گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه عقاید اسلامی
جلد سوم
فصل دوم : ویژگی های دانشمند



الف آنچه شایسته دانشمند است

2 / 1 عمل

فصل دوم : ویژگی های دانشمندالف آنچه شایسته دانشمند است2 / 1عمل3310.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چه می خواهید بیاموزید ، بیاموزید ؛ ولی هر گز خداوند ، شما را از دانش بهره نمی دهد ، تا آن که بدان عمل کنید .3311.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :من از آنچه نمی دانید ، نمی ترسم؛ ولی بنگرید در آنچه می دانید ، چگونه عمل می کنید .3312.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده در روز قیامت ، قدم از قدم برنمی دارد ، تا آن که از چهار چیز بازخواست شود : از عمرش که در چه کاری آن را فانی ساخته ؛ و از کالبدش که چگونه آن را فرسوده است ؛ و از دارایی اش که از کجا آورده و در کجا خرج کرده است ؛ و از دانشش که با آن، چه کرده است .

.



ص: 352

3313.الإمام الحسن علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن غَلَبَ عِلمُهُ هَواهُ فَهُوَ عِلمٌ نافِعٌ. (1)3310.امام صادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ إمامُ العَمَلِ وَالعَمَلُ تابِعُهُ ، یُلهِمُهُ اللّهُ السُّعَداءَ ویَحرِمُهُ الأَشقِیاءَ. (2)3311.امام صادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :کونوا لِلعِلمِ رُعاهً ولا تَکونوا لَهُ رُواهً ، فَقَد یَرعَوی مَن لا یَروی ، وقَد یَروی مَن لا یَرعَوی ، إنَّکُم لَن تَکونوا عالِمینَ حَتّی تَکونوا بِما عَلِمتُم عامِلینَ. (3)3312.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن خالَفَ هَواهُ أطاعَ العِلمَ. (4)3313.امام حسن علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن قاتَلَ جَهلَهُ بِعِلمِهِ فازَ بِالحَظِّ الأَسعَدِ. (5)3314.علل الشرایع عن جابر بن یزید الجعفی :عنه علیه السلام فی صِفَهِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام : عَقَلُوا الدّینَ عَقلَ وِعایَهٍ ورِعایَهٍ ، لا عَقلَ سَماعٍ ورِوایَهٍ ، فَإِنَّ رُواهَ العِلمِ کَثیرٌ ، ورُعاتَهُ قَلیلٌ. (6)3315.الإمام الباقر علیه السلام ( لِیَزیدَ الکُناسِیِّ ) عنه علیه السلام :اِعقِلُوا الخَبَرَ إذا سَمِعتُموهُ عَقلَ رِعایَهٍ لا عَقلَ رِوایَهٍ ، فَإِنَّ رُواهَ العِلمِ کَثیرٌ ، ورُعاتَهُ قَلیلٌ. (7)3316.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن جُمِعَ فیهِ سِتُّ خِصالٍ ما یَدَعُ لِلجَنَّهِ مَطلَباً ولا عَنِ النّارِ مَهرَباً : مَن عَرَفَ اللّهَ فَأَطاعَهُ ، وعَرَفَ الشَّیطانَ فَعَصاهُ ، وعَرَفَ الحَقَّ فَاتَّبَعَهُ ، وعَرَفَ الباطِلَ فَاتَّقاهُ ، وعَرَفَ الدُّنیا فَرَفَضَها ، وعَرَفَ الآخِرَهَ فَطَلَبَها. (8) .

1- .جامع الأخبار: ص 269 ح 730 ، روضه الواعظین: ص 461 ، مشکاه الأنوار: ص 158 ح 399 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 71 ح 21 .
2- .الخصال : ص 523 ح 12 عن محمّد بن عیسی بن عبید الیقطینی عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی ، الطوسی : ص 488 ح 1069 ، عدّه الداعی : ص 63 کلاهما عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 1 ص 171 ح 24 .
3- .فردوس الأخبار : ج 3 ص 291 ح 4742 ، الفردوس : ج 3 ص 241 ح 4707 وفیه «وعاهً» بدل «رعاهً» وکلاهما عن ابن عبّاس ، الجامع الصغیر : ج 2 ص 298 ح 6434 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 249 ح 29335 کلاهما نقلاً عن أبی نعیم عن ابن مسعود وفیهما صدره إلی «رواهً» .
4- .غرر الحکم : ح 8179 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 454 ح 8190 .
5- .غرر الحکم : ح 8859 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 457 ح 8284 وفیه «قابل» بدل «قاتل» .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 239 ، بحارالأنوار : ج 26 ص 266 ح 54 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 98 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 95 ، غرر الحکم : ح 2552 وفیه «درایه» بدل «رعایه» ، روضه الواعظین : ص 4 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 161 ح 21 .
8- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 135 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 264 ح 88 .


