فصل چهارم : آداب پاسخ دادن
4 / 1 آنچه مایه درستی رأی است
فصل چهارم : آداب پاسخ دادن4 / 1آنچه مایه درستی رأی استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که درنگ کند ، می رسد و یا نزدیک است که برسد و آن که عجله کند ، خطا می کند یا به خطا نزدیک می شود .
امام علی علیه السلام :کسی که اندیشه اش را به کار اندازد ، به پاسخ خود می رسد .
امام علی علیه السلام :شتاب زدگی را وا گذار و در دلیل بیندیش و خود را از پریشان گویی نگاه دار ، تا از لغزش ایمن بمانی .
امام صادق علیه السلام :سه چیز است که نشانه صاحب رأی بودن است : خوب برخورد کردن ، نیک گوش کردن و پاسخ نیکو دادن .
امام علی علیه السلام :رأی (تصمیم) ، با تأمّل حاصل می شود و رأی خام، پشتیبان بدی است.
.
ص: 272
الأمالی للطوسی عن أبی الأسود :إنَّ رَجُلاً سَأَلَ أمیرَالمُؤمِنینَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام عَن سُؤالٍ ، فَبادَرَ فَدَخَلَ مَنزِلَهُ ثُمَّ خَرَجَ فَقالَ : أینَ السّائِلُ؟ فَقالَ الرَّجُلُ : ها أنَا ذا یا أمیرَ المُؤمِنینَ. قالَ: ما مَسأَلَتُکَ؟ قالَ: کَیتَ وکَیتَ ، فَأَجابَهُ عَن سُؤالِهِ . فَقیلَ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، کُنّا عَهِدناکَ إذا سُئِلتَ عَنِ المَسأَلَهِ کُنتَ فیها کَالسِّکَّهِ المُحماهِ جَواباً ، فَما بالُکَ أبطَأتَ الیَومَ عَن جَوابِ هذَا الرَّجُلِ حَتّی دَخَلتَ الحُجرَهَ ثُمَّ خَرَجتَ فَأَجَبتَهُ؟ فَقالَ: کُنتُ حاقِناً ، ولا رَأیَ لِثَلاثَهٍ: لِحاقِنٍ ، ولا حازِقٍ 1 . (1)
4 / 2ما یوجِبُ الخَطَأَالإمام علیّ علیه السلام :مَن أسرَعَ فِی الجَوابِ لَم یُدرِکِ الجَوابَ. (2)
عنه علیه السلام :إذَا ازدَحَمَ الجَوابُ خَفِیَ الصَّوابُ. (3)
.
1- .الأمالی ، الطوسی : ص 514 ح 1125، بحارالأنوار : ج 2 ص 59 ح 1 ؛ جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 113 عن الحارث الأعور وفی ذیله «ولا رأی لحاقن» .
2- .غرر الحکم : ح 8640، عیون الحکم والمواعظ : ص 440 ح 7642 وفیه «الصواب» بدل «الجواب» فی الموضع الثانی .
3- .نهج البلاغه: الحکمه 243، بحارالأنوار : ج 75 ص 105 ح 38 .
ص: 273
4 / 2 آنچه مایه اشتباه می شود
الأمالی ، طوسی به نقل از ابوالأسود : مردی از امیرمؤمنان علی بن ابی طالب ، مسئله ای پرسید . امام علیه السلام ابتدا داخل خانه اش شد و سپس خارج شد و فرمود : «پرسشگر کجاست؟» . مرد گفت : ای امیرمؤمنان! من این جا هستم . فرمود : «پرسش تو چیست؟». گفت : فلان و فلان . پس به پرسش وی پاسخ داد . آن گاه گفته شد : ای امیرمؤمنان! ما دیده بودیم هرگاه از تو پرسشی می شد ، مانند سکّه داغ ، تند و زود ، پاسخ را کفِ دست پرسشگر می گذاشتی ؛ امّا امروز چه شد که در پاسخ این مرد ، درنگ کردی ، تا آن جا که داخل خانه شدی و پس از بیرون آمدن پاسخش را دادی؟ فرمود : «از بول در تنگنا بودم و سه کس را رأی نباشد : آن که از بول و غائط و کفشش در تنگنا باشد» .
4 / 2آنچه مایه اشتباه می شودامام علی علیه السلام :آن که در پاسخ دادن شتاب کند ، پاسخ را درنیابد .
امام علی علیه السلام :چون پاسخ ها فراوان و پریشان شود ، پاسخ درست ، پنهان مانَد .
.
