فصل سوم : آداب آموزش
3 / 1 اخلاص
فصل سوم : آداب آموزش3 / 1اخلاصپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند ، اگر با دانشش خشنودی خداوند عز و جل را بخواهد ، همه چیز از او می هراسند و اگر بخواهد با دانشش زر اندوزد ، از همه چیز می هراسد .
امام علی علیه السلام :عمل و دانش ، حبّ و بغض ، گرفتن و رها کردن ، و سخن گفتن و خاموش ماندنت را برای خدا خالص کن .
امام علی علیه السلام :خوشا به سعادت آن که دانش و عمل ، حبّ و بغض ، گرفتن و رها کردن ، و گفتن و خاموشی اش را برای خدا خالص کند .
امام علی علیه السلام :برترین دانش ، آن است که در آن ، اخلاص ورزیده شده است .
ر . ک : ص 69 (اخلاص) و 117 (آموختن برای غیر خدا) و 427 (خودنمایی)، ج 2 ص 483 (اخلاص) .
.
ص: 254
3 / 2المُواساهُ بَینَ المُتَعَلِّمینَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أبعَدُ الخَلقِ مِنَ اللّهِ رَجُلانِ : رَجُلٌ یُجالِسُ الاُمَراءَ فَما قالوا مِن جَورٍ صَدَّقَهُم عَلَیهِ ، ومُعَلِّمُ الصِّبیانِ لا یُواسی بَینَهُم ولا یُراقِبُ اللّهَ فِی الیَتیمِ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَلاَ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ» : لِیَکُنِ النّاسُ عِندَکَ فِی العِلمِ سَواءً. (2)
3 / 3تَوقیرُ المُتَعَلِّمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :وَقِّروا مَن تُعَلِّمونَهُ العِلمَ. (3)
3 / 4التَّواضُعُ لِلمُتَعَلِّمِتنبیه الخواطر :صَنَعَ عیسی علیه السلام لِلحَوارِیّینَ طَعاماً فَلَمّا أکَلوا وَضّاهُم (4) بِنَفسِهِ ، وقالوا : یا روحَ اللّهِ ، نَحنُ أولی أن نَفعَلَهُ مِنکَ. قالَ: إنَّما فَعَلتُ هذا لِتَفعَلوهُ بِمَن تُعَلِّمونَ. (5)
.
1- .کنزالعمّال : ج 16 ص 22 ح 43761 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی اُمامه .
2- .منیه المرید : ص 185، بحارالأنوار : ج 2 ص 62 ح 6 .
3- .الفردوس : ج 4 ص 387 ح 7125 عن ابن عمر ، فیض القدیر : ج 16 ص 471 ح 9628، کنزالعمّال : ج 10 ص 250 ح 29338 ؛ تنبیه الخواطر : ج 2 ص 115 وفیه «وَقِّرُوا مَن تَتَعَلَّمونَ مِنهُ العِلمَ وتُعَلِّمُونَهُ» .
4- .فی الحدیث «توضؤوا مما غیّرت النارُ» أراد به غسل الأیدی والأفواه من الزهومه (النهایه : 5 / 195) .
5- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 83 ، بحارالأنوار : ج 14 ص 326 ح 43 وراجع: منیه المرید : ص 192 «آداب یختصّ بها المعلّم / آداب المعلّم مع طلبته / التواضع للمتعلّمین وعدم التعاظم علیهم» .
ص: 255
3 / 2 برابری میان شاگردان
3 / 3 بزرگداشت شاگرد
3 / 4 فروتنی برای شاگرد
3 / 2برابری میان شاگردانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دورترین مردم از خداوند ، دو کس اند : کسی که با فرمان روایان می نشیند و هر سخن ستمی که می گویند ، تأیید می کند ، و آموزگار کودکان که با آنان یکسان رفتار نکند و درباره یتیم ، خدا را در نظر نگیرد .
امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند متعال : «از مردم [به تکبّر] رخ بر متاب» : باید مردم در دانش اندوزی نزد تو یکسان باشند .
3 / 3بزرگداشت شاگردپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسانی را که به آنها دانش می آموزید ، بزرگ شمارید .
3 / 4فروتنی برای شاگردتنبیه الخواطر :عیسی علیه السلام برای حواریان خود ، خوراکی آماده ساخت و چون خوردند ، خودش [ دستان] آنها را شُست . گفتند : ای روح خدا! ما از تو سزاوارتریم که این کار را انجام دهیم . فرمود : «من این کار را کردم تا شما هم برای کسانی که به آنها می آموزید ، انجام دهید» .
.
