، بحارالأنوار : ج 1 ص 214 ح 14 .
7- .المحاسن : ج 1 ص 356 ح 755 عن جابر و ح 756 نحوه ، مستطرفات السرائر : ص 157 ح 25 عن جابر وفیه «تنازعوا»بدل«سارعوا»، مشکاه الأنوار: ص236 ح673 عن الإمام الصادق علیه السلام ،بحارالأنوار: ج2ص146ح14.
8- .المحاسن : ج 1 ص 358 ح 765 عن إسحاق بن عمّار ، بحارالأنوار : ج 1 ص 213 ح 12 وراجع: السنن الکبری : ج 6 ص 343 .
ص: 185
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را فراگیرید و به مردم بیاموزید . واجبات دین را یاد بگیرید و به مردم یاد دهید . قرآن را فرا گیرید و به مردم بیاموزید که من ، انسانی رفتنی ام و دانش به زودی جمع می گردد و فتنه ها آشکار می شود ، تا آن جا که دو تن در فریضه ای اختلاف می کنند و کسی را نمی یابند تا میان آن دو داوری کند .
امام علی علیه السلام :لازم ترین دانش بر تو آن است که از عمل بدان ، پرسیده می شوی .
عیسی علیه السلام :چگونه کسی که نشانه های دین را نمی شناسد ، به بهشت برود؟
سنن الدارمی به نقل از ابو ذر : پیامبر خدا به ما فرمان داد که در سه چیز بر ما چیره نگردند : به معروف فرمان دهیم ، از منکر باز داریم و سنّت ها را به مردم بیاموزیم .
امام باقر علیه السلام :در حلال و حرام ، تفقّه کنید ، و گرنه شما نیز چون اعراب بادیه نشین خواهید بود .
امام باقر علیه السلام :در طلب دانش شتاب ورزید که سوگند به آن که جانم در دست اوست ، یک حدیث در حلال و حرام که از مخبری راستگو می گیری ، بهتر از دنیا و همه زر و سیم آن است .
امام صادق علیه السلام :کاش تازیانه هایی بر سرِ یارانم بود تا در حلال و حرام ، تفقّه می کردند !
.
ص: 186
علل الشرائع عن زراره ومحمّد بن مسلم وبرید العجلیّ :قالَ رَجُلٌ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : إنَّ لِیَ ابناً قَد أحَبَّ أن یَسأَلَکَ عَن حَلالٍ وحَرامٍ ، لا یَسأَلُکَ عَمّا لا یَعنیهِ ؟ فَقالَ : وهَل یَسأَلُ النّاسُ عَن شَیءٍ أفضَلَ مِنَ الحَلالِ وَالحَرامِ ؟ ! (1)
ب ما یَنبَغی تَعَلُّمُهُ5 / 4مَعرِفَهُ النَّفسِالإمام علیّ علیه السلام :المَعرِفَهُ بِالنَّفسِ أنفَعُ المَعرِفَتَینِ. (2)
عنه علیه السلام :أفضَلُ المَعرِفَهِ مَعرِفَهُ الإِنسانِ نَفسَهُ. (3)
عنه علیه السلام :أفضَلُ الحِکمَهِ مَعرِفَهُ الإِنسانِ نَفسَهُ ووُقوفُهُ عِندَ قَدرِهِ. (4)
عنه علیه السلام :غایَهُ المَعرِفَهِ أن یَعرِفَ المَرءُ نَفسَهُ. (5)
عنه علیه السلام :مَعرِفَهُ النَّفسِ أنفَعُ المَعارِفِ. (6)
عنه علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَهُ الإِنسانِ نَفسَهُ ، فَمَن عَرَفَ نَفسَهُ عَقَلَ ، ومَن جَهِلَها ضَلَّ. (7)
عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ مَعرِفَهً أن یَعرِفَ نَفسَهُ. (8)
.
1- .علل الشرائع : ص 394 ص 10 ، المحاسن : ج 1 ص 359 ح 768 عن یونس بن یعقوب عن أبیه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 213 ح 9 .
2- .غرر الحکم : ح 1675 .
3- .غرر الحکم : ح 2935 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2638 .
4- .غرر الحکم : ح 3105 .
5- .غرر الحکم : ح 6365 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5911 .
6- .غرر الحکم : ح 9865 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8990 وفیه «أکمل» بدل «أنفع» .
7- .غرر الحکم : ح 3220 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 115 ح 2557 وفیه «المرء بنفسه» بدل «الإنسان نفسه» .
8- .غرر الحکم : ح 7036 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6540 .
ص: 187
ب آنچه آموختنش شایسته است
5 / 4 خودشناسی
علل الشرائع به نقل از زراره و محمّد بن مسلم و بُرَید عجلی : مردی به امام صادق علیه السلام گفت : پسری دارم که دوست دارد از حلال و حرام از تو بپرسد . [ آیا این چنین نیست که ]از چیزهایی که به کارش نمی آید ، می پرسد؟ فرمود : «آیا مردم از چیزی برتر از حلال و حرام می پرسند؟».
ب آنچه آموختنش شایسته است5 / 4خودشناسیامام علی علیه السلام :شناخت خود ، سودمندترینِ دو شناخت 1 است .
امام علی علیه السلام :برترین شناخت ، شناخت انسان به خویشتن است .
امام علی علیه السلام :برترین حکمت ، شناخت انسان به خویشتن و اندازه خود را نگاه داشتن است .
امام علی علیه السلام :غایت شناخت ، این است که آدمی خود را بشناسد .
امام علی علیه السلام :شناخت خود ، سودمندترین شناخت است .
امام علی علیه السلام :برترین خرد ، شناخت آدمی به خویش است . هرکه خود را شناخت ، خرد ورزید و هرکه نشناخت ، گم راه شد .
امام علی علیه السلام :در شناخت انسان ، همین بس که خود را بشناسد .
.
ص: 188
عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ نَفسَهُ کانَ بِغَیرِ نَفسِهِ أجهَلَ. (1)
عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَهُوَ لِغَیرِهِ أعرَفُ. (2)
عنه علیه السلام :کَیفَ یَعرِفُ غَیرَهُ مَن یَجهَلُ نَفسَهُ ؟ ! (3)
عنه علیه السلام :لا تَجهَل نَفسَکَ ؛ فَإِنَّ الجاهِلَ مَعرِفَهَ نَفسِهِ جاهِلٌ بِکُلِّ شَیءٍ. (4)
عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یُنشِدُ ضالَّتَهُ وقَد أضَلَّ نَفسَهُ فَلا یَطلُبُها ! (5)
عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ نَفسَهُ. (6)
عنه علیه السلام :مَن لَم یَعرِف نَفسَهُ بَعُدَ عَن سَبیلِ النَّجاهِ ، وخَبَطَ فِی الضَّلالِ وَالجَهالاتِ. (7)
عنه علیه السلام :أعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الإِنسانِ أمرَ نَفسِهِ. (8)
عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَدِ انتَهی إلی غایَهِ کُلِّ مَعرِفَهٍ وعِلمٍ. (9)
عنه علیه السلام :أکثَرُ النّاسِ مَعرِفَهً لِنَفسِهِ أخوَفُهُم لِرَبِّهِ. (10)
عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَجهَلُ نَفسَهُ کَیفَ یَعرِفُ رَبَّهُ ! (11)
بحارالأنوار عن صحف إدریس علیه السلام :مَن عَرَفَ الخَلقَ عَرَفَ الخالِقَ ، ومَن عَرَفَ الرِّزقَ عَرَفَ الرّازِقَ ، ومَن عَرَفَ نَفسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ. (12)
.