ص: 274
عنه علیه السلام :قَلَّما یُصیبُ رَأیُ العَجولِ. (1)
عنه علیه السلام :المُستَبِدُّ مُتَهَوِّرٌ فِی الخَطَاَءوَالغَلَطِ. (2)
الإمام الحسن علیه السلام :لا یَعزِبُ الرَّأیُ إلاّ عِندَ الغَضَبِ. (3)
الإمام الصادق علیه السلام :مِن أخلاقِ الجاهِلِ الإِجابَهُ قَبلَ أن یَسمَعَ. (4)
عنه علیه السلام :إنَّ مَن أجابَ فی کُلِّ ما یُسأَلُ عَنهُ لَمَجنونٌ. (5)
4 / 3قَولُ «لا أعلَمُ»رسول اللّه صلی الله علیه و آله من وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ : یا أباذَرٍّ ، إذا سُئِلتَ عَن عِلمٍ لا تَعلَمُهُ فَقُل: «لا أعلَمُهُ» تَنجُ مِن تَبِعَتِهِ ، ولا تُفتِ النّاسَ بِما لا عِلمَ لَکَ بِهِ تَنجُ مِن عَذابِ یَومِ القِیامَهِ. (6)
الإمام علیّ علیه السلام :قَولُ : «لا أعلَمُ» نِصفُ العِلمِ. (7)
عنه علیه السلام :ألا لا یَستَقبِحَنَّ مَن سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقولَ : «لا أعلَمُ». (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 6726، عیون الحکم والمواعظ : ص 369 ح 6210 .
2- .غرر الحکم : ح 1208، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1133 ولیس فیه «الخطأ» .
3- .نزهه الناظر: ص 72 ح 14 ، العُدد القویّه : ص 37 ح 45 وفیه «لا یعرف» بدل «لا یعزب» .
4- .الدرّه الباهره : ص 31 ، أعلام الدین: ص 303، بحارالأنوار : ج 2 ص 62 ح 4 .
5- .معانی الأخبار : ص 238 ح 2 عن حمزه بن حمران ، بحارالأنوار : ج 2 ص 117 ح 15 ؛ سنن الدارمی : ج 1 ص 66 ح 174 ، المعجم الکبیر : ج 9 ص 188 ح 8923 وفیهما «إنَّ الَّذی یُفتِی النّاسَ فی کُلِّ ما یُستَفتی لَمَجنونٌ» وکلاهما عن عبداللّه بن مسعود .
6- .الأمالی ، الطوسی: ص 527 ح 1162، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 364 ح 2661 ، تنبیه الخواطر: ج 2 ص 53 کلّها عن أبی ذرّ، بحارالأنوار : ج 77 ص 76 .
7- .غرر الحکم : ح 6758، عیون الحکم والمواعظ : ص 372 ح 6287 .
8- .غرر الحکم : ح 2788 وح 10241 وفیه «لا یستهیینَّ إذا سُئل ...»، عیون الحکم والمواعظ : ص 109 ح 2394 .
ص: 275
4 / 3 گفتنِ «نمی دانم»
اشاره
امام علی علیه السلام :کم می شود که رأی عجول درست درآید .
امام علی علیه السلام :انسان خودرأی به خطا و غلط درمی افتد .
امام حسن علیه السلام :رأی [درست] جز هنگام خشم ، پنهان نمی مانَد .
امام صادق علیه السلام :از اخلاق نادان ، پاسخ دادن پیش از شنیدن است .
امام صادق علیه السلام :آن که به هرچه از او پرسیده می شود ، پاسخ می دهد ، بی گمان ، دیوانه است .
4 / 3گفتنِ «نمی دانم»پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارشش به ابو ذر : ای ابو ذر! هرگاه از دانشی پرسیده شدی که آن را نمی دانی ، بگو : «نمی دانم» تا از پیامدهای آن ، رهایی یابی و در آنچه نمی دانی ، به مردم فتوا مده تا از کیفر روز قیامت بِرَهی .
امام علی علیه السلام :گفتن «نمی دانم» ، نیمی از دانش است .
امام علی علیه السلام :هان! هرگز آن که از چیزی پرسیده شد که نمی داند ، گفتن «نمی دانم» را زشت نشمارد .
.
ص: 276
عنه علیه السلام :إذا کُنتَ جاهِلاً فَتَعَلَّم ، وإذا سُئِلتَ عَمّا لا تَعلَمُ فَقُل : «اللّهُ ورَسولُهُ أعلَمُ». (1)
سنن الدارمی عن رَزین أبی النّعمان عن الإمام علیّ علیه السلام :إذا سُئِلتُم عَمّا لا تَعلَمونَ فَاهرُبوا . قالوا : وکَیفَ الهَرَبُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ؟ قالَ : تَقولونَ : «اللّهُ أعلَمُ». (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَستَحیِ أحَدُکُم إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقولَ: «لا أعلَمُ». (3)
عنه علیه السلام :لا یَستَحیِ العالِمُ ... إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقولَ: «اللّهُ أعلَمُ». (4)
عنه علیه السلام :لا یَستَحیِ العالِمُ إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقولَ: «لا عِلمَ لی بِهِ». (5)
عنه علیه السلام :أربَعٌ لَو شُدَّتِ المَطایا إلَیهِنَّ حَتّی یُنضَینَ لَکانَ قَلیلاً : لا یَرجُ العَبدُ إلاّ رَبَّهُ ، ولا یَخَف إلاّ ذَنبَهُ ، ولا یَستَحیِ الجاهِلُ أن یَتَعَلَّمَ ، ولا یَستَحیِ العالِمُ إذا سُئِلَ عَمّا لا یَعلَمُ أن یَقولَ: «لا أعلَمُ». (6)
عنه علیه السلام :مَن تَرَکَ قَولَ : «لا أدری» اُصیبَت مَقاتِلُهُ (7) . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 4165، عیون الحکم والمواعظ : ص 131 ح 2957 و 2956 .