ص: 256
الإمام علیّ علیه السلام :مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمینَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ. (1)
الإمام الصادق علیه السلام :اُطلُبُوا العِلمَ وتَزَیَّنوا مَعَهُ بِالحِلمِ وَالوَقارِ ، وتَواضَعوا لِمَن تُعَلِّمونَهُ العِلمَ. (2)
راجع: ص 110 (التواضع للمعلّم) و 376 (خفض الجناح) و 440 (التواضع له) .
3 / 5الرِّفقرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لینوا لِمَن تُعَلِّمونَ ولِمَن تَتَعَلَّمونَ مِنهُ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :عَلِّموا ویَسِّروا ، عَلِّموا ویَسِّروا ثَلاثَ مَرّاتٍ وإذا غَضِبتَ فَاسکُت مَرَّتَینِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ لَم یَبعَثنی مُعَنِّتاً ولا مُتَعَنِّتاً ، ولکِن بَعَثَنی مُعَلِّماً مُیَسِّراً. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :عَلِّموا ولا تُعَنِّفوا ، فَإِنَّ المُعَلِّمَ خَیرٌ مِنَ المُعَنِّفِ (6) . (7)
مسند ابن حنبل عن ابن عبّاس :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قالَ : عَلِّموا ویَسِّروا ولا تُعَسِّروا. (8)
.
1- .مطالب السؤول : ص 48 ؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 6 ح 57 .
2- .الکافی : ج 1 ص 36 ح 1 ، الأمالی ، الصدوق : ص 440 ح 585 نحوه ، منیه المرید : ص 162 کلّها عن معاویه بن وهب ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 80 ، روضه الواعظین : ص 14، بحارالأنوار : ج 2 ص 41 ح 2 .
3- .منیه المرید : ص 193، بحارالأنوار : ج 2 ص 62 ح 7 .
4- .الأدب المفرد : ص 381 ح 1320 وص 83 ح 245 نحوه ولیس فیه «ثلاث مرّات» و «مرّتین» ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 606 ح 2556 وفیه «ولاتعسّروا»، الفردوس: ج 3 ص 9 ح 4003 کلّها عن ابن عبّاس، کنزالعمّال: ج 10 ص 249 ح 29330.
5- .صحیح مسلم: ج 2 ص 1105 ح 1478 عن جابر بن عبداللّه ، کنزالعمّال : ج 11 ص 424 ح 31989 .
6- .التعنیف: التوبیخ والتقریع واللّوم (النهایه: ج 3 ص 309).
7- .منیه المرید: ص 193 ، جامع الأحادیث للقمّی: ص 102، بحارالأنوار : ج 77 ص 175 ح 9 ؛ الفردوس: ج 3 ص 9 ح 4004 کلاهما عن أبی هریره .
8- .مسند ابن حنبل : ج 1 ص 515 ح 2136 ، الأدب المفرد : ص 83 ح 245 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 125 وزاد فی آخره «ثلاثا»، کنزالعمّال : ج 10 ص 249 ح 29330 .
ص: 257
3 / 5 مدارا
امام علی علیه السلام :هرکس برای شاگردان فروتنی کند و در برابر دانشمندان خواری نشان دهد ، دانشش رواج می یابد .
امام صادق علیه السلام :دانش را بطلبید و آن را با بردباری و وقار زینت دهید و برای آن کس که به او دانش می آموزید ، فروتنی نمایید .
ر . ک : ص 111 (فروتنی در برابر آموزگار) و 377 (فروتنی) و 441 (فروتنی در برابر وی) .
3 / 5مداراپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با کسی که به او می آموزید و نیز کسی که از او فرا می گیرید ، نرمی کنید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیاموزید و آسان گیرید . بیاموزید و آسان گیرید (سه بار فرمود) و هنگامی که به خشم می آیی ، خاموشی گزین (دو بار فرمود) .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، مرا سختگیر و آزاردهنده برنینگیخت؛ بلکه مرا آموزگاری آسانگیر برانگیخت .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یاد دهید و سخت نگیرید که یاددهنده از سخت گیرنده بهتر است .
مسند ابن حنبل به نقل از ابن عبّاس : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «یاد دهید و آسان بگیرید و سخت مگیرید» .
.