1- .غرر الحکم : ح 8624 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 460 ح 8344 .
2- .غرر الحکم : ح 8758 .
3- .غرر الحکم : ح 6998 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 383 ح 6467 .
4- .غرر الحکم : ح 10337 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 524 ح 9547 .
5- .غرر الحکم : ح 6266 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 329 ح 5649 .
6- .غرر الحکم : ح 7037 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6541 .
7- .غرر الحکم : ح 9034 .
8- .غرر الحکم : ح 2936 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2639 ولیس فی «أمر» .
9- .غرر الحکم : ح 8949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7486 .
10- .غرر الحکم : ح 3126 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 112 ح 2438 .
11- .غرر الحکم : ح 6270 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 329 ح 5639 .
12- .بحارالأنوار : ج 95 ص 456 .
ص: 189
امام علی علیه السلام :هرکس خود را نشناسد ، به غیر خود نادان تر باشد .
امام علی علیه السلام :آن که خود را بشناسد ، به غیر خود ، آگاه تر است .
امام علی علیه السلام :چگونه کسی که خود را نمی شناسد ، غیر خود را بشناسد ؟
امام علی علیه السلام :از شناخت خود ، غافل مباش که نادان به خویش ، به هر چیزی نادان است .
امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که در پی گم شده اش می گردد ، ولی خود را گم کرده و آن را نمی جوید!
امام علی علیه السلام :در نادانی آدمی همین بس که خود را نشناسد .
امام علی علیه السلام :کسی که خویشتن را نشناسد ، از راه نجات ، دور افتد و در گم راهی و نادانی ها درافتد .
امام علی علیه السلام :بزرگ ترین نادانی ، نادانیِ انسان به کار خویشتن است .
امام علی علیه السلام :آن که خود را بشناسد ، به غایت هر شناخت و دانشی رسیده است .
امام علی علیه السلام :آگاه ترینِ مردم به خود ، بیمناک ترینِ آنها از پروردگارش است .
امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که خود را نمی شناسد، چگونه پروردگارش را می شناسد؟
بحار الأنوار :در صُحف ادریس است : «هرکس آفریده را شناخت ، آفریدگار را شناخت و هرکس روزی را شناخت ، روزی رسان را شناخت و هرکس خویشتن را شناخت ، پروردگارش را شناخت» .
.
ص: 190
الإمام الرضا علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَهُ الإِنسانِ نَفسَهُ. (1)
5 / 5عُلومُ أهلِ البَیتِمعانی الأخبار عن عبد السّلام بن صالح الهرویّ :سَمِعتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام یَقولُ : رَحِمَ اللّهُ عَبداً أحیا أمرَنا . فَقُلتُ لَهُ : فَکَیفَ یُحیی أمرَکُم ؟ قالَ : یَتَعَلَّمُ عُلومَنا ویُعَلِّمُهَا النّاسَ ؛ فَإِنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعونا. (2)
5 / 6ما یَزیدُ فِی العَمَلِ والصَّلاحِالإمام علیّ علیه السلام :أحمَدُ العِلمِ عاقِبَهً ما زادَ فی عَمَلِکَ فِیالعاجِلِ ، وأزلَفَکَ فِی الآجِلِ. (3)
عنه علیه السلام :أشرَفُ العِلمِ ما ظَهَرَ فِی الجَوارِحِ وَالأَرکانِ. (4)
عنه علیه السلام :أوضَعُ العِلمِ ما وَقَفَ عَلَی اللِّسانِ ، وأرفَعُهُ ما ظَهَرَ فِی الجَوارِحِ وَالأَرکانِ. (5)
عنه علیه السلام :خَیرُ العُلومِ ما أصلَحَکَ. (6)
.
1- .العُدد القویّه : ص 292 ح 18 ، نزهه الناظر : ص 44 ح 7 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 352 ح 9 .
2- .معانی الأخبار : ص 180 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 307 ح 69 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 30 ح 13 .
3- .غرر الحکم : ح 3338 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2522 .
4- .غرر الحکم : ح 3117 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 121 ح 2759 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 92 ، غرر الحکم : ح 3118 وفیه صدره ، بحارالأنوار : ج 2 ص 56 ح 35 ؛ ربیع الأبرار : ج 3 ص 206 وفیه «الجوانح» بدل «الجوارح» .
6- .غرر الحکم : ح 4962 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 240 ح 4584 .
ص: 191
5 / 5 دانش های اهل بیت
5 / 6 آنچه خوبی و درستی را می افزاید
امام رضا علیه السلام :برترین خرد ، شناخت آدمی از خویش است .
5 / 5دانش های اهل بیتمعانی الأخبار به نقل از عبدالسلام بن صالح هِرَوی : شنیدم که امام رضا علیه السلام می فرماید : «خدا بیامرزد بنده ای را که امر ما را زنده کند» . گفتم : چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمود : «دانش های ما را فرا گیرد و به مردم بیاموزد . زیرا اگر مردم ، زیبایی های سخنان ما را می دانستند ، از ما پیروی می کردند» .
5 / 6آنچه خوبی و درستی را می افزایدامام علی علیه السلام :نیک فرجام ترین دانش، آن است که در دنیای زودگذر ، عملت را و در آخرت ، نزدیکی ات [به خدا] را بیفزاید .
امام علی علیه السلام :شریف ترین دانش، آن است که در اعضا و جوارح تو پدیدار شود.
امام علی علیه السلام :پست ترین دانش ، آن است که از زبانت در نگذرد و والاترین دانش ، آن است که در اعضا و جوارح ، پدیدار گردد .
امام علی علیه السلام :بهترین دانش ، آن است که تو را به صلاح آورَد .
.