2- .سنن الدارمی : ج 1 ص 67 ح 181 ؛ منیه المرید : ص 215 .
3- .الخصال : ص 315 ح 95 ، عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 44 ح 155 وفیه «الجاهل» بدل «أحدکم» وکلاهما عن أحمد الطائی ، نهج البلاغه : الحکمه 82 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 ، قرب الإسناد : ص 156 ح 572 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن أبیه عنه علیهم السلام ولیس فیه «أحدکم» وراجع: المحاسن : ج 1 ص 71 ح 26 .
4- .الخصال: ص 315 ح 96 عن الشعبی ، تحف العقول: ص 211 ، الجعفریّات: ص 236 عن الإمام الکاظم عن آبائه عنه علیهم السلام ، الاُصول الستّه عشر : ص 103 عن ابن مهران ، بحارالأنوار : ج 2 ص 114 ح 8 .
5- .المحاسن: ج 1 ص 328 ح 664 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن الإمام الباقر علیهماالسلام، دعائم الإسلام: ج 1 ص 80 .
6- .دعائم الإسلام: ج 1 ص 80.
7- .مَقاتِلُ الإنسان : المواضع التی إذا اُصیبَتْ قَتَلَتْه (الصحاح : ج 5 ص 1797) .
8- .نهج البلاغه: الحکمه85 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص95، غرر الحکم: ح8835، بحارالأنوار : ج2 ص122 ح 40 .
ص: 277
امام علی علیه السلام :اگر نادانی ، یاد بگیر و اگر از چیزی که نمی دانی پرسیده شدی ، بگو : «خدا و پیامبرش داناترند» .
سنن الدارمی به نقل از رزین پدر نعمان : امام علی علیه السلام فرمود : «چون از آنچه نمی دانید ، پرسیده شدید ، بگریزید» . گفتند : گریز چگونه است ، ای امیرمؤمنان؟ فرمود : «می گویید : خدا ، داناتر است» .
امام علی علیه السلام :هرگاه یکی از شما از چیزی که نمی داند ، پرسیده شود ، از گفتن «نمی دانم» خجالت نکشد .
امام علی علیه السلام :دانشمند هنگامی که از آنچه نمی داند پرسیده شد ، از گفتن «خداوند داناتر است» خجالت نکشد .
امام علی علیه السلام :دانشمند ، هنگامی که از آنچه نمی داند پرسیده شد ، از گفتن «از آن آگاهی ندارم» ، خجالت نکشد .
امام علی علیه السلام :چهار چیز است که اگر برای آنها چنان بر مرکوب ها بتازند تا لاغر شوند ، باز اندک است : بنده ، جز از پروردگارش امیدی نداشته باشد ؛ و جز از گناهش نترسد ؛ و نادان ، از آموختن حیا نکند ؛ و دانشمند ، چون از آنچه نمی داند ، پرسیده شد ، از گفتن «نمی دانم» خجالت نکشد .
امام علی علیه السلام :هرکس گفتن «نمی دانم» را وا گذارد ، به هلاکتگاه خود درآید .
.
ص: 278
الإمام الباقر علیه السلام :ما عَلِمتُم فَقولوا ، وما لَم تَعلَموا فَقولوا : «اللّهُ أعلَمُ». (1)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن سُئِلَ عَن عِلمٍ فَقالَ: «لا أدری» فَقَد ناصَفَ العِلمَ. (2)
عنه علیه السلام :إذا سُئِلَ الرَّجُلُ مِنکُم عَمّا لا یَعلَمُ فَلیَقُل: «لا أدری» ، ولا یَقُل : «اللّهُ أعلَمُ» ، فَیوقِعَ فی قَلبِ صاحِبِهِ شَکًّا . وإذا قالَ المَسؤولُ : «لا أدری» فَلا یَتَّهِمُهُ السّائِلُ. (3)
عنه علیه السلام :إذا سُئِلتَ عَمّا لا تَعلَمُ ، فَقُل : «لا أدری» ؛ فَإِنَّ «لا أدری» خَیرٌ مِنَ الفُتیا. (4)
عنه علیه السلام :لِلعالِمِ إذا سُئِلَ عَن شَیءٍ وهُوَ لا یَعلَمُهُ أن یَقولَ : «اللّهُ أعلَمُ» ، ولَیسَ لِغَیرِ العالِمِ أن یَقولَ ذلِکَ. (5)
سنن الدارمی عن عزره التمیمیّ :قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : وا بَردَها عَلَی الکَبِدِ ثَلاثَ مَرّاتٍ . قالوا : وما ذلِکَ یا أمیرَالمُؤمِنینَ؟ قالَ : أن یُسأَلَ الرَّجُلُ عَمّا لا یَعلَمُ ، فَیَقولَ : «اللّهُ أعلَمُ». (6)
راجع : ص 396 (الاعتراف بالجهل) و 412 (دعوی العلم) ، ج 2 ص 346 ح 1545 .
.