ص: 258
صحیح مسلم عن معاویه بن الحکم السّلمیّ :بَینا أنَا اُصَلّی مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذ عَطَسَ رَجُلٌ مِنَ القَومِ ، فَقُلتُ : یَرحَمُکَ اللّهُ ، فَرَمانِی القَومُ بِأَبصارِهِم . فَقُلتُ : وا ثُکلَ اُمِّیاه ، ما شَأنُکُم تَنظُرونَ إلَیَّ ؟! فَجَعَلوا یَضرِبونَ بِأَیدیهِم عَلی أفخاذِهِم ، فَلَمّا رَأَیتُهُم یُصَمِّتونَنی ، لکِنّی سَکَتُّ . فَلَمّا صَلّی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَبِأَبی هُوَ واُمّی ، ما رَأَیتُ مُعَلِّماً قَبلَهُ ولا بَعدَهُ أحسَنَ تَعلیما مِنهُ ؛ فَوَاللّهِ ما کَهَرَنی ولا ضَرَبَنی ولا شَتَمَنی ، قالَ : إنَّ هذِهِ الصَّلاهَ لا یَصلُحُ فیها شَیءٌ مِن کَلامِ النّاسِ ، إنَّما هُوَ التَّسبیحُ وَالتَّکبیرُ وقِراءَهُ القُرآنِ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تُکثِرِ العِتابَ ؛ فَإِنَّهُ یورِثُ الضَّغینَهَ ویَجُرُّ إلَی البِغضَهِ ، وَاستَعتِب مَن رَجَوتَ إعتابَهُ. (2)
عنه علیه السلام :عَلَی العالِمِ إذا عَلَّمَ أن لا یُعَنِّفَ ، وإذا عُلِّمَ أن لا یَأنَفَ. (3)
3 / 6بَذلُ العِلمِ لِمُستَحِقِّهِ ومَنعُهُ مِن غَیرِ أهلِهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ النِّسیانُ ، وإضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَیرَ أهلِهِ. (4)
.
1- .صحیح مسلم : ج 1 ص 381 ح 537، کنزالعمّال : ج 8 ص 170 ح 22422 نقلاً عن المصنّف لعبد الرزّاق وراجع: بحارالأنوار : ج 76 ص 52 .
2- .تحف العقول : ص 84، بحارالأنوار : ج 77 ص 212 ؛ کنزالعمّال : ج 16 ص 181 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
3- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 85 عن الإمام الصادق علیه السلام ، إحقاق الحقّ : ج 12 ص 274 نقلاً عن ربیع الأبرار ، غررالحکم : ح 10954 .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 108 عن الأعمش، کنزالعمّال : ج 10 ص 184 ح 28960 .
ص: 259
3 / 6 بذل دانش به شایستگان و دور داشتن آن از نااهلان
صحیح مسلم به نقل از معاویه بن حکم سلمی : هنگامی که با پیامبر خدا نماز می خواندم ، ناگهان ، مردی از میان نمازگزاران عطسه کرد . گفتم : خداوند ، تو را رحمت کند ! همه آنان با نگاهشان مرا نشانه گرفتند و من گفتم: مادرم به عزایم بنشیند. شما را چه شده است که به من چشم دوخته اید ؟ پس شروع به زدن دست هایشان بر روی ران هایشان کردند و چون دیدم که مرا به خاموشی می خوانند ، ساکت شدم . هنگامی که پیامبر خدا پدر و مادرم فدایش باد که نه پیش از او و نه پس از او آموزگاری را نیکوتر از وی در یاد دادن ندیدم نمازش را به پایان برد ، به خدا سوگند ، نه به من چشمْ غرّه رفت و نه مرا کتک زد و نه به من دشنام داد و [فقط ]فرمود : «در این نماز هیچ سخنی از سخنان آدمیان سزاوار نیست . آن ، تنها تسبیح و تکبیر و قرآن خواندن است» .
امام علی علیه السلام :سرزنش بسیار مکن که کینه می آورد و به دشمنی می کشد و از آن کسی پوزش بخواه که امید بخشش از او داری .
امام علی علیه السلام :بر دانشمند است که چون می آموزد ، سرزنش مکند و چون به وی آموخته می شود ، سرمپیچد .
3 / 6بذل دانش به شایستگان و دورداشتن آن از نااهلانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آفت دانش ، فراموشی و تباهی آن ، سپردن آن به نااهلش است .
.