ص: 192
عنه علیه السلام :خَیرُ العِلمِ ما أصلَحتَ بِهِ رَشادَکَ ، وشَرُّهُ ما أفسَدتَ بِهِ مَعادَکَ. (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام بعد الطَّلَبِ مِنَ اللّهِ أشیاءَ لِنَفسِهِ علَی الشَّیطانِ : ... اللّهُمَّ وَاعمُم بِذلِکَ مَن شَهِدَ لَکَ بِالرُّبوبِیَّهِ ، وأخلَصَ لَکَ بِالوَحدانِیَّهِ ، وعاداهُ لَکَ بِحَقیقَهِ العُبودِیَّهِ ، وَاستَظهَرَ بِکَ عَلَیهِ فی مَعرِفَهِ العُلومِ الرَّبّانِیَّهِ. (2)
الإمام الباقر علیه السلام :اِعلَم أنَّهُ لا عِلمَ کَطَلَبِ السَّلامَهِ ، ولا سَلامَهَ کَسَلامَهِ القَلبِ. (3)
تنبیه الخواطر :رُوِیَ عَنِ الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام أنَّهُ قالَ لِبَعضِ تَلامِذَتِهِ : أیَّ شَیءٍ تَعَلَّمتَ مِنّی ؟ قالَ لَهُ : یا مَولایَ ، ثَمانَ مَسائِلَ ، قالَ لَهُ علیه السلام : قُصَّها عَلَیَّ لِأَعرِفَها . قالَ : الاُولی : رَأَیتُ کُلَّ مَحبوبٍ یُفارِقُ عِندَ المَوتِ حَبیبَهُ فَصَرَفتُ هِمَّتی إلی ما لا یُفارِقُنی بَل یُؤنِسُنی فی وَحدَتی ، وهُوَ فِعلُ الخَیرِ . فَقالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . الثّانِیَهُ : رَأَیتُ قَوماً یَفخَرونَ بِالحَسَبِ وآخَرینَ بِالمالِ وَالوَلَدِ وإذا ذلِکَ لا فَخرَ ، ورَأَیتُ الفَخرَ العَظیمَ ، فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ» (4) فَاجتَهَدتُ أن أکونَ عِندَهُ کَریماً . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . الثّالِثَهُ : رَأَیتُ لَهوَ النّاسِ وطَرَبَهُم ، وسَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی * فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوَی». (5) فَاجتَهَدتُ فی صَرفِ الهَوی عَن نَفسی حَتَّی استَقَرَّت عَلی طاعَهِ اللّهِ تَعالی . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . الرّابِعَهُ : رَأَیتُ کُلَّ مَن وَجَدَ شَیئاً یَکرُمُ عِندَهُ اجتَهَدَ فی حِفظِهِ ، وسَمِعتُ قَولَهُ سُبحانَهُ یَقولُ : «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (6) فَأَحبَبتُ المُضاعَفَهَ ولَم أرَ أحفَظَ مِمّا یَکونُ عِندَهُ ، فَکُلَّما وَجَدتُ شَیئاً یَکرُمُ عِندی وَجَّهتُ بِهِ إلَیهِ لِیَکونَ لی ذُخراً إلی وَقتِ حاجَتی إلَیهِ . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . الخامِسَهُ : رَأَیتُ حَسَدَ النّاسِ بَعضِهِم لِلبَعضِ فِی الرِّزقِ ، وسَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُم مَّعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ رَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَتٍ لِّیَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ» (7) ، فَما حَسَدتُ أحَداًولا أسِفتُ عَلی ما فاتَنی . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . السّادِسَهُ : رَأَیتُ عَداوَهَ بَعضِهِم لِبَعضٍ فی دارِ الدُّنیا وَالحَزازاتِ الَّتی فی صُدورِهِم ، وسَمِعتُ قَولَ اللّهِ تَعالی : «إِنَّ الشَّیْطَنَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا» (8) فَاشتَغَلتُ بِعَداوَهِ الشَّیطانِ عَن عَداوَهِ غَیرِهِ . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . السّابِعَهُ : رَأَیتُ کَدحَ النّاسِ وَاجتِهادَهُم فی طَلَبِ الرِّزقِ ، وسَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاْءِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ * مَآ أُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَ مَآ أُرِیدُ أَن یُطْعِمُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ» (9) فَعَلِمتُ أنَّ وَعدَهُ وقَولَهُ صِدقٌ فَسَکَنتُ إلی وَعدِهِ ورَضیتُ بِقَولِهِ ، وَاشتَغَلتُ بِما لَهُ عَلَیَّ عَمّا لی عِندَهُ . قالَ : أحسَنتَ وَاللّهِ . الثّامِنَهُ قالَ : رَأیتُ قَوماً یَتَّکِلونَ عَلی صِحَّهِ أبدانِهِم وقَوماً عَلی کَثرَهِ أموالِهِم ، وقَوماً عَلی خَلقٍ مِثلِهِم ، وسَمِعتُ قَولَهُ تَعالی : «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» (10) فَاتَّکَلتُ عَلَی اللّهِ وزالَ اتِّکالی عَلی غَیرِهِ . فَقالَ لَهُ : وَاللّهِ إنَّ التَّوراهَ وَالإِنجیلَ وَالزَّبورَ وَالفُرقانَ وسائِرَ الکُتُبِ تَرجِعُ إلی هذِهِ الثَّمانِ المَسائِلِ. (11)
.
1- .غرر الحکم : ح 5023 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 238 ح 4535 .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 74 الدعاء 17 ، المصباح للکفعمی : ص 311 .
3- .تحف العقول : ص 286 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 164 ح 1 .
4- .. الحجرات : 13 .
5- .النازعات : 40 و 41 .
6- .الحدید : 11 .
7- .الزخرف : 32 .
8- .. فاطر : 6.
9- .الذاریات : 56 58 .
10- .الطلاق : 2 و 3 .
11- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 303 و 304 ، إرشاد القلوب : ص 187 ، المواعظ العددیّه : ص 342 .
ص: 193
امام علی علیه السلام :بهترین دانش ، آن است که هدایتت را سامان دهد و بدترین دانش ، آن است که معادت را تباه کند .
امام زین العابدین علیه السلام بعد از آن که بر ضدّ شیطان ، چیزهایی را از خدای عز و جلدرخواست کرده بود : خدایا! و این (دعا) را شامل هر کسی بفرما که به پروردگاری تو گواهی می دهد و در یگانه شناختن تو اخلاص می ورزد ، و با حقیقت بندگی تو با او (شیطان) دشمنی می کند و برای دریافت علوم ربّانی از تو علیه او یاری جسته است .
امام باقر علیه السلام :بدان که دانشی چون جستجوی سلامت نباشد و سلامتی مانند سلامت دل نباشد .