1- .الکافی : ج 1 ص 42 ح 4 ، المحاسن : ج 1 ص 327 ح 660 کلاهما عن زیاد بن أبی رجاء ، منیه المرید : ص 215 وفیه «لیسرع [لیشرع ]بالآیه» بدل «لینتزع الآیه»، بحارالأنوار : ج 2 ص 119 ح 25 .
2- .تحف العقول: ص 310، بحارالأنوار : ج 78 ح 289 .
3- .الکافی: ج 1 ص 42 ح 6، المحاسن: ج 1 ص 327 ح 661 کلاهما عن محمّد بن مسلم ، بحارالأنوار : ج 2 ص 119 ح 26 وراجع: تحف العقول : ص 297 .
4- .المحاسن: ج 1 ص 327 ح 663 عن فضیل بن عثمان عن رجل ، مستطرفات السرائر: ص 157 ح 22 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 119 ح 28 .
5- .الکافی : ج 1 ص 42 ح 5 ، المحاسن : ج 1 ص 327 ح 662 کلاهما عن محمّد بن مسلم، تحف العقول : ص 297، بحارالأنوار : ج 78 ص 177 ح 51 .
6- .سنن الدارمی : ج 1 ص 67 ح 182 ، دستور معالم الحکم : ص 26 نحوه .
ص: 279
امام باقر علیه السلام :آنچه را می دانید ، بگویید و آن گاه که نمی دانید ، بگویید : «خداوند ، داناتر است» .
امام صادق علیه السلام :هرکس از دانشی پرسیده شود و بگوید : «نمی دانم» ، دانش را به نیمه رسانده است .
امام صادق علیه السلام :هر گاه مردی از شما از چیزی که نمی داند پرسیده شود ، باید بگوید : «نمی دانم» و نگوید : «خدا ، داناتر است» تا در دل پرسشگر ، شک بیندازد و هرگاه پرسش شونده گفت : «نمی دانم» ، پرسشگر او را متّهم نمی کند .
امام صادق علیه السلام :هنگامی که از چیزی پرسیده می شوی که نمی دانی ، بگو : «نمی دانم» که نمی دانم ، بهتر از فتوا دادن [جاهلانه] است .
امام صادق علیه السلام :دانشمند ، می تواند هنگامی که از چیزی که نمی داند پرسیده شود ، بگوید : «خدا ، داناتر است» و برای غیر دانشمند ، این حق نیست .
سنن الدارمی به نقل از عزره تمیمی : امام علی علیه السلام سه بار فرمود : «چه خوش گوار است» . گفتند : چه چیزی ای امیرمؤمنان ؟ فرمود : «این که از انسان چیزی بپرسند که وی نمی داند و بگوید : خدا ، داناتر است» .
ر . ک : ص 397 (اعتراف به نادانی) و 413 (ادّعای دانش) ، ج 2 ص 347 ح 1545 .
.
ص: 280
. .
ص: 281
فضیلت اقرار به نادانی
فضیلت اقرار به نادانیابن قُتَیبه از افلاطون نقل می کند که گفته است : اگر گفتن «نمی دانم» ادّعای دانایی نبود ، هر آینه می گفتم : من نمی دانم . (1) شهید ثانی، در مُنیه المرید ، در باب آداب آموزگاری ، در ادب بیست و سوم می گوید : هر گاه [ آموزگار] از چیزی که نمی داند ، پرسیده شود یا در درس خود با چیزی مواجه گردد که بدان شناخت ندارد ، بر او واجب است که بگوید : «نمی شناسم» یا «تحقیق نکرده ام» یا «نمی دانم» یا «باید دوباره مراجعه کنم» و شایسته نیست که از این کار ، سر باز زند و از داناییِ عالم است که در آنچه نمی داند ، بگوید : «نمی دانم» و «خدا ، داناترست» . امام علی علیه السلام فرمود : «هر گاه از چیزی پرسیده شدید که نمی دانید ، پس بگریزید» . گفتند : گریختن چگونه است؟
.
1- .عیون الأخبار : ج 2 ص 126 .
ص: 282
فرمود : «می گویید : خدا ، داناتر است» . (1) امام باقر علیه السلام نیز فرموده است : «آنچه را می دانید ، بگویید و آنچه را نمی دانید ، بگویید : خدا ، داناتر است . گاه شده است که شخصی با بیرون کشیدن آیه ای از قرآن [برای استشهاد به آن] ، به اندازه فاصله زمین تا آسمان از [ حقیقت] دور می افتد» . (2) زراره بن اعین می گوید : از امام باقر علیه السلام پرسیدم : حقّ خدا بر بندگان چیست؟ فرمود : «آنچه را می دانند ، بگویند و در مورد آنچه نمی دانند ، باز ایستند» . (3) از امام صادق علیه السلام نقل شده است : «خداوند ، بندگان خویش را به دو آیه از کتاب خود ویژه گردانیده است : نگویند تا بدانند و آنچه را نمی دانند ، رد نکنند . خدای عز و جل فرمود : «أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِم مِّیثَقُ الْکِتَبِ أَن لاَّیَقُولُواْ عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ؛ (4) آیا در کتاب [ آسمانی ]از آنها پیمان گرفته نشد که درباره خدا جز حق نگویند؟» . همچنین می فرماید : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِی وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ؛ (5) بلکه چیزی را تکذیب کردند که از آن آگاه نبودند و هنوز واقعیت آن برای ایشان روشن نشده بود» . (6) از ابن عبّاس نقل شده است : هرگاه دانشمند «لا أدری» را ترک گوید ، به هلاکتگاه
.