ص: 260
عنه صلی الله علیه و آله :واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ أهلِهِ کَمُقَلِّدِ الخَنازیرِ الجَوهَرَ وَاللُّؤلُؤَ وَالذَّهَبَ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تُعَلِّقُوا الدُّرَّ فی أعناقِ الخَنازیرِ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَطرَحُوا الدُّرَّ فی أفواهِ الکِلابِ. (3)
عیسی علیه السلام :یا مَعشَرَ الحَوارِیّینَ ، لا تُلقُوا اللُّؤلُؤَ لِلخِنزیرِ ، فَإِنَّهُ لا یَصنَعُ بِهِ شَیئاً، ولا تُعطُوا الحِکمَهَ مَن لا یُریدُها، فَإِنَّ الحِکمَهَ أحسَنُ مِنَ اللُّؤلُؤِ، ومَن لایُریدُها أشَرُّ مِنَ الخِنزیرِ. (4)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قامَ فی بَنی إسرائیلَ ، فَقالَ: یا بَنی إسرائیلَ ، لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَهِ الجُهّالَ فَتَظلِموها، ولا تَمنَعوها أهلَها فَتَظلِموهُم. (5)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ المَسیحُ علیه السلام یَقولُ: إنَّ التّارِکَ شِفاءَ المَجروحِ مِن جُرحِهِ شَریکٌ لِجارِحِهِ لا مَحالَهَ، وذلِکَ أنَّ الجارِحَ أرادَ فَسادَ المَجروحِ وَالتّارِکَ لاِءِشفائِهِ لَم یَشَأ صَلاحَهُ، فَإِذا لَم یَشَأ صَلاحَهُ فَقَد شاءَ فَسادَهُ اضطِراراً، فَکَذلِکَ لا تُحَدِّثوا بِالحِکمَهِ غَیرَ أهلِها فَتَجهَلوا، ولا تَمنَعوها أهلَها فَتَأثَموا، ولیَکُن أحَدُکُم بِمَنزِلَهِ الطَّبیبِ المُداوی إن رَأی مَوضِعاً لِدَوائِهِ وإلاّ أمسَکَ. (6)
.
1- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 81 ح 224 ، الفردوس : ج 2 ص 437 ح 3907 کلاهما عن أنس، کنزالعمّال: ج 10 ص 131 ح 28652 ؛ بحارالأنوار : ج 65 ص 70 .
2- .تاریخ بغداد: ج 9 ص 350 عن أنس، إحیاء علوم الدین : ج 1 ص 85 عن عیسی علیه السلام ؛ منیه المرید: ص 184 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیهما «الجواهر» بدل «الدرّ».
3- .تاریخ بغداد : ج 11 ص 310 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 247 ح 29320 نقلاً عن المخلص و ح 29319 نقلاً عن ابن النجّار وفیه «الخنازیر» بدل «الکلاب» وکلّها عن أنس ، ربیع الأبرار: ج 3 ص 219 عن عیسی علیه السلام وفیه «لا تطرحوا الدرّ تحت أرجل الخنازیر» ؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 269 ح 76 .
4- .الزهد لابن حنبل: ص 118 عن عکرمه، عیون الأخبار لابن قتیبه: ج 2 ص 124 وفیه «بنی إسرائیل» بدل «الحواریّین»، البدایه والنهایه: ج 2 ص 91 نقلاً عن عبدالرزّاق عن عکرمه.
5- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 400 ح 5858، معانی الأخبار: ص 196 ح 2 کلاهما عن جمیل بن صالح عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الکافی: ج 1 ص 42 ح 4، الأمالی ، الصدوق: ص 507 ح 704 کلاهما عن یونس بن عبدالرحمن عمّن ذکره عن غیر واحد عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول: ص 27، بحارالأنوار : ج 2 ص 66 ح 7 ؛ المستدرک علی الصحیحین: ج 4 ص 301 ح 7707 عن محمّد بن کعب القرضی ، تنبیه الغافلین: ص 208 ح 262 عن ابن عبّاس .
6- .الکافی: ج 8 ص 345 ح 545 عن أبان بن تغلب وراجع: حلیه الأولیاء: ج 7 ص 273 والدرّ المنثور: ج 2 ص 204.
ص: 261
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سپارنده دانش نزد غیر اهل آن ، مانند آویزنده گوهر و مروارید و طلا بر گردن خوکان است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مروارید را به گردن خوک ها نیاویزید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مروارید را در دهان سگ ها نریزید .
عیسی علیه السلام :ای گروه حواریان! مروارید را برای خوک میندازید که بهره ای از آن نمی برد و حکمت را به آن که نمی خواهد ، مدهید که حکمت ، نیکوتر از مروارید و کسی که آن را نمی خواهد ، بدتر از خوک است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیسی بن مریم علیه السلام در میان بنی اسرائیل به پا خاست و گفت : «ای بنی اسرائیل! با نادانان سخن از حکمت مگویید ، که بدان ستم کرده اید و آن را از اهلش باز مدارید ، که به آنان ستم روا داشته اید» .
امام صادق علیه السلام :مسیح علیه السلام می فرمود : «آن که درمان زخم مجروح را وا می گذارد ، شریک زخم زننده اش است ؛ چون زخم زننده ، بدحالی مجروح را خواسته و وا گذارنده درمانش ، نیکویی وی را نخواسته است وچون نیکویی وی را نخواسته، پس بدحالی مجروح را خواسته است . همین گونه حکمت را با غیر اهل آن در میان مگذارید ، که نادانی نموده اید و از اهلش باز مدارید ، که گناه کرده اید و باید هریک از شما چون پزشک درمانگر باشد . اگر جایی برای دارویش دید ، اقدام کند ، وگرنه خودداری کند» .