ص: 353

3317.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که دانشش بر هَوَسش چیره شود ، آن دانش ، سودمند است .3314.علل الشرائع ( به نقل از جابر بن یزید جعفی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، پیشوای عمل است و عمل ، پیرو آن . خداوند ، آن را در دل نیک بختان می اندازد و از تیره بختان ، دریغ می دارد .3315.امام باقر علیه السلام ( به یزید کُناسی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رعایت کنندگان دانش باشید ، نه روایتگران آن . گاه آن که روایت نکرده ، رعایت می کند و آن که رعایت نکرده روایت می کند . هرگز دانشمند نخواهید بود ، تا آن که به آنچه می دانید ، عامل باشید .3316.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که با هوایش مخالفت کند ، از دانشش اطاعت کند .3317.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :هرکس با دانشش به جنگ نادانی اش برود ، به والاترین بهره دست یافته است .3318.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در توصیف خاندان محمّد صلی الله علیه و آله : دین را با خردی در برگیرنده و رعایت کننده ، نه شنونده و حکایت کننده فهمیدند ، که روایتگران دانش ، فراوان و رعایت کنندگان آن ، اندک اند .3319.عنه علیه السلام ( فی وَصفِ الأَئِمَّهِ علیهم السلام ) امام علی علیه السلام :هرگاه خبری را می شنوید ، آن را با خرد رعایت کننده ، نه حکایت کننده بفهمید که روایتگران دانش ، فراوان و رعایت کنندگان آن ، اندک اند .3320.الإمام الصادق علیه السلام ( أیضا ) امام علی علیه السلام :هر که شش ویژگی را در خود گِرد آورد ، برای بهشت رفتن و گریز از دوزخ ، چیز دیگری نمی خواهد : آن که خدا را بشناسد ، پس فرمانش را ببرد ؛ شیطان را بشناسد و سرپیچی اش کند ؛ حق را بشناسد و پیروی اش کند ؛ باطل را بشناسد و از آن بپرهیزد ؛ دنیا را بشناسد و آن را براند ؛ و آخرت را بشناسد و آن را بجوید . .



ص: 354

3321.عنه علیه السلام ( فی زِیارَهِ الإِمامِ الحُسَینِ علیه السلام ) عنه علیه السلام :إن أحبَبتَ أن تَکونَ أسعَدَ النّاسِ بِما عَلِمتَ فَاعمَل. (1)3318.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :أطِعِ العِلمَ وَاعصِ الجَهلَ تُفلِح. (2)3319.امام باقر علیه السلام ( در وصف امامان علیهم السلام ) عنه علیه السلام :العِلمُ یُرشِدُکَ ، وَالعَمَلُ یَبلُغُ بِکَ الغایَهَ. (3)3320.امام صادق علیه السلام ( نیز در وصف امامان علیهم السلام ) عنه علیه السلام :اِعمَل بِالعِلمِ تُدرِک غُنما. (4)3321.امام صادق علیه السلام ( در زیارت امام حسین علیه السلام ) عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! إذا عَلِمتُم فَاعمَلوا بِما عَلِمتُم لَعَلَّکُم تَهتَدونَ. (5)3322.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :اِعمَلوا بِالعِلمِ تَسعَدوا. (6)3323.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :العِلمُ رُشدٌ لِمَن عَمِلَ بِهِ. (7)3324.الکافی عن أبی حمزه [الثمالی] :عنه علیه السلام :العامِلُ بِالعِلمِ کَالسّائِرِ عَلَی الطَّریقِ الواضِحِ. (8)3325.کمال الدین عن سلیمان الجعفری :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : ما أحسَنَ العِلمَ یَزینُهُ العَمَلُ ! وما أحسَنَ العَمَلَ یَزینُهُ الرِّفقُ ! (9)3326.الکافی عن محمّد بن الفضیل عن الإمام الرضا علیه العنه علیه السلام :بِحُسنِ العَمَلِ تُجنی ثَمَرَهُ العِلمِ ، لا بِحُسنِ القَولِ. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 3719 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 162 ح 3456 .
2- .غرر الحکم : ح 2309 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1880 .
3- .غرر الحکم : ح 2060 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 63 ح 1625 .
4- .غرر الحکم : ح 2277 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1902 .
5- .الکافی : ج 1 ص 45 ح 6 عن محمّد بن خالد رفعه ، منیه المرید : ص 147 ، مشکاه الأنوار : ص 244 ح 710 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 39 ح 69 .
6- .غرر الحکم : ح 2479 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 89 ح 2110 .
7- .غرر الحکم : ح 1277 .
8- .غرر الحکم: ح 1535.
9- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 259 ح 36 .
10- .غرر الحکم : ح 4296 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3888 .