تنبیه الخواطر :از امام صادق علیه السلام روایت شده است که به یکی از شاگردانش فرمود : «چه چیز از من فرا گرفتی؟». گفت : ای سرور من! هشت مسئله یاد گرفتم . فرمود : «باز گو تا بدانم» . گفت : نخست ، دیدم هر دوستی ، هنگام مرگ ، از دوستدارش جدا می شود . پس همّتم را مصروف چیزی کردم که از من جدا نمی گردد و بلکه در تنهایی ام با من انس می گیرد که همان ، کار نیک است . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] دوم ، دیدم گروهی به حَسَب و نَسَب ، و گروهی به مال و فرزند می نازند ، حال آن که در اینها فخر و بزرگی نیست؛ بلکه افتخار بزرگ را در گفته خدای متعال دیدم : «کریم ترینِ شما ، باتقواترینِ شماست» ، پس کوشیدم که نزد او کریم باشم . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] سوم ، به بازی و شادی مردم نگریستم و گفته خدای متعال را شنیدم : «و امّا آن کس که از ایستادن در پیشگاه پروردگارش بهراسد و نفس خود را از هوا باز دارد ، بی گمان ، جایگاهش بهشت است» . پس در دور کردن هوای نفسم کوشیدم ، تا آن که بر اطاعت خداوند ، قرار یافت . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] چهارم ، دیدم هرکس چیزی را بیابد که نزدش عزیز است ، در نگهداری اش می کوشد و سخن خدای سبحان را شنیدم که می فرماید : «کیست که به خدا ، وام نیکو دهد تا وی ، آن را دو چندان کند و برایش پاداشی ارجمند باشد؟» ، پس دوستدار این دو چندان گشتن شدم و از او نگه دارنده تر بر چیزهای نزد او نیافتم . پس هرچه می یافتم که نزدم عزیز می نمود ، به سوی وی فرستادم ، تا ذخیره ای در روز نیازم بدان باشد . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] پنجم ، دیدم مردم در رزق و روزی به یکدیگر حسد می ورزند و گفته خدای متعال را شنیدم که می فرماید : «ما معیشت دنیایشان را میان آنان تقسیم کردیم و برخی را بر برخی دیگر به مرتبه هایی برتر داشتیم ، تا بعضی از آنان ، بعضی دیگر را به خدمت گیرند ؛ و رحمت پروردگارت از آنچه آنان گِرد می آورند ، بهتر است» ، پس به کسی حسادت نکردم و بر آنچه از دستم رفت ، غصّه نخوردم . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] ششم ، دیدم برخی به برخی دیگر در سرای دنیا دشمنی می ورزند و کینه هایی در سینه نهان دارند و گفته خدای متعال را شنیدم که می فرماید : «شیطان ، دشمن شماست . پس او را دشمن بدارید» ، پس به دشمنی با شیطان از دشمنی غیر او سرگرم شدم . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . [گفت :] هفتم ، دیدم مردم در پیِ روزی در تلاش و زحمت اند و گفته خدای متعال را شنیدم که می فرماید : «و جن و انس را نیافریدم ، جز برای این که مرا عبادت کنند . از آنها روزی نمی خواهم و نمی خواهم که به من غذا دهند . بی گمان ، خداوند ، روزی دهنده ای نیرومند و استوار است» ، پس دانستم که وعده و گفته اش راست است . پس به وعده اش آرامش یافتم و به گفته اش خشنود گشتم و به جای آن که به آنچه برای من نزد اوست ، بپردازم ، به آنچه برای او بر من است ، مشغول شدم . فرمود : «به خدا سوگند ، نیکو گفتی!» . گفت : هشتم ، دیدم گروهی بر تن درستی پیکرهایشان و گروهی بر فراوانی اموالشان و گروهی بر آفریدگانی همچون خود ، تکیه می کنند و سخن خدای متعال را شنیدم که می فرماید : «هرکس تقوا بورزد ، [خدا ]برایش راه برون رفتنی قرار می دهد و وی را از جایی که گمان نمی برد ، روزی می دهد و هرکس بر خداوند توکّل کند ، همو وی را بس باشد» ، پس بر خدا تکیه کردم و تکیه ام بر غیر او از میان رفت . فرمود : «به خدا سوگند که [ تعلیمات ]تورات و انجیل و زبور و قرآن و دیگر کتاب ها به همین هشت مسئله باز می گردند!» .
.
ص: 194
. .
ص: 195
. .
ص: 196
الإمام الکاظم علیه السلام :أولَی العِلمِ بِکَ ما لا یَصلُحُ لَکَ العَمَلُ إلاّ بِهِ ، وأوجَبُ العِلمِ عَلَیکَ ما أنتَ مَسؤولٌ عَنِ العَمَلِ بِهِ ، وألزَمُ العِلمِ لَکَ ما دَلَّکَ عَلی صَلاحِ قَلبِکَ ، وأظهَرَ لَکَ فَسادَهُ ، وأحمَدُ العِلمِ عاقِبَهً ما زادَکَ فی عَمَلِکَ العاجِلِ ، فَلا تَشغَلَنَّ بِعِلمِ ما لا یَضُرُّکَ جَهلُهُ ، ولا تَغفُلَنَّ عَن عِلمِ ما یَزیدُ فی جَهلِکَ تَرکُهُ. (1)
5 / 7ما یَنفَعُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خَیرُ العِلمِ ما نَفَعَ. (2)
.
1- .عدّه الداعی : ص 68 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 154 عن الإمام علیّ علیه السلام ، أعلام الدین : ص 305 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 333 ح 9 وراجع: نزهه الناظر : ص 122 ح 3 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 32 عن عقبه بن عامر ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 402 ح 5868 ، الأمالی، الصدوق : ص 576 ح 788 کلاهما عن أبی الصباح الکنانی عن الإمام الصادق علیه السلام ، غرر الحکم : ح 4951 عن الإمام علیّ علیه السلام .
ص: 197
5 / 7 آنچه سود می بخشد
امام کاظم علیه السلام :مقدّم ترین دانش برای تو آن است که عملت ، جز بدان سامان نپذیرد و واجب ترین دانش برای تو آن است که از عمل به آن پرسیده می شوی و لازم ترین دانش برای تو آن است که به صلاح قلبت ، ره بنماید و تباهی اش را برایت روشن سازد و نیک فرجام ترین دانش ، آن است که در عمل زودگذر تو بیفزاید . پس به دانشی که ندانستنش زیانی به تو نمی رساند ، سرگرم مشو و از دانشی که رها کردنش بر نادانی تو می افزاید ، غافل مشو .
5 / 7آنچه سود می بخشدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دانش ، آن است که سود بخشد .
.
ص: 198
الإمام علیّ علیه السلام لَمّا سَأَلَهُ هَمّامٌ عَن صِفَهِ المُتَّقینَ : غَضّوا أبصارَهُم عَمّا حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِم ، ووَقَفوا أسماعَهُم عَلَی العِلمِ النّافِعِ لَهُم. (1)
الإمام الصادق علیه السلام فی تَفسیرِ الصِّناعاتِ : ... کَذلِکَ السِّکّینُ وَالسَّیفُ وَالرُّمحُ وَالقَوسُ وغَیرُ ذلِکَ مِن وُجوهِ الآلَهِ الَّتی قَد تُصرَفُ إلی جِهاتِ الصَّلاحِ وجِهاتِ الفَسادِ وتَکونُ آلَهً ومَعونَهً عَلَیهِما ، فَلا بَأسَ بِتَعلیمِهِ وتَعَلُّمِهِ وأخذِ الأَجرِ عَلَیهِ وفیهِ وَالعَمَلِ بِهِ وفیهِ لِمَن کانَ لَهُ فیهِ جِهاتُ الصَّلاحِ مِن جَمیعِ الخَلائِقِ ومُحَرَّمٌ عَلَیهِم فیهِ تَصریفُهُ إلی جِهاتِ الفَسادِ وَالمَضارِّ ، فَلَیسَ عَلَی العالِمِ وَالمُتَعَلِّمِ إثمٌ ولا وِزرٌ ؛ لِما فیهِ مِنَ الرُّجحانِ فی مَنافِعِ جِهاتِ صَلاحِهِم وقِوامِهِم بِهِ وبَقائِهِم ، وإنَّمَا الإِثمُ وَالوِزرُ عَلَی المُتَصَرِّفِ بِها فی وُجوهِ الفَسادِ وَالحَرامِ. (2)
راجع : ج 2 ص 348 ح 1549 .
5 / 8مِن کُلِّ عِلمٍ أحسَنُهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحصی ، فَخُذ مِن کُلِّ شَیءٍ أحسَنَهُ. (3)
الإمام علیّ علیه السلام :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحاطَ بِهِ ، فَخُذوا مِن کُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ. (4)
عنه علیه السلام :خُذوا مِن کُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ ، فَإِنَّ النَحلَ یَأکُلُ مِن کُلِّ زَهرٍ أزیَنَهُ ، فَیَتَوَلَّدُ مِنهُ جَوهَرانِ نَفیسانِ : أحَدُهُما فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ ، وَالآخَرُ یُستَضاءُ بِهِ. (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 193 ، التمحیص : ص 71 ح 170 ، روضه الواعظین : ص 480 ، بحارالأنوار : ج 67 ص 315 ح 50 .