.
ص: 262
الإمام علیّ علیه السلام :واضِعُ العِلمِ عِندَ غَیرِ أهلِهِ ظالِمٌ لَهُ. (1)
عنه علیه السلام :إنَّ الحُکَماءَ ضَیَّعُوا الحِکمَهَ لَمّا وَضَعوها عِندَ غَیرِ أهلِها. (2)
عنه علیه السلام :لا تُحَدِّثِ الجُهّالَ بِما لا یَعلَمونَ فَیُکَذِّبوکَ بِهِ ، فَإِنَّ لِعِلمِکَ عَلَیکَ حَقًّا وحَقُّهُ عَلَیکَ بَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ ومَنعُهُ مِن غَیرِ مُستَحِقِّهِ. (3)
عنه علیه السلام :لَیسَ کُلُّ العِلمِ یَستَطیعُ صاحِبُ العِلمِ أن یُفَسِّرَهُ لِکُلِّ النّاسِ ؛ لِأَنَّ مِنهُمُ القَوِیَّ وَالضَّعیفَ ، ولِأَنَّ مِنهُ ما یُطاقُ حَملُهُ ومِنهُ ما لا یُطاقُ حَملُهُ ، إلاّ مَن یُسَهِّلُ اللّهُ لَهُ حَملَهُ وأعانَهُ عَلَیهِ مِن خاصَّهِ أولِیائِهِ. (4)
عنه علیه السلام :إنَّ هاهُنا لَعِلماً جَمًّا وأشارَ بِیَدِهِ إلی صَدرِهِ لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَهً ! بَلی أصَبتُ لَقِناً غَیرَ مَأمونٍ عَلَیهِ ، مُستَعمِلاً آلَهَ الدّینِ لِلدُّنیا ، ومُستَظهِراً بِنِعَمِ اللّهِ عَلی عِبادِهِ ، وبِحُجَجِهِ عَلی أولِیائِهِ ؛ أو مُنقاداً لِحَمَلَهِ الحَقِّ ، لا بَصیرَهَ لَهُ فی أحنائِهِ ، یَنقَدِحُ الشَّکُ فی قَلبِهِ لِأَوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَهٍ . ألا لا ذا ولا ذاکَ ! أو مَنهوماً بِاللَّذَّهِ ، سَلِسَ القِیادِ لِلشَّهوَهِ ، أو مُغرَماً بِالجَمعِ وَالاِدِّخارِ ، لَیسا مِن رُعاهِ الدّینِ فی شَیءٍ ، أقرَبُ شَیءٍ شَبَهاً بِهِما الأَنعامُ السّائِمَهُ ! کَذلِکَ یَموتُ العِلمُ بِمَوتِ حامِلیهِ. (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 10127، عیون الحکم والمواعظ : ص 504 ح 9228 .
2- .قصص الأنبیاء: ص 160 ح 176 عن محمّد بن عبیده عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 345 ح 3 .
3- .غرر الحکم : ح 10367، عیون الحکم والمواعظ : ص 526 ح 9575 .
4- .التوحید : ص 268 ح 5 عن أبی معمر السعدانی .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 147 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 76 ح 46 وراجع: ج 2 ص 224 ح 2105 والمصادر المذکوره فی هامشه .
ص: 263
امام علی علیه السلام :سپارنده دانش نزد غیر اهلش ، ستمکار به آن است .
امام علی علیه السلام :حکیمان ، چون حکمت را نزد غیر اهلش نهادند ، آن را تباه کردند .
امام علی علیه السلام :با نادانان از آنچه نمی دانند ، سخن مگوی که تو را تکذیب کنند؛ چرا که دانشت بر تو حقّی دارد و آن این است که آن را به مستحقّش بدهی و از غیر مستحقّش باز داری .
امام علی علیه السلام :دارنده دانش ، نمی تواند همه آن را برای همه مردم تفسیر کند؛ زیرا در میان آنان ، نیرومند و ناتوان هست و بخشی از دانش تحمّل کردنی است و بخشی نیست ، مگر آن که خداوند بر دوستان ویژه اش تحمّل آن را آسان کند و به ایشان یاری دهد .
امام علی علیه السلام در حالی که با دستش به سینه اش اشاره می کرد : در این جا دانشی انبوه است . کاش فراگیرانی برایش می یافتم . آری ! کسی را یافتم که تیزهوش بود؛ ولی درخور اعتماد نبود . دین را ابزار دنیا کرده بود و با نعمت های خداوند بر بندگانش و به حجّت های او بر اولیایش برتری می جست و یا آن که پیرو حاملان (اهل) حق بود ؛ ولی از باریک بینی در نکته های آن بی بهره و با نخستین شبهه ، شک در دلش می افتاد. بدان که نه این [مناسب است] و نه آن یا آن که شیفته لذّت و رام شهوت و همیشه در پی گرد آوردن و اندوختن بود . اینان ، نمی توانند کوچک ترین پاسدار دین باشند و بیشتر به چارپایان چرنده شبیه اند . این گونه ، دانش با مرگ حاملانش می میرد .