ص: 355

3322.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :اگر دوست داری که بیشترین بهره را از دانشت ببری ، [بدان ]عمل کن .3323.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :از دانش پیروی کن و از نادانی سرپیچی کن تا رستگار شوی .3324.الکافی ( به نقل از ابو حمزه ثمالی ) امام علی علیه السلام :دانش ، به تو ره می نماید و عمل ، تو را به هدف می رساند .3325.کمال الدین ( به نقل از سلیمان جعفری ) امام علی علیه السلام :به دانش عمل کن تا غنیمت یابی .3326.الکافی ( به نقل از محمّد بن فضیل ) امام علی علیه السلام :ای مردم! هرگاه دانستید ، به آن عمل کنید تا شاید هدایت یابید .3327.کمال الدین عن جابر :امام علی علیه السلام :به دانش عمل کنید تا خوش بخت شوید .3328.کمال الدین عن سلیمان بن مهران الأعمش :امام علی علیه السلام :دانش برای آن که بدان عمل می کند ، مایه رشد است .3329.الکافی عن أبی خالد الکابلی :امام علی علیه السلام :عمل کننده به دانش ، مانند رهرو در راه روشن است .3327.کمال الدین ( به نقل از جابر ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : چه زیباست دانشی که به عمل ، زینت می یابد و چه زیباست عملی که به نرمی و مدارا زینت می یابد !3328.کمال الدین ( به نقل از سلیمان بن مهران اعمش ) امام علی علیه السلام :میوه دانش ، با کردار نیکْ چیده می شود ، نه با گفتار نیک . .



ص: 356

3329.الکافی ( به نقل از ابو خالد کابلی ) عنه علیه السلام :فَضیلَهُ العِلمِ العَمَلُ بِهِ. (1)3330.الإمام الرضا علیه السلام :عنه علیه السلام :خَیرُ العِلمِ ما قارَنَهُ العَمَلُ. (2)3331.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی وَصفِ الأَئِمَّهِ علیهم السلام ) عنه علیه السلام :تَمامُ العِلمِ استِعمالُهُ. (3)3332.عنه صلی الله علیه و آله ( أیضا ) عنه علیه السلام :تَمامُ العِلمِ العَمَلُ بِموجَبِهِ. (4)3330.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :مِن کَمالِ العِلمِ العَمَلُ بِما یَقتَضیهِ. (5)3331.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در وصف امامان علیهم السلام ) عنه علیه السلام :العَمَلُ بِالعِلمِ مِن تَمامِ النِّعمَهِ. (6)3332.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( نیز در وصف امامان علیهم السلام ) عنه علیه السلام :جَمالُ العالِمِ عَمَلُهُ بِعِلمِهِ. (7)3333.کمال الدین عن أحمد بن إسحاق بن سعد الأشعری :عنه علیه السلام :أحسَنُ العِلمِ ما کانَ مَعَ العَمَلِ. (8)3334.الإمام الهادی علیه السلام ( فِی الزِّیارَهِ الَّتی یُزارُ بِها جَمیعُ الأَئ ) عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مُعاوِیَه : اِعلَموا أنَّ خِیارَ عِبادِ اللّهِ الَّذینَ یَعمَلونَ بِما یَعلَمونَ ، وأنَّ شِرارَهُمُ الجُهّالُ الَّذینَ یُنازِعونَ بِالجَهلِ أهلَ العِلمِ ، فَإِنَّ لِلعالِمِ بِعِلمِهِ فَضلاً ، وإنَّ الجاهِلَ لَن یَزدادَ بِمُنازَعَهِ العالِمِ إلاّ جَهلاً. (9)3335.الإمام المهدیّ علیه السلام فِی التَّوقیعِ الَّذعنه علیه السلام :مَن عَمِلَ بِالعِلمِ بَلَغَ بُغیَتَهُ مِنَ الآخِرَهِ ومُرادَهُ. (10)3333.کمال الدین ( به نقل از احمد بن اسحاق بن سعد اشعری ) عنه علیه السلام :تَعَلَّمُوا العِلمَ تُعرَفوا بِهِ ، وَاعمَلوا بِهِ تَکونوا مِن أهلِهِ ، فَإِنَّهُ سَیَأتی بَعدَ هذا زَمانٌ لا یَعرِفُ فیهِ تِسعَهُ عُشَرائِهِمُ (11) المَعروفَ ، ولا یَنجو مِنهُ إلاّ کُلُّ نُوَمَهٍ ، فَاُولئِکَ أئِمَّهُ الهُدی ومَصابیحُ العِلمِ لَیسوا بِالمَساییحِ ولاَ المَذاییعِ (12) البُذرِ. (13) .