2- .تحف العقول: ص 335 ، بحارالأنوار : ج 103 ص 48 ح 11 وراجع: منیه المرید: ص 379 وکنز الفوائد: ج 2 ص 107 وص 109 والمواعظ العددیّه : ص 217 .
3- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 15 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 219 ح 50 .
4- .غرر الحکم : ح 1819 و ح 2174 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 54 ح 1404 .
5- .غرر الحکم : ح 5082 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 243 ح 4623 وفیه «فتولّد» بدل «فیتولّد» .
ص: 199
5 / 8 از هر دانشی ، نیکوترینش
امام علی علیه السلام هنگامی که هَمّام از وی درباره ویژگی های پرهیزگاران پرسید : دیدگان خویش را از آنچه خدا برایشان حرام کرده بود ، فرو انداختند و به دانشی که برای آنها سودمند بود ، گوش سپردند .
امام صادق علیه السلام در بیان شغل ها و صنایع : . . . همین گونه است کارد و شمشیر و نیزه و کمان و ابزار و آلات دیگر که استفاده در صلاح و فساد را دارند . اشکالی در یاد دادن و یاد گرفتن و مزد گرفتن بر آن و در آن نیست و کاربردشان در جهت صلاح برای همه مردم ، مباح است و کاربرد آن در جهت فساد و زیان ، بر آنان حرام است . پس بر آموزنده و فراگیرنده ، گناه و وَبالی نیست؛ چون کاربرد آنها در جهات صلاح بر کاربردهای دیگرشان غلبه دارد و در جهت استفاده مردم و استواری و بقای آنان است و گناه و وبال ، [ فقط] گردنگیر کسی است که آنها را در جهت فساد و حرام به کار می گیرد .
ر . ک : ج 2 ص 349 ح 1549 .
5 / 8از هر دانشی ، نیکوترینشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، بیش از آن است که به شمار در آید . پس ، از هر چیز ، نیکوترینش را برگیر .
امام علی علیه السلام :دانش ، فراوان تر از آن است که بدان احاطه شود . پس ، از هر دانشی نیکوترینش را برگیرید .
امام علی علیه السلام :از هر دانشی نیکوترینش را برگیرید که زنبور عسل ، از هر شکوفه ای زیباترینش را می خورد . از این رو ، دو گوهر گران بها از آن زاده می شود : یکی (عسل) برای مردم شفاست و از دیگری (موم) روشنایی می گیرند .
.
ص: 200
راجع : ص 76 (رعایه الأهمّ فالأهمّ) .
5 / 9اللُّغاتُ المُختَلِفَهُکنزالعمّال عن زید بن ثابت :أمَرَنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن أتَعَلَّمَ السُّریانِیَّهَ. (1)
المعجم الکبیر عن زید بن ثابت :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّهُ یَأتینی کُتُبٌ مِنَ النّاسِ ولا اُحِبُّ أن یَقرَأها کُلُّ أحَدٍ ، فَهَل تَستَطیعُ أن تَتَعلَّمَ کِتابَ السُّریانِیَّهِ؟ قُلتُ : نَعَم ، فَتَعَلَّمتُها فی سَبعَ عَشرَهَ. (2)
سنن الترمذی عن زید بن ثابت :أمَرَنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن أتَعَلَّمَ لَهُ کِتابَ یَهودَ . قالَ : إنّی وَاللّهِ ما آمَنُ یَهودَ عَلی کِتابٍ . قالَ : فَما مَرَّ بی نِصفُ شَهرٍ حَتّی تَعَلَّمتُهُ لَهُ . قالَ : فَلَمّا تَعَلَّمتُهُ کانَ إذا کَتَبَ إلی یَهودَ کَتَبتُ إلَیهِم ، وإذا کَتَبوا إلَیهِ قَرَأتُ لَهُ کِتابَهُم. (3)
.
1- .سنن الترمذی : ج 5 ص 68 ح 2715 .
2- .المعجم الکبیر : ج 5 ص 155 ح 4927 و 4928 نحوه ، کنزالعمّال : ج 13 ص 396 ح 37059 نقلاً عن أبی داود فی المصاحف وراجع: مسند ابن حنبل : ج 8 ص 139 ح 21643 والمستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 477 ح 5781 ومنیه المرید : ص 381 .
3- .سنن الترمذی : ج 5 ص 67 ح 2715 ، سنن أبی داود : ج 3 ص 318 ح 3645 نحوه .
ص: 201
5 / 9 زبان های گوناگون
ر . ک : ص 77 (رعایت اولویت ها) .
5 / 9زبان های گوناگونکنز العمّال به نقل از زید بن ثابت : پیامبر خدا به من فرمان داد تا زبان سریانی را یاد بگیرم .
المعجم الکبیر به نقل از زید بن ثابت : پیامبر خدا به من فرمود : «نامه هایی برای من می آید که دوست ندارم هرکسی آنها را بخواند . آیا می توانی نوشتن سریانی را یاد بگیری؟». گفتم : بلی . پس آن را در هفده روز یاد گرفتم .
سنن الترمذی به نقل از زید بن ثابت : پیامبر خدا به من فرمان داد که نوشتن یهود را یاد بگیرم . فرمود : «به خدا سوگند ، من یهود را بر هیچ نوشته ای قابل اعتماد نمی دانم» . هنوز نیمی از ماه نگذشته بود که آن زبان را برای او فرا گرفتم . چون آموختم ، هرگاه پیامبر صلی الله علیه و آله به یهود نامه می نوشت ، من آن را می نوشتم و چون یهود به پیامبر صلی الله علیه و آله نامه می نوشتند ، من نامه آنها را برای وی می خواندم .
.
ص: 202
ج ما یَحرُمُ تَعَلُّمُهُ5 / 10ما یُؤَدّی إلَی الفَسادِالإمام علیّ علیه السلام :شَرُّ العِلمِ ما أفسَدتَ بِهِ رَشادَکَ. (1)
عنه علیه السلام :رُبَّ عِلمٍ أدّی إلی مَضَلَّتِکَ. (2)
عنه علیه السلام :رُبَّ مَعرِفَهٍ أدَّت إلی تَضلیلٍ. (3)
عنه علیه السلام :رُبَّ عالِمٍ قَتَلَهُ عِلمُهُ. (4)
عنه علیه السلام :کُلُّ عِلمٍ لا یُؤَیِّدُهُ عَقلٌ ، مَضَلَّهٌ. (5)
الإمام الصادق علیه السلام فی تَفسیرِ الصِّناعاتِ : ما یَکونُ مِنهُ وفیهِ الفَسادُ مَحضاً ، ولایَکونُ فیهِ ولا مِنهُ شَیءٌ مِن وُجوهِ الصَّلاحِ فَحَرامٌ تَعلیمُهُ وتَعَلُّمُهُ وَالعَمَلُ بِهِ وأخذُ الأَجرِ عَلَیهِ ، وجَمیعُ التَّقَلُّبِ فیهِ مِن جَمیعِ وُجوهِ الحَرَکاتِ کُلِّها. (6)
5 / 11علم النُّجومرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَنِ اقتَبَسَ عِلماً مِنَ النُّجومِ، اقتَبَسَ شُعبَهً مِنَ السِّحرِ زادَما زادَ. (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 5694 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 294 ح 5256 .
2- .غرر الحکم : ح 5352 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 267 ح 4904 .
3- .غرر الحکم : ح 5349 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 265 ح 4836 .
4- .غرر الحکم : ح 5300 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 266 ح 4852 .