.
ص: 264
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : نَقلُ الصُّخورِ مِن مَواضِعِها أهوَنُ مِن تَفهیمِ مَن لا یَفهَمُ. (1)
عنه علیه السلام أیضاً : اِحتَرِس مِن ذِکرِ العِلمِ عِندَ مَن لا یَرغَبُ فیهِ ، ومِن ذِکرِ قَدیمِ الشَّرَفِ عِندَ مَن لا قَدیمَ لَهُ ، فَإِنَّ ذلِکَ مِمّا یُحقِدُهُما عَلَیکَ. (2)
عنه علیه السلام أیضاً : لا تُحَدِّث بِالعِلمِ السُّفَهاءَ فَیُکَذِّبوکَ ، ولاَ الجُهّالَ فَیَستَثقِلوکَ، ولکِن حَدِّث بِهِ مَن یَتَلَقّاهُ مِن أهلِهِ بِقَبولٍ وفَهمٍ ، یَفهَمُ عَنکَ ما تَقولُ ، ویَکتُمُ عَلَیکَ ما یَسمَعُ ، فَإِنَّ لِعِلمِکَ عَلَیکَ حَقًّا ، کَما أنَّ عَلَیکَ فی مالِکَ حَقًّا ، بَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ ، ومَنعُهُ عَن غَیرِ مُستَحِقِّهِ. (3)
عنه علیه السلام أیضاً : لا تُعامِلِ العامَّهَ فیما اُنعِمَ بِهِ عَلَیکَ مِنَ العِلمِ کَما تُعامِلُ الخاصَّهَ ، وَاعلَم أنَّ للّهِِ سُبحانَهُ رِجالاً أودَعَهُم أسراراً خَفِیَّهً ومَنَعَهُم عَن إشاعَتِها ، وَاذکُر قَولَ العَبدِ الصّالِحِ لِموسی وقَد قالَ لَهُ : «هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا * قَالَ إِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْرًا * وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلَی مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا» (4) . (5)
عنه علیه السلام :مِن صِفَهِ العالِمِ أن لا یَعِظَ إلاّ مَن یَقبَلُ عِظَتَهُ ، ولا یَنصَحَ مُعجَباً بِرَأیِهِ ، ولا یُخبِرَ بِما یَخافُ إذاعَتَهُ. (6)
تحف العقول :وَصِیَّتُهُ [ الإمامِ الکاظِمِ ] علیه السلام لِهِشامٍ : ... یا هِشامُ ... إیّاکَ أن تَغلِبَ الحِکمَهَ وتَضَعَها فی أهلِ الجَهالَهِ . قالَ هِشامٌ : فَقُلتُ لَهُ: فَإِن وَجَدتُ رَجُلاً طالِباً لَهُ غَیرَ أنَّ عَقلَهُ لا یَتَّسِعُ لِضَبطِ ما اُلقِی إلَیهِ؟ قالَ علیه السلام : فَتَلَطَّف لَهُ فِی النَّصیحَهِ، فَإِن ضاقَ قَلبُهُ فَلا تَعرِضَنَّ نَفسَکَ لِلفِتنَهِ. وَاحذَر رَدَّ المُتَکَبِّرینَ، فَإِنَّ العِلمَ یُذَلُّ عَلی أن یُملی عَلی مَن لا یُفیقُ. قُلتُ : فَإِن لَم أجِد مَن یَعقِلُ السُّؤالَ عَنها؟ قالَ علیه السلام : فَاغتَنِم جَهلَهُ عَنِ السُّؤالِ حَتّی تَسلَمَ مِن فِتنَهِ القَولِ وعَظیمِ فِتنَهِ الرَّدِّ. (7)
.
1- .شرح نهج البلاغه: ج 20 ص 326 ح 732 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 322 ح 696 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 273 ح 155 ؛ غرر الحکم : ح 10367 .
4- .الکهف: 66 68.
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 345 ح 968 .
6- .العُدد القویّه : ص 358 ح 22، بحارالأنوار : ج 77 ص 235 .
7- .تحف العقول: ص 398، بحارالأنوار : ج 1 ص 155 .