1- .غرر الحکم : ح 6576 .
2- .غرر الحکم : ح 4968 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 239 ح 4557 .
3- .غرر الحکم : ح 4463 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 201 ح 4068 .
4- .غرر الحکم : ح 448 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4029 .
5- .غرر الحکم : ح 9257 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 471 ح 8627 .
6- .غرر الحکم : ح 2052 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 62 ح 1618 .
7- .غرر الحکم : ح 4753 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 222 ح 4315 .
8- .غرر الحکم : ح 3108 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 121 ح 2754 .
9- .وقعه صفّین : ص 150 ، الغدیر : ج 10 ص 322 ؛ المناقب للخوارزمی : ص 250 وفیه صدره إلی «العلم» .
10- .غرر الحکم : ح 8245 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7824 .
11- .العشیر : جزء من أجزاء العشره (لسان العرب : ج 4 ص 570) .
12- .جمع مذیاع من أذاع الشیء إذا أفشاه ، وقیل : الذین یشیعون الفواحش (النهایه : ج 2 ص 174) .
13- .سنن الدارمی : ج 1 ص 86 ح 263 ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 352 نحوه وکلاهما عن أوفی بن دلهم وراجع: غرر الحکم : ح 4529 و ح 2531 .


ص: 357

3334.امام هادی علیه السلام ( در زیارت جامعه که با آن ، همه امامان علیهم السل ) امام علی علیه السلام :فضیلت دانش ، در عمل کردن به آن است .3335.امام مهدی علیه السلام ( در توقیعی که به دست محمّد بن عثمان عَمری ، خطاب ) امام علی علیه السلام :بهترین دانش ، آن است که با عمل همراه شود .3336.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی قَولِهِ عز و جل : {Q} «یَوْمَ نَدْعُواْ کُلّ ) امام علی علیه السلام :همه دانش ، به کار بستن آن است .3337.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :همه دانش ، عمل کردن بر طبق آن است .3336.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره فرموده خداوند عز و جل که: {Q} «روزی که ه ) امام علی علیه السلام :از کمال دانش ، عمل کردن به مقتضیات آن است .3337.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به کار بستن دانش ، کمال نعمت است .3338.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :زیبایی دانشمند ، در عمل کردن به دانشش است .3339.عنه علیه السلام ( فی بَیانِ بَعضِ ما تَکَلَّمَ بِهِ الحُسَینُ علی ) امام علی علیه السلام :نیکوترین دانش ، آن است که با عمل کردن باشد .3340.الکافی عن عبد اللّه بن سنان :امام علی علیه السلام در نامه اش به معاویه : بدانید که بهترین بندگان خدا ، کسانی اند که به آنچه می دانند ، عمل می کنند و بدترین آنها ، نادانانی هستند که جاهلانه با اهل دانش ، ستیزه می کنند . بی گمان ، برای دانشمند به سبب دانشش ، فضیلتی است و نادان در ستیزه با دانشمند ، جز بر نادانی خویش نمی افزاید .3341.الکافی عن الفضیل بن یسار :امام علی علیه السلام :هر کس به دانش خویش عمل کند ، به مطلوب و مقصود اخروی اش می رسد .3338.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش بیاموزید ، تا بدان شناخته گردید و بدان عمل کنید ، تا از اهل آن به شمار آیید . روزگاری پس از این روزگار می رسد که نُه دَهُمِ مردم ، کار نیک را نمی شناسند و جز شخص گم نام ، رهایی نمی یابد . پس آنان اند پیشوایان هدایت و چراغ های دانش ؛ نه به هر سو روان اند ، و نه با پُرگویی افشاگر رازهایند . .