1- .سنن الدارمی : ج 1 ص 67 ح 181 .
2- .الکافی : ج 1 ص 42 ح 4 (کتاب «فضل العلم» ، باب «النهی عن القول بغیر علمٍ») ، المحاسن : ج 1 ص 327 ح 660 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 119 ح 25 .
3- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 7 ، الأمالی، صدوق : ص 506 ح 701 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 113 ح 2 .
4- .اعراف : آیه 169 .
5- .یونس : آیه 39 .
6- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 8 (کتاب «فضل العلم» ، باب «النهی عن القول بغیر علم») .
ص: 283
خود درآمده است» . (1) همچنین از ابن مسعود نقل شده است : اگر یکی از شما از آنچه نداند پرسش شود ، باید بگوید : «نمی دانم»؛ که [ این پاسخ] یک سوم علم است . (2) نیز دیگری گفته است : «نمی دانم» یک سومِ دانش است . (3) یکی از فضلا گفته است : دانشمند را سزاست که برای یاران خویش «نمی دانم» (4) را به میراث نهد؛ یعنی آن قدر تکرارش کند تا بر آنها آسان شود و بدان خو بگیرند ، تا آن را هنگام نیاز به کار برند . همچنین برخی دیگر گفته اند : «نمی دانم» را بیاموز؛ زیرا چون گفتی : «نمی دانم» ، به تو می آموزند تا بدانی و اگر گفتی : «می دانم» ، از تو می پرسند تا به جهل خویش آگاه شوی . (5) بدان که سخن دانشمند [ در گفتن ] «نمی دانم» ، منزلت وی را پایین نمی آورد؛ بلکه مایه رفعت و مزید منزلتِ و عظمت وی در قلوب مردم می گردد . این ، تفضّلی از خدای متعال و پاداشی در برابر گردن گزاردن به حق و دلیلی روشن بر بزرگی
.
1- .این سخن را در کتاب های غیر روایی اهل سنّت مانند : البیان والتبیین ( : ص 207) و إحیاء علوم الدین ( : ج 1 ص 61) و صفه الفتوی ( : ص 7) به ابن عبّاس و ابن مسعود و محمّد بن عجلان نسبت داده اند ؛ امّا در کتاب های روایی شیعه، آن را از امیر مؤمنان دانسته اند (ر . ک : نهج البلاغه: حکمت 85 ، غرر الحکم: ح 8835 ، بحار الأنوار: ج 2 ص 122 ح 41).
2- .تذکره السامع : ص 42 ، مجمع الزوائد : ج 1 ص 433 ح 847 .
3- .تذکره السامع : ص 42 .
4- .تفسیر القرطبی : ج 1 ص 286 ، الفقیه والمتفقّه : ج 2 ص 173 که در آن آمده است : «عبداللّه بن یزید ابن هرمز گفت : دانشمند را سزاست که ...» .
5- .قوت القلوب : ج 1 ص 96 ، أعلام الموقّعین : ج 4 ص 278 ، جامع بیان العلم : ج 2 ص 68 ، صفه الفتوی : ص 9 . گوینده سخن ، ابو ذیّال است ، همان گونه که در دو کتاب اخیر آمده است .
ص: 284
گوینده اش و تقوا و کمال شناخت اوست . و بی اطّلاعی وی نسبت به برخی مسائل نیز ، ضرری به این شناخت نمی زند . «نمی دانم» گفتن وی نیز حاکی از تقوا و اجتناب از گزافه گویی در فتوا و نشان از این است که آنچه پرسش شده ، از مسائل مشکل است . تنها آن کس که کم دانش و در دین بی تقواست ، «نمی دانم» را نمی گوید؛ زیرا می ترسد که [با گفتنِ آن ]از دیده مردم بیفتد و این خود ، نادانیِ دیگری است . مبادرت به پاسخ دادن در آنچه نمی داند ، او را دچار گناهی بزرگ می سازد و نه تنها مانع پی بردن مردم به جهلش نمی شود ، بلکه نقطه ضعف وی را آشکار می سازد و به موجب حدیث قدسی «مَن أفسَد جوّانیّه أفسد اللّه علیه برّانیّه؛ (1) هرکس درونش فاسد و تباه شود ، خداوند برونش را فاسد و تباه می گردانَد» ، خداوند متعال ، گستاخی وی را در سخن گفتن [ نابه جا] در امر دین ، بر ملا خواهد ساخت . پر واضح است که چون دیده شود پژوهشگران ، در مواقع فراوانی می گویند : «نمی دانم» و این نگون بخت ، هرگز این کلمه را بر زبان جاری نمی کند ، دانسته می شود آنان بر دین و تقوای خود ، اندیشناک اند ؛ امّا وی به جهت جهل و کمی بضاعت دینی خود ، گزافه می بافد و سرانجام ، در همان جا فرو می افتد که از آن می هراسد و سرانجام نیز متّصف به فساد نیّت و کج روشی می شود . پیامبر 9 می فرماید : «گرسنه سیر نما ، مانند کسی است که جامه باطل بر خود پوشیده است» . (2)
.