ص: 265
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : جا به جا کردن تخته سنگ های گران از جایشان ، آسان تر از فهماندن به نافهم است .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خود را از یاد کردن دانش نزد کسی که بدان رغبت نمی ورزد ، و از یاد کردن شرافت نیاکانت پیش کسی که نیاکانی ندارد ، نگاه دار که این ، کینه آن دو را بر تو می افروزد .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : با کم خردان ، سخن از دانش مگو ، که تو را تکذیب می کنند ، و با نادانان [سخن مگو] ، که تو را گران بار می شمرند ؛ بلکه از آن با کسی سخن بگوی که اهلش باشد و می گیرد و می پذیرد و می فهمد ، آنچه را می گویی ، دریافت می کند و آنچه را می شنود ، بر تو پنهان می دارد ؛ چرا که دانشت بر تو حقّی دارد ، همان گونه که در دارایی ات بر تو حقّی است : بذلش به مستحقّ آن و باز داشتنش از غیر مستحقّ آن .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : در آنچه از دانش به تو عطا شده است ، با عموم مردم آن گونه رفتار مکن که با خاصّان می کنی و بدان که خدای سبحان ، مردانی دارد که رازهایی پنهان را نزد ایشان به امانت نهاده و آنان را از افشای آن ، باز داشته است و به یاد داشته باش سخن بنده شایسته را به موسی علیه السلام که از وی خواسته بود : «آیا در پی تو بیایم تا از هدایت هایی که به تو آموخته شده است ، به من بیاموزی؟» و او گفته بود : «تو توان شکیبایی بر همراهی مرا نداری و چگونه بر چیزی که از آن خبر نداری ، شکیبایی کنی؟» .
امام علی علیه السلام :از ویژگی های دانشمند آن است که جز به آن کس که پندش را می پذیرد ، پند نمی دهد و به خودرأی ، اندرز نمی دهد و آنچه را از انتشارش بیم دارد ، بازگو نمی کند .
تحف العقول :[ امام کاظم علیه السلام ] در سفارش به هشام فرمود : «مبادا که حکمت را فرو افکنی و آن را نزد نادانان بگذاری» . هشام می گوید که گفتم : اگر مردی را جویای آن یافتم ، ولی خودش یارای گرفتن آنچه به او القا شده نداشت ، چه کنم؟ فرمود : «در نصیحتش نرمی کن . پس اگر ظرفیت روحی نداشت ، خود را در معرض فتنه قرار مده ، و از انکار متکبّران برحذر باش که اگر دانش بر کسی عرضه شود که درست نمی گیرد ، خوار می شود» . گفتم : اگر کسی را نیافتم که از آن بپرسد ، چه کنم؟ فرمود : «نادانی اش را از پرسیدن مغتنم شمار ، تا از خطر [و گناه محتمل] پاسخ و فتنه بزرگ ردّ و انکار به سلامت بمانی» .
.
ص: 266
الإمام زین العابدین علیه السلام : یا رُبَّ جَوهَرِ عِلمٍ لَو أبوحُ بِهِ لَقیلَ لی أنتَ مِمَّن یَعبُدُ الوَثَنا ولاَستَحَلَّ رِجالٌ مُسلِمونَ دَمی یَرَونَ أقبَحَ ما یَأتونَهُ حَسَنا إنّی لَأَکتُمُ مِن عِلمی جَواهِرَهُ کَی لا یَرَی الحَقَّ ذو جَهلٍ فَیَفتَتِنا وقَد تَقَدَّمَ فی هذا أبو حَسَنٍ إلَی الحُسَینِ ووَصّی قَبلَهُ حَسَنا (1)
3 / 7عَدَمُ أخذِ الاُجرَهِ لِتَعلیمِ مَعالِمِ الدّینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَکتوبٌ فِی الکِتابِ الأَوَّلِ : یَا ابنَ آدَمَ ، عَلِّم مَجّاناً کَما عُلِّمتَ مَجّاناً. (2)
.
1- .إحقاق الحقّ : ج 12 ص 84 نقلاً عن کتاب الإتحاف بحبّ الأشراف .
2- .الفردوس : ج 4 ص 125 ح 6387 عن ابن مسعود ، کنزالعمّال : ج 10 ص 241 ح 29279 نقلاً عن ابن لال ، الاتحافات السنیّه : ص 225 ح 734 .
ص: 267
امام زین العابدین علیه السلام :ای بسا گوهر دانش که اگر آن را آشکار می ساختم/ به من گفته می شد : تو از زمره بت پرستانی .و بی گمان ، مردان مسلمان ، خونم را حلال می شمردند/ و این زشت ترین کارشان را نیکو می دیدند .من ، گوهرهای دانشم را پنهان می دارم/ تا نادان حق را نبیند و ما را به فتنه اندازد .و در این شیوه ، ابوالحسن به حسین/ و پیش از وی به حسن ، سفارش کرده است .