5- .غرر الحکم : ح 6869 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6345 .
6- .تحف العقول : ص 335 ، بحارالأنوار : ج 103 ص 48 ح 11 .
7- .سنن أبی داود : ج 4 ص 16 ح 3905 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1228 ح 3726 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 488 ح 2000 و ص 667 ح 2841 نحوه ، السنن الکبری : ج 8 ص 238 ح 16513 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 39 کلّها عن ابن عبّاس ؛ بحارالأنوار : ج 58 ص 277 ح 76 .
ص: 203
ج آنچه آموختنش حرام است
5 / 10 آنچه به فساد می انجامد
5 / 11 علم نجوم
اشاره
ج آنچه آموختنش حرام است5 / 10آنچه به فساد می انجامدامام علی علیه السلام :بدترین دانش ، آن است که هدایتت را بدان تباه کنی .
امام علی علیه السلام :بسی دانش که به گم راهی ات می انجامد !
امام علی علیه السلام :بسی شناخت که به گم راهی می کشانَد !
امام علی علیه السلام :بسی دانشمند که دانشش وی را کشته است !
امام علی علیه السلام :هر دانشی که خرد تأییدش نکند ، مایه گم راهی است .
امام صادق علیه السلام در تفسیر صنعت ها : آنچه از آن و در آن ، فقط فساد است و هیچ اثری از صلاح در آن و از آن نباشد ، یاد دادن و یاد گرفتن و عمل به آن و مزد گرفتن بر آن و همه تصرّفات دیگر ، از هر نوع که باشد ، حرام است .
5 / 11علم نجومپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانشی درباره ستارگان فرا بگیرد، شاخه ای از سِحر آموخته است ؛ هرچه بیش ، بیشتر .
.
ص: 204
عنه صلی الله علیه و آله :أخافُ عَلی اُمَّتی بَعدی ثَلاثاً : حَیفُ الأَئِمَّهِ ، وإیمانٌ بِالنُّجومِ ، وتَکذیبٌ بِالقَدَرِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ قَد طَهَّرَ هذِهِ القَریَهَ مِنَ الشِّرکِ إن لَم تُضِلَّهُمُ النُّجومُ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! إیّاکُم وتَعَلُّمَ النُّجومِ ، إلاّ ما یُهتَدی بِهِ فی بَرٍّ أو بَحرٍ ، فَإِنَّها تَدعو إلَی الکَهانَهِ ، وَالمُنَجِّمُ کَالکاهِنِ ، وَالکاهِنُ کَالسّاحِرِ ، وَالسّاحِرُ کَالکافِرِ ، وَالکافِرُ فِی النّارِ. (3)
الإمام الحسین علیه السلام :لَمّا افتَتَحَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَیبَرَ ... نَهی عَن خِصالٍ تِسعَهٍ : ... وعَنِ النَّظَرِ فِی النُّجومِ. (4)
الإمام الصادق علیه السلام فی جَوابِ الزِّندیقِ لَمّا قالَ لَهُ : ما تَقولُ فی عِلمِ النُّجومِ ؟ : هُوَ عِلمٌ قَلَّت مَنافِعُهُ وکَثُرَت مَضَرّاتُهُ ، لِأَنَّهُ لا یُدفَعُ بِهِ المَقدورُ ولا یُتَّقی بِهِ المَحذورُ ، إن أخبَرَ المُنَجِّمُ بِالبَلاءِ لَم یُنجِهِ التَّحَرُّزُ مِنَ القَضاءِ ، وإن أخبَرَ هُوَ بِخَیرٍ لَم یَستَطِع تَعجیلَهُ ، وإن حَدَثَ بِهِ سوءٌ لَم یُمکِنهُ صَرفُهُ ، وَالمُنَجِّمُ یُضادُّ اللّهَ فی عِلمِهِ بِزَعمِهِ أنَّهُ یَرُدُّ قَضاءَ اللّهِ عَن خَلقِهِ. (5)
الخصال عن نصر بن قابوس :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ : المُنَجِّمُ مَلعونٌ ، وَالکاهِنُ مَلعونٌ ... . وقالَ علیه السلام : المُنَجِّمُ کَالکاهِنِ ، وَالکاهِنُ کَالسّاحِرِ ، وَالسّاحِرُ کَالکافِرِ ، وَالکافِرُ فِی النّارِ. (6)
.
1- .جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 39 عن أبی محجن ، کنزالعمّال : ج 6 ص 15 ح 14632 .
2- .مسند أبی یعلی : ج 6 ص 150 ح 6683 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 39 کلاهما عن العبّاس بن عبدالمطّلب ، کنزالعمّال : ج 3 ص 636 ح 8274 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 79 ، الاحتجاج : ج 1 ص 561 ح 136 ، بحارالأنوار : ج 33 ص 362 ح 596 .
4- .الخصال: ص 418 ح 10 عن القاسم بن عبدالرحمن الأنصاری عن الإمام الباقر عن أبیه علیهماالسلام ، بحارالأنوار : ج 103 ص 44 ح 8 ؛ المعجم الأوسط: ج 8 ص 131 ح 8182 عن أبی هریره ولیس فیه صدره .
5- .الاحتجاج : ج 2 ص 242 ، بحارالأنوار : ج 10 ص 183 .
6- .الخصال : ص 297 ح 67 ، بحارالأنوار : ج 58 ص 226 ح 7 .
ص: 205
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پس از خود ، از سه چیز بر امّتم می ترسم: ستم فرمان روایان، ایمان به ستارگان و دروغ پنداشتن قَدَر .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، این شهر را از شرک ، پاک فرموده است، اگر ستارگان ، آنها را گم راه نکنند .
امام علی علیه السلام :ای مردم! زنهار از فراگیری نجوم ، جز آن اندازه که در خشکی و دریا بدان راهیابی می کنند؛ زیرا نجوم به کهانت ، فرا می خوانَد و منجّم ، چون کاهن است و کاهن ، چون ساحر و ساحر ، چون کافر و کافر ، در آتش است .
امام حسین علیه السلام :پیامبر خدا زمانی که خیبر را فتح نمود... ، از نُه کار باز داشت : ... و از نگریستن به ستارگان .
امام صادق علیه السلام در پاسخ غیر مسلمانی که از ایشان ، درباره ستاره شناسی پرسیده بود : دانشی است که منافعش اندک و زیان هایش فراوان است؛ زیرا با آن ، نه می توان مقدورات را دور کرد و نه از محذورات ، حذر کرد . اگر منجّم از بلا خبر دهد ، پرهیز، وی را از سرنوشتش نمی رهانَد و اگر به امر خیری خبر دهد ، نمی تواند آن را جلو بیندازد و اگر حادثه بدی برایش پیش بیاید ، نمی تواند آن را باز گرداند ، و منجّم ، با این پندار که قضای الهی را از خلقش باز می گردانَد ، در دانشش با خدا ضدّیت می کند .
الخصال به نقل از نصر بن قابوس : شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید : «منجّم ، ملعون است و کاهن ، ملعون است ...» . و فرمود: «منجّم ، چون کاهن است و کاهن ، چون ساحر و ساحر ، چون کافر و کافر ، در آتش است» .
.