1- .مشکاه الأنوار : ص 321 .
2- .سنن أبی داوود : ج 4 ص 300 ح 4997 .
ص: 285
خداوند متعال ، در داستان موسی و خضر علیهماالسلام دانشمندان را ادب آموخته است ، بویژه آن جا که موسی علیه السلام دانش را به خدای متعال احاله نداد ، آن جا که از وی پرسیده شده : آیا کسی از تو داناتر پیدا می شود؟ (1) و آنچه از آیات اشاره کننده به تواضع موسی علیه السلام (2) و عظمت خضر علیه السلام فهمیده می شود . (3) شهید ثانی ، در جایی دیگر می گوید : چهل و هشت مسئله از مالک بن انس سؤال شد . وی در 32 مورد گفت «نمی دانم» . (4) در روایت دیگری آمده که وی در پنجاه مسئله ، مورد پرسش قرار گرفت و حتّی به یکی از آنها پاسخ نداد (5) و همواره می گفت : هر کس از مسئله ای پرسیده می شود ، شایسته است که پیش از پاسخ دادن ، خود را به بهشت و جهنّم عرضه کند و ببیند که آیا راه رهایی دارد و آن گاه به پاسخ گفتن بپردازد . (6) روزی وی از مسئله ای مورد سؤال قرار گرفت و گفت : «نمی دانم» . به او گفتند : این مسئله آسانی است . وی به خشم درآمد و گفت : هیچ چیز در دانش ، آسان نیست . آیا سخن خدای متعال
.
1- .صحیح البخاری : ج 1 ص 40 ح 74 ، مسند ابن حنبل : ج 8 ص 12 ح 21167 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 1847 1853 ؛ تفسیر العیّاشی: ج 2 ص 334، خلاصه داستان این است که مردی نزد موسی علیه السلام آمد و پرسید: آیا کسی داناتر از خود می شناسی ؟ موسی علیه السلام گفت: «نه». پس خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد: «بنده ما خضر از تو داناتر است». از این رو ، موسی علیه السلام در طلب او روانه شد.
2- .کهف : آیه 65 82 .
3- .منیه المرید : 215 218 .
4- .همچنین ، ر . ک : أدب المفتی والمستفتی : ج 1 ص 13 ، صفه الفتوی : ص 8 ، إحیاء علوم الدین : ج 1 ص 24 .
5- .صفه الفتوی : ص 8 ، أدب المفتی والمستفتی : ج 1 ص 13 .
6- .أعلام الموقّعین : ج 4 ص 277 ، صفه الفتوی : ص 8 ، أدب المفتی والمستفتی : ج 1 ص 13 .
ص: 286
را نشنیده اید که فرمود : «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ؛ (1) ما سخنی گران سنگ بر تو القا می کنیم» ؟ دانش ، سراسر گران سنگ است . (2) همچنین از قاسم بن محمّد بن ابی بکر (3) که مسلمانان بر علم و فقاهت وی اتّفاق داشتند مطلبی را پرسیدند و او پاسخ داد : بلد نیستم . پرسشگر گفت : من به سوی تو آمده ام و غیر از تو کسی را نمی شناسم . قاسم پاسخ داد : به ریش بلند و فراوانیِ مردم پیرامون من نگاه مکن . به خدا سوگند که پاسخ تو را نمی دانم . در این هنگام ، شیخی از خاندان قریش که در کنار وی نشسته بود ، گفت : ای برادر زاده! همواره این گونه باش . به خدا سوگند ، مجلسی بزرگوارتر از مجلس امروز تو ندیدم . قاسم گفت : به خدا اگر زبانم را ببُرند ، بیشتر دوست دارم تا آن که درباره چیزی که نمی دانم ، سخن بگویم . (4) همچنین از محمّد بن شرف شاه استرآبادی، روایت شده است که روزی زنی به خانه او داخل شد و از مسائل دشوار حیض سؤال کرد . وی در پاسخ ، عاجز ماند . زن گفت : دنباله دستارت تا وسط کمرت می رسد و از پاسخ دادن به زنی عاجزی؟!
.
1- .مزّمّل : آیه 5 .
2- .أعلام الموقّعین : ج 4 ص 277 ، صفه الفتوی : ص 8 ، أدب المفتی والمستفتی : ج 1 ص 13 و 14 .
3- .او یکی از هفت فقیه بزرگ مدینه بود (ر . ک : وفَیات الأعیان : ج 4 ص 59) .
4- .جامع بیان العلم : ج 2 ص 66 ، أعلام الموقّعین : ج 4 ص 278 و 279 ، صفه الفتوی : ص 7 و 8 ، أدب المفتی والمستفتی : ج 1 ص 11 .
ص: 287
او پاسخ داد : خاله جان! اگر من پاسخ هر سؤالی را می دانستم ، دستارم به شاخ گاو فلک (صورت فلکی گاو در آسمان) می رسید (1) . (2)
.
1- .طبقات الشافعیّه : ج 9 ص 408 ح 1347 ، روضات الجنّات : ج 3 ص 96 .