3 / 7مزد نگرفتن بر آموزش معارف دینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در کتاب نخستین (1) نوشته شده است : «ای پسر آدم! رایگان یاد ده ، همان گونه که رایگان یاد گرفتی» .
.
1- .در برخی متون تاریخی مانند الإرشاد شیخ مفید و مناقب ابن شهرآشوب آمده است که قریش ، یهودیان را اهل کتاب نخستین (الکتاب الأوّل) می دانسته اند و ممکن است که منظور از کتاب نخستین، تورات باشد که زبور را نیز در بر دارد و در حلیه الأبرار آمده است که یکی از حنفای قریش در جستجوی دین حنیف به شام و به میان «اهل کتاب اوّل» رفته است که در هر حال ، می تواند اشاره به اوّلین کتاب آسمانی نازل شده از سوی خداوند باشد (ر . ک: الإرشاد: ج 1 ص 95، مناقب آل أبی طالب: ج 1 ص 310 ، حلیه الأبرار : ج 1 ص 55) .(م)
ص: 268
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَکونُ العالِمُ عالِماً حَتّی ... لا یَأخُذَ عَلی عِلمِهِ شَیئاً مِن حُطامِ الدُّنیا. (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام :مَن کَتَمَ عِلماً أحَداً ، أو أخَذَ عَلَیهِ أجراً رَفداً ، فَلا یَنفَعُهُ أبَداً. (2)
عیسی علیه السلام لِلحَوارِیّینَ : لا تَأخُذوا مِمَّن تُعَلِّمونَ مِنَ الأَجرِ إلاّ مِثلَ الَّذی أعطَیتُمونی. (3)
راجع : ص 416 (اتّخاذ علم الدین مهنه) و 458 ح 3153 و 462 ح 3158، التبلیغ فی الکتاب والسنّه : الفصل السابع : آفات التبلیغ / بحث حول أجر التبلیغ.
.
1- .غرر الحکم : ح 10921، عیون الحکم والمواعظ : ص 544 ح 10109 .
2- .حلیه الأولیاء : ج 3 ص 140 عن موسی بن أبی حبیب .
3- .الزهد لابن المبارک : ص 96 ح 283 عن عمران الکوفی .
ص: 269
3 / 7 مزد نگرفتن بر آموزش معارف دین
امام علی علیه السلام :دانشمند ، دانشمند نمی شود، تا این که ... در برابر دانشش چیزی از کالای پست دنیا نگیرد .
امام زین العابدین علیه السلام :هرکس دانشی را از کسی پنهان بدارد یا بر آن به عنوان پاداش مزد گیرد ، هرگز آن دانش به وی سودی نرساند .
عیسی علیه السلام به حواریان : از آنها که آموزششان می دهید ، مزدی نگیرید ، جز مانند آنچه به من دادید . (1)
ر . ک : ص 417 (کاسبی کردن با دانش دینی) و 459 ح 3153 و 463 ح 3158 ، تبلیغ در قرآن و حدیث : فصل هفتم : آفات تبلیغ / بحثی درباره مزد تبلیغ .
.
1- .یعنی هیچ نگیرید . م .
ص: 270
الفصل الرابع : آداب الجواب4 / 1ما یوجِبُ الصَّوابَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن تَأنّی أصابَ أو کادَ ، ومَن عَجَّلَ أخطأَ أو کادَ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أعمَلَ فِکرَهُ أصابَ جَوابَهُ. (2)
عنه علیه السلام :دَعِ الحِدَّهَ وتَفَکَّر فِی الحُجَّهِ وتَحَفَّظ مِنَ الخَطَلِ ، تَأمَنِ الزَّلَلَ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :ثَلاثَهٌ یُستَدَلُّ بِها عَلی إصابَهِ الرَّأیِ: حُسنُ اللِّقاءِ ، وحُسنُ الاِستِماعِ ، وحُسنُ الجَوابِ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :الرَّأیُ مَعَ الأَناهِ ، وبِئسَ الظَّهیرُ الرَّأیُ الفَطیرُ. (5)
.
1- .المعجم الأوسط : ج 3 ص 259 ح 3082 ، المعجم الکبیر : ج 17 ص 310 ح 858 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 231 ح 362 ، کلّها عن عقبه بن عامر وص 232 ح 363 عن أنس ، کنزالعمّال : ج 3 ص 99 ح 5678 .
2- .غررالحکم : ح 8339 وراجع: عیون الحکم والمواعظ : ص 432 ح 7435 .
3- .غرر الحکم : ح 5136، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4679 .
4- .تحف العقول: ص 323، بحارالأنوار : ج 78 ص 237 ح 73 .
5- .کشف الغمّه: ج 3 ص 139 عن الإمام الجواد علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 81 ح 76 .