ص: 206
تعلیق :یتبیّن من التأمّل فی نصّ هذه الأحادیث أنّ المقصود من علم النجوم المحرّم تعلّمه لیس العلم بمفهومه المعاصر، بل المقصود هو التعرّف علی تأثیر النجوم فی مصیر الإنسان، وَالتنبّؤ بحوادث المستقبل عن طریق المطالعه فی سیر الکواکب مطلقا أو علی أنّها مؤثّرات.
5 / 12السِّحرالکتاب«وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّیَطِینُ عَلَی مُلْکِ سُلَیْمَنَ وَ مَا کَفَرَ سُلَیْمَنُ وَ لَکِنَّ الشَّیَطِینَ کَفَرُواْ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَ مَا أُنزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَرُوتَ وَ مَرُوتَ» . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :مَن تَعَلَّمَ شَیئاً مِنَ السِّحرِ کانَ آخِرَ عَهدِهِ بِرَبِّهِ. (2)
.
1- .البقره : 102 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 10 ص 148 ح 586 عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، قرب الإسناد : ص 152 ح 554 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام بزیاده «قلیلاً أو کثیرا فقد کفر» بعد «السحر» ، بحارالأنوار : ج 79 ص 210 ح 2 ؛ المصنّف لعبدالرزّاق : ج 10 ص 184 ح 18753 عن صفوان بن سلیم وفیه «قلیلاً أو کثیرا» وراجع: منیه المرید : ص 381 والمکاسب للشیخ الأنصاری / العلوم المحرّمه (الطبعه الحجریّه) : ص 32 .
ص: 207
سخنی درباره تحریم علم نجوم
5 / 12 سِحر
سخنی درباره تحریم علم نجومهمان طور که با تأمّل در متن این احادیث معلوم می شود ، مقصود از علم نجومی که آموختن آن تحریم شده است ، دانش ستاره شناسی به مفهوم امروزی آن نیست ؛ بلکه مقصود ، آشنایی با نقش ستارگان در سرنوشت انسان و پیش بینی حوادث آینده از طریق مطالعه در سیر کواکب است .
5 / 12سِحرقرآن«از چیزی پیروی کردند که شیطان های روزگار سلیمان بر مردم می خواندند و سلیمان ، کافر نشد؛ بلکه شیطان هایی که به مردم سِحر می آموختند ، کافر شدند و [ نیز پیروی کردند] آنچه را که در بابِل بر آن دو مَلَک : هاروت و ماروت ، نازل شده بود» .
حدیثامام علی علیه السلام :هرکس چیزی از سِحر بیاموزد ، پایان کارش با پروردگارش است .
.
ص: 208
الخصال عن نصر بن قابوس :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام یَقولُ: السّاحِرُ مَلعونٌ... . وقالَ علیه السلام : المُنَجِّمُ کَالکاهِنِ ، وَالکاهِنُ کَالسّاحِرِ ، وَالسّاحِرُ کَالکافِرِ ، وَالکافِرُ فِی النّارِ. (1)
د ما لا یَنبَغی تَعَلُّمُهُ5 / 13ما لا یَنفَعُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عِلمُ النَّسَبِ عِلمٌ لا یَنفَعُ وجَهالَهٌ لا تَضُرُّ. (2)
المراسیل عن زید بن أسلم :قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما أعلَمَ فُلاناً ! قالَ : بِمَ ؟ قالوا : بِأَنسابِ النّاسِ . قالَ : عِلمٌ لا یَنفَعُ ، وجَهالَهٌ لا تَضُرُّ. (3)
جامع بیان العلم وفضله عن أبی هریره :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَخَلَ المَسجِدَ فَرَأی جَمعاً مِنَ النّاسِ عَلی رَجُلٍ فَقالَ : وما هذا ؟ قالوا : یا رَسولَ اللّهِ ، رَجُلٌ عَلاّمَهٌ . قالَ : ومَا العَلاّمَهُ ؟ قالوا : أعلَمُ النّاسِ بِأَنسابِ العَرَبِ ، وأعلَمُ النّاسِ بِعَرَبِیَّهٍ ، وأعلَمُ النّاسِ بِشِعرٍ ، وأعلَمُ النّاسِ بِمَا اختَلَفَ فیهِ العَرَبُ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هذا عِلمٌ لا یَنفَعُ وجَهلٌ لا یَضُرُّ. (4)
.
1- .الخصال : ص 297 ح 67 ، بحارالأنوار : ج 58 ص 226 ح 7 .
2- .الجامع الصغیر : ج 2 ص 160 ح 5474 نقلاً عن ابن عبدالبرّ عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 218 ح 29156 ؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 268 .
3- .المراسیل : ص 233 ح 1 .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 23 .
ص: 209
د آنچه آموختنش شایسته نیست
5 / 13 آنچه سود نمی بخشد
اشاره
الخصال به نقل از نصر بن قابوس : شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید : «ساحر ، ملعون است ...» و فرمود : «منجّم ، چون کاهن است و کاهن ، چون ساحر و ساحر ، چون کافر است و کافر ، در آتش است» .
د آنچه آموختنش شایسته نیست5 / 13آنچه سود نمی بخشدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نسب شناسی ، دانشی است که سودی نمی بخشد و ندانستنش زیانی نمی رساند .
المراسیل به نقل از زید بن اسلم : گفته شد : ای پیامبر خدا ! فلانی چه قدر داناست ! فرمود : «به چه چیز؟». گفتند : به نسب های مردم . فرمود : «دانشی است که سودی نمی بخشد و ندانستنش زیانی نمی رساند» .
جامع بیان العلم وفضله به نقل از ابو هریره : پیامبر خدا ، داخل مسجد شد و دید گروهی از مردم ، گِرد مردی را گرفته اند . فرمود : «چه خبر است؟». گفتند : ای پیامبر خدا ! مردی علاّمه آمده است . فرمود : «چه علاّمه ای؟» . گفتند : داناترینِ مردم به نَسَب های عرب و داناترینِ مردم به عربیّت و داناترینِ مردم به شعر و داناترینِ مردم به آنچه عرب در آن اختلاف کرده است . پیامبر خدا فرمود : «این ، دانشی است که سودی نمی بخشد و ندانستن آن هم زیانی ندارد» .
.
ص: 210
الإمام الکاظم علیه السلام :دَخَلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المَسجِدَ فَإِذا جَماعَهٌ قَد أطافوا بِرَجُلٍ فَقالَ : ما هذا ؟ فَقیلَ : عَلاّمَهٌ . فَقالَ : ومَا العَلاّمَهُ ؟ فَقالوا لَهُ : أعلَمُ النّاسِ بِأَنسابِ العَرَبِ ووَقائِعِها وأیّامِ الجاهِلِیَّهِ وَالأَشعارِ العَرَبِیَّهِ . فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : ذاکَ عِلمٌ لا یَضُرُّ مَن جَهِلَهُ ولا یَنفَعُ مَن عَلِمَهُ. (1)
راجع : ص 404 (الاستعانه باللّه للانتفاع بالعلم) و 406 (الاستعاذه باللّه من عدم الانتفاع بالعلم) و 502 ح 3212 ، ج 2 ص 260 (حقیقه العلم) و 346 (أقسام العلوم) .
.
1- .الکافی : ج 1 ص 32 ح 1 ، معانی الأخبار : ص 141 ح 1 ، الأمالی ، الصدوق : ص 340 ح 403 کلّها عن إبراهیم بن عبدالحمید ، مستطرفات السرائر : ص 127 ح 1 عن عبدالحمید بن أبی العلاء ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 79 ح 75 ، مشکاه الأنوار : ص 241 ح 699 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 211 ح 5 وراجع : منیه المرید : ص 381 .