2- .منیه المرید : ص 285 و 286 .
ص: 288
4 / 4السُّکوتالإمام علیّ علیه السلام :رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکوتُ. (1)
عنه علیه السلام :إنَّ مِنَ السُّکوتِ ما هُوَ أبلَغُ مِنَ الجَوابِ. (2)
عنه علیه السلام فی وصیّته لإبنه الحسین علیه السلام : بَخٍّ بَخٍّ لِعالِمٍ عَمِلَ فَجَدَّ ، وخافَ البَیاتَ فَأَعَدَّ وَاستَعَدَّ، إن سُئِلَ نَصَحَ وإن تُرِکَ صَمَتَ ، کَلامُهُ صَوابٌ وسُکوتُهُ مِن غَیرِ عِیٍّ جَوابٌ. (3)
عنه علیه السلام :تَرکُ جَوابِ السَّفیهِ أبلَغُ جَوابِهِ. (4)
عنه علیه السلام :إذا حَلُمتَ عَنِ الجاهِلِ فَقَد أوسَعتَهُ جَواباً. (5)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : قابِلِ السَّفیهَ بِالإِعراضِ عَنهُ وتَرکِ الجَوابِ یَکُنِ النّاسُ أنصارَکَ ، لِأَنَّهُ مَن جاوَبَ السَّفیهَ فَکَأَنَّهُ قَد وَضَعَ الحَطَبَ عَلَی النّارِ. (6)
عیون أخبار الرضا عن موسی بن محمّد المحاربی عن رجل ذکر اسمه عن الإمام الرّضا علیه السلام :إنَّ المَأمونَ قالَ لَهُ : أنشِدنی أحسَنَ ما رُوّیتَهُ فِی السُّکوتِ عَنِ الجاهِلِ وتَرکِ عِتابِ الصَّدیقِ . فَقالَ علیه السلام : إنّی لَیَهجُرُنِی الصَّدیقُ تَجَنُّبًا فَاُریهِ أنَّ لِهَجرِهِ أسبابا وأراهُ إن عاتَبتُهُ أغرَیتُهُ فَأَری لَهُ تَرکَ العِتابِ عِتابا وإذا بُلیتُ بِجاهِلٍ مُتَحَکِّمٍ یَجِدُ المُحالَ مِنَ الاُمورِ صَوابا أولَیتُهُ مِنِّی السُّکوتَ ، ورُبَّما کانَ السُّکوتُ عَنِ الجَوابِ جَوابا فَقالَ المَأمونُ : ما أحسَنَ هذا ! هذا مَن قالَهُ؟ فَقالَ : لِبَعضِ فِتیانِنا. (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 5303، عیون الحکم والمواعظ : ص 266 ح 4853 .
2- .سجع الحمام: ص 118 ح 391 نقلاً عن کتاب التمثیل والمحاضره للثعالبی .
3- .تحف العقول: ص 91، بحارالأنوار : ج 77 ح 239 .
4- .غرر الحکم : ح 4498، عیون الحکم والمواعظ : ص 201 ح 4064 .
5- .غرر الحکم : ح 4104، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3105 .
6- .مصباح الشریعه : ص 317، بحارالأنوار : ج 71 ح 422 ح 61 .
7- .عیون أخبار الرضا: ج 2 ص 174 ح 1 ، العُدد القویّه : ص 293 ح 21 نحوه، بحارالأنوار : ج 49 ص 108 .
ص: 289
4 / 4 سکوت
4 / 4سکوتآداب پاسخ دادنامام علی علیه السلام :بسی سخن که پاسخش خاموشی است .
امام علی علیه السلام :برخی سکوت ها از پاسخ دادن رساترند .
امام علی علیه السلام در سفارش به پسرش امام حسین علیه السلام : آفرین ! آفرین بر دانشمندی که در کارش جدّیت کند و از شبیخون مرگ بترسد ، پس آماده کند و فراهم آورد . اگر پرسیده شود ، خیرخواهی کند و اگر رهایش کنند ، خاموش ماند . سخنش درست و خاموشی اش بی آن که از ناتوانی باشد ، خود ، گونه ای پاسخ است .
امام علی علیه السلام :پاسخ ندادن به نادان ، رساترین پاسخ به اوست .
امام علی علیه السلام :چون در برابر نادانْ بردباری نمودی ، او را پاسخی گشاده (مُفصّل) داده ای .
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : با روی گرداندن و پاسخ ندادن با نادان روبه رو شو ، تا مردم یاورت شوند؛ زیرا هرکس به نادان پاسخ دهد ، گویی هیزم بر آتش می نهد .
عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از موسی بن محمّد محاربی از مردی که نامش را گفت : از امام رضا علیه السلام نقل شده که مأمون به ایشان گفت : بهترین شعری را که درباره سکوت در برابر نادان و نکوهش نکردن دوست می دانی ، برایم بخوان . امام علیه السلام فرمود : «دوستم مرا تنها می گذارد و دور می شود/ ولی من برای آن ، علّت هایی را در نظر می آورم .و چنین می بینم که اگر سرزنشش کنم ، وی را برانگیخته باشم/ پس سرزنش نکردنش را خود ، سرزنشی می بینم .و هرگاه گرفتار نادانی زورگو می گردم/ که کاری ناشدنی را درست می پندارد .در برابر او سکوت اختیار می کنم که بسا/ خاموش ماندن از پاسخ ، خود ، پاسخ است» . مأمون گفت : این [شعر] چه زیبا بود . چه کسی آن را سروده است؟ فرمود : «از برخی جوانان ماست» .