ص: 358

3339.امام صادق علیه السلام ( در بیان برخی از سخنان امام حسین علیه السلام در ) عنه علیه السلام :قِوامُ الدّینِ وَالدُّنیا بِأَربَعَهٍ : عالِمٍ مُستَعمِلٍ عِلمَهُ ، وجاهِلٍ لا یَستَنکِفُ أن یَتَعَلَّمَ ، وجَوادٍ لا یَبخَلُ بِمَعروفِهِ ، وفَقیرٍ لا یَبیعُ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ ، فَإِذا ضَیَّعَ العالِمُ عِلمَهُ استَنکَفَ الجاهِلُ أن یَتَعَلَّمَ ، وإذا بَخِلَ الغَنِیُّ بِمَعروفِهِ باعَ الفَقیرُ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ. (1)3340.الکافی ( به نقل از عبداللّه بن سنان ) عنه علیه السلام :إذا رُمتُمُ (2) الاِنتِفاعَ بِالعِلمِ فَاعمَلوا بِهِ ، وأکثِرُوا الفِکرَ فی مَعانیهِ ، تَعِهِ القُلوبُ. (3)3341.الکافی ( به نقل از فضیل بن یسار ) عنه علیه السلام :قَلیلُ العِلمِ مَعَ العَمَلِ خَیرٌ مِن کَثیرِهِ بِلا عَمَلٍ. (4)3342.تفسیر العیّاشی عن إسماعیل بن همام عن الإمام الرضا ( فی قَولِ اللّه ِ عز و جل : {Q} «یَوْمَ نَدْعُوا ) عنه علیه السلام لَمّا سُئِلَ : مَنِ العالِمُ ؟ : مَنِ اجتَنَبَ المَحارِمَ. (5)3343.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَحتاجُ العِلمُ إلَی العَمَلِ. (6)3344.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :مِلاکُ العِلمِ العَمَلُ بِهِ. (7)3345.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :شَرُّ العِلمِ عِلمٌ لا یُعمَلُ بِهِ. (8) .

1- .نهج البلاغه : الحکمه 372 ، غرر الحکم : ح 6818 نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 179 ح 61 نقلاً عن روضه الواعظین .
2- .رُمتُ الشیءَ: طَلَبْتُه (المصباح المنیر: ص 246).
3- .غرر الحکم : ح 4158 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 137 ح 3117 .
4- .غرر الحکم : ح 6772 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 371 ح 6256 .
5- .دستور معالم الحکم : ص 83.
6- .غرر الحکم : ح 11020 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10200 وفیه «الحلم» بدل «العمل» .
7- .غرر الحکم : ح 9723 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8963 .
8- .غرر الحکم : ح 5707 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 293 ح 5221 .


ص: 359

3346.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :قوام دین و دنیا ، به چهار چیز است : دانشمندی که دانشش را به کار می بندد ؛ و نادانی که از آموختن سر نمی پیچد ؛ و بخشنده ای که از احسان ، بخل نمی ورزد ؛ و ناداری که آخرتش را به دنیایش نمی فروشد . پس هرگاه دانشمند دانشش را تباه کند ، نادان از آموختن ، سرپیچی می کند و هرگاه توانگر از احسان بخل ورزید ، تهی دست آخرتش را به دنیایش می فروشد .3342.تفسیر العیّاشی ( به نقل از اسماعیل بن همام ) امام علی علیه السلام :چون خواستید از دانش بهره ببرید ، بدان عمل کنید و در معانی آن ، بسیار بیندیشید ، تا دل ها آن را در برگیرد .3343.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش اندکِ با عمل ، بهتر از دانش فراوان بی عمل است .3344.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام هنگامی که از او پرسیده شد : دانشمند کیست؟ : آن که از حرام ها دوری کند .3345.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش ، به عمل نیاز دارد .3346.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :استواری دانش ، در عمل کردن به آن است .3347.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بدترین دانش ، دانشی است که بدان عمل نمی شود . .