ص: 211
امام کاظم علیه السلام :پیامبر خدا ، داخل مسجد شد و دید گروهی بر گِرد مردی حلقه زده اند . فرمود : «چه خبر است؟». گفته شد : علاّمه ای است . فرمود : «چه علاّمه ای؟». گفتند : داناترینِ مردم به نَسَب های عرب و وقایع و جنگ های جاهلیت و شعرهای عربی . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «این ، دانشی است که به آن که نداند ، زیانی نمی رساند و به آن که می داند ، سودی نمی بخشد .
ر . ک : ص 405 (یاری جستن از خدا برای بهره بردن از دانش) و 407 (پناه بردن به خدا از بهره نبردن از دانش) و 503 ح 3212 ، ج 2 ص 261 (حقیقت دانش) و 346 (انواع دانش ها) .
.
ص: 212
. .
ص: 213
توضیحی درباره احکام آموختن
1 . آموختن واجب
الف علومی که تحصیل آنها ، واجب عینی است
توضیحی درباره احکام آموختنبا توجّه به احادیث این فصل ، تعلّم (آموختن)، از جهت احکام، به پنج قِسم، تقسیم می شود : تعلّم واجب ، تعلّم مستحب ، تعلّم حرام ، تعلّم مکروه و تعلّم مباح . مبنای این تقسیم ، نقش دانشِ مورد تعلّم در تکامل مادّی و معنوی و یا انحطاط مادّی و معنوی انسان و یا بی نقش بودن آن است . اینک ، توضیح کوتاهی درباره هر یک از احکام پنجگانه تعلّم می آوریم :
1 . آموختن واجبهر دانشی که مقدّمه سازندگی مادّی و یا معنوی ، دنیوی و یا اخروی ، فردی و یا اجتماعی است و بدون آن ، اساس حیات مادّی و معنوی انسان در مخاطره قرار می گیرد ، تحصیل آن به صورت عینی و یا کفایی بر مردم واجب است :
الف علومی که تحصیل آنها ، واجب عینی (1) استدانش هایی که مقدّمه سازندگی فردی است و افراد جامعه بدون آن ، قادر به
.
1- .واجب عینی ، تکلیفی است که همه افراد جامعه ، مأمور به انجام دادن آن هستند و به انجام رسیدن آن به وسیله برخی ، موجب رفع تکلیف از دیگران نمی شود .
ص: 214
ب علومی که تحصیل آنها ، واجب کفایی است
انجام دادن تکالیف اعتقادی و عملی خود نیستند ، تحصیل آن از نظر اسلام بر فرد فرد جامعه واجب است؛ مانند شناخت اصول عقاید و شناخت واجبات و محرّمات و یا ارزش ها و ضدّ ارزش ها در اسلام که بر همه مردم واجب است و یادگیری هر شخص ، موجب سقوط تکلیف از دیگری نمی شود .
ب علومی که تحصیل آنها ، واجب کفایی (1) استدانشی که مقدّمه سازندگی و تأمین نیازهای اجتماعی است و جامعه بدون آن ، قادر به ادامه حیات نیست و یا با مشکل جدّی رو به رو می شود و یا نمی تواند در مقابل تهاجم احتمالی دشمن از خود دفاع کند ، تحصیل آنها بر افرادی از جامعه که توان تحصیل آن دانش را دارند ، واجب کفایی است ؛ بدین معنا که بر همه کسانی که استعداد تحصیل آن دانش را دارند ، واجب است آن دانش را بیاموزند؛ ولی اگر عدّه ای به اندازه کفایت ، برای آموختن آن اقدام کردند ، تکلیف از دیگران ساقط می شود . بر این اساس ، تعدّد رشته هایی که تحصیل آن واجب کفایی است ، به تناسب نیازهای جامعه در زمان های مختلف ، متفاوت است . برای مثال ، تحصیل دانش انرژی هسته ای در شرایطی که جامعه اسلامی نیازمند به آن نباشد ، واجب نیست؛ ولی در شرایطی که مردم مسلمان برای دفاع از خود ، نیازمند به آن هستند، به موجب آیه «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهٍ ؛ (2) و در برابر آنان ، هر نیرویی که می توانید ، فراهم آورید» ، تحصیل آن ، واجب کفایی است و در صورتی که اشخاص
.
1- .واجب کفایی ، تکلیفی است که از عموم مردم خواسته شده است و انجام دادن آن توسّط فرد یا گروهی موجب سقوط آن از دیگران می گردد .
2- .انفال : آیه 60 .
ص: 215
2 . آموختن مستحب
3 . آموختن حرام
4 . آموختن مکروه
بااستعداد که مستعد برای تحصیل این دانش هستند ، محدود باشند ، وجوب کفایی در مورد آنها تبدیل به وجوب عینی می شود .
2 . آموختن مستحبهر دانشی که مقدّمه تقویت بنیه مادّی و یا معنوی فرد یا جامعه است ، ولی بدون آن ، ضربه ای به نیازهای اصولی انسان وارد نمی شود ، آموختن آن ، ممدوح و مستحب است ، و اگر کسی آن دانش را با انگیزه الهی بیاموزد ، نزد خداوند متعال ، پاداش خواهد داشت . آموختن دانش های مازاد بر نیازهای ضروری جامعه ، از مصادیق تعلّم ممدوح به شمار می رود .
3 . آموختن حرامهر دانشی که فساد بیافریند و برای فرد و یا جامعه زیانبار باشد ، آموختن آن از نظر اسلام ، حرام است؛ مانند : سِحر ، کهانت و نجوم که در زمان های گذشته رواج داشته است . همچنین است علومی که در جهت تهاجم فرهنگی به کار گرفته می شوند و یا موجب ترویج فساد اخلاق در جامعه می شوند و یا دانش ساخت سلاح های کشتار جمعی؛ مگر در صورتی که برای دفاع و مقاصد صلح آمیز باشد .
4 . آموختن مکروهدانشی که مقدّمه فساد نیست ، ولی سودی نیز در بر ندارد ؛ مانند علم انساب ، همان طور که در احادیث بند «د» از فصل پنجم ملاحظه شد ، اگر مستقلاً مورد ارزیابی قرار گیرد ، آموختن آن مباح به شمار می آید؛ ولی اگر از نظر این که
.
ص: 216
5 . آموختن مباح
موجب تضییع عمر می گردد و انسان را از مقصد انسانی خود دور می کند، مورد ارزیابی واقع شود ، یادگیری آن ، لغو و مذموم و مکروه به شمار می آید و به موجب آیه شریفه : «وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ ؛ و آنان که از بیهوده کاری روی گردان اند» ، مسلمان باید از آن اجتناب نمایند .
5 . آموختن مباحدانش هایی که در خدمت جامعه اند ، آموختن آنها اگر با قصد قربت و خدمت باشد ، مستحب است و اگر صرفا برای گذران زندگی و منافع مادّی باشد ، مباح است؛ بجز علوم اسلامی که آموختن آنها برای انگیزه های غیر الهی ، در احادیث اسلامی به شدّت مورد نکوهش قرار گرفته است . (1)
.
1- .ر . ک : ص 69 (اخلاص) و 117 (آموختن برای غیر خدا) .
ص: 217