.
ص: 290
4 / 5النَّوادِررسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِیُّ مِنَ الشَّیطانِ ، ولَیسَ العِیُّ عِیَّ اللِّسانِ ولکِن قِلَّهُ المَعرِفَهِ بِالحَقِّ. (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لِکُلِّ قَولٍ جَوابٌ. (2)
عنه علیه السلام :مِن بُرهانِ الفَضلِ صائِبُ الجَوابِ. (3)
عنه علیه السلام :رُبَّما اُرتِجَ عَلَی الفَصیحِ الجَوابُ. (4)
عنه علیه السلام :رُبَّما خَرِسَ البَلیغُ عَن حُجَّتِهِ. (5)
معانی الأخبار عن شریح بن هانئ :سَألَ أمیرُ المُؤمِنینَ ابنَهُ الحَسَنَ بنَ عَلِیٍّ علیهماالسلام فَقالَ : یا بُنَیَّ ، مَا العَقلُ؟ قالَ: حِفظُ قَلبِکَ مَا استَودَعتَهُ ... قالَ: فَمَا الجَهلُ؟ قالَ : سُرعَهُ الوُثوبِ عَلَی الفُرصَهِ قَبلَ الاِستِمکانِ مِنها ، وَالاِمتِناعُ عَنِ الجَوابِ ، ونِعمَ العَونُ الصَّمتُ فی مَواطِنَ کَثیرَهٍ وإن کُنتَ فَصیحاً (6) . (7)
.
1- .الفردوس : ج 3 ص 90 ح 4252 عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 192 ح 29010 وراجع : موارد الظمآن : ص 492 ح 2010.
2- .غرر الحکم : ح 7273 .
3- .غرر الحکم : ح 9417، عیون الحکم والمواعظ : ص 473 ح 8671 .
4- .غرر الحکم : ح 5378، عیون الحکم والمواعظ : ص 267 ح 4916 .
5- .غرر الحکم : ح 5376، عیون الحکم والمواعظ : ص 267 ح 4914 .
6- .قوله علیه السلام : «والامتناع عن الجواب» أی عند عدم مظنّه ضرر فی الجواب ، فإنّ الامتناع حینئذٍ إمّا للجهل به أو للجهل بمصلحه الوقت ، فإنّ الصلاح حینئذٍ فی الجواب (بحارالأنوار : ج 1 ص 117) .
7- .معانی الأخبار: ص 401 ح 62 عن شریح بن هانئ، العُدد القویّه : ص 32 ح 22 وفیه کلام الإمام الحسن علیه السلام فقط، بحارالأنوار : ج 71 ص 280 ح 25 .
ص: 291
4 / 5 گوناگون
4 / 5گوناگونپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گنگی از شیطان است؛ نه گنگیِ زبان ، بلکه کم معرفتی به حق .
امام علی علیه السلام :هر سخنی را پاسخی است .
امام علی علیه السلام :از دلیل های فضل ، پاسخ درست است .
امام علی علیه السلام :گاه [باب] پاسخ بر شیوا سخن ، بسته می شود .
امام علی علیه السلام :گاه مرد زبان آور از حجّت آوری درمی مانَد .
معانی الأخبار از شریح بن هانی : امام علی علیه السلام از پسرش امام حسن علیه السلام پرسید : «پسرکم! خرد چیست؟» . گفت : نگاهداری دلت از آنچه بدو سپرده ای ... فرمود : «نادانی چیست؟». گفت : شتاب کردن پیش از فرصت یافتن و خودداری از پاسخ دادن . (1) و البته در بسیاری مواقع ، خاموشی بهترین یاور است؛ هرچند شیوا سخن باشی .
.
1- .علاّمه محمّد باقر مجلسی در شرح عبارت می گوید : یعنی با آن که گمانی به زیان جواب نیست ، جواب ندادن ، یا از سر جهل به پاسخ است یا ناآگاهی از مصلحت زمانه ، که صلاح در این موارد ، پاسخ دادن است و نه خودداری از پاسخ .
ص: 292
الإمام الصادق علیه السلام فی جَوابِ مَن قالَ لَهُ: ألَیسَ هُوَ قادِرٌ أن یَظهَرَ لَهُم حَتّی یَرَوهُ فَیَعرِفوهُ فَیُعبَدَ عَلی یَقینٍ ؟ : لَیسَ لِلمُحالِ جَوابٌ. (1)
.
1- .الاحتجاج: ج 2 ص 213 ح 223، بحارالأنوار : ج 10 ص 164 ح 2 .
ص: 293
امام صادق علیه السلام در پاسخ کسی که به ایشان گفت : آیا خداوند قادر نیست که برای مردم آشکار شود ، تا همه او را ببینند و به یقین عبادت شود؟ : برای ناشدنی پاسخی نیست .
.