ص: 360

3348.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ کَشَجَرٍ بِلا ثَمَرٍ. (1)3349.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عِلمٌ بِلا عَمَلٍ کَقَوسٍ بِلا وَتَرٍ. (2)3350.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَمالُ العِلمِ العَمَلُ. (3)3351.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أنفَعُ العِلمِ ما عُمِلَ بِهِ. (4)3347.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَلَی العالِمِ أن یَعمَلَ بِما عَلِمَ ، ثُمَّ یَطلُبَ تَعَلُّمَ ما لَم یَعلَم. (5)3348.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّکُم إلَی العَمَلِ بِما عَلِمتُم أحوَجُ مِنکُم إلی تَعَلُّمِ ما لَم تَکونوا تَعلَمونَ. (6)3349.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام زین العابدین علیه السلام :العِلمُ دَلیلُ العَمَلِ ، وَالعَمَلُ وِعاءُ الفَهمِ. (7)3350.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کانَ نَقشُ خاتَمِ حُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام «عَلِمتَ فَاعمَل». (8)3351.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الدُّعاء : ثُمَّ استَعمِلنی بِما تُلهِمُنی مِنهُ ، ووَفِّقنی لِلنُّفوذِ فیما تُبَصِّرُنی مِن عِلمِهِ ، حَتّی لا یَفوتَنِی استِعمالُ شَیءٍ عَلَّمتَنیهِ ، ولا تَثقُلَ أرکانی عَنِ الحُفوفِ فیما ألهَمتَنیهِ. (9)3352.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ رُواهَ الکِتابِ کَثیرٌ ، وإنَّ رُعاتَهُ قَلیلٌ ، وکَم مِن مُستَنصِحٍ لِلحَدیثِ مُستَغِشٍّ لِلکِتابِ ، فَالعُلَماءُ یَحزُنُهُم تَرکُ الرِّعایَهِ ، وَالجُهّالُ یَحزُنُهُم حِفظُ الرِّوایَهِ ، فَراعٍ یَرعی حَیاتَهُ ، وراعٍ یَرعی هَلَکَتَهُ ، فَعِندَ ذلِکَ اختَلَفَ الرّاعِیانِ و تَغایَرَ الفَریقانِ. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 6290 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 340 ح 5789 .
2- .غرر الحکم : ح 6291 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 340 ح 5790 .
3- .غرر الحکم : ح 7243 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6672 .
4- .غرر الحکم : ح 2933 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2636 .
5- .غرر الحکم : ح 6196 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 328 ح 5634 .
6- .غرر الحکم : ح 3826 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 174 ح 3622 .
7- .أعلام الدین : ص 96 .
8- .جامع بیان العلم وفضله: ج 2 ص 11؛ إرشاد القلوب: ص 15، مستدرک الوسائل: ج 3 ص 307 ح 3641 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب .
9- .الصحیفه السجّادیّه : ص 101 الدعاء 24 .
10- .الکافی : ج 1 ص 49 ح 6 عن طلحه بن زید وراجع: مستطرفات السرائر : ص 150 ح 6 ومنیه المرید : ص 370 .


ص: 361

3353.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش بی عمل ، مانند درخت بی ثمر است .3354.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش بی عمل ، مانند کمان بی زِه است .3355.کمال الدین عن أبان بن أبی عیّاش عن سلیم بن قیس الامام علی علیه السلام :کمال دانش ، در عمل کردن است .3356.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :سودمندترین دانش ، آن است که به کار بسته شده است .3352.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر دانشمند است که به آنچه می داند ، عمل کند . سپس به فراگیری آنچه نمی داند ، روی آورد .3353.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بی گمان ، شما به عمل به آنچه آموخته اید ، از فراگیری آنچه نمی دانید ، نیازمندترید .3354.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام زین العابدین علیه السلام :دانش ، راهنمای عمل و عمل ، ظرف فهم است .3355.کمال الدین ( به نقل از ابان بن ابی عیّاش از سلیم بن قیس هلال ) امام زین العابدین علیه السلام :نقش مُهر حسین بن علی علیهماالسلام چنین بود : «دانستی ، پس به کار بند» .3356.امام علی علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام در دعا : پس مرا در آنچه به من الهام فرمودی ، به کار گیر و در اقدام به آنچه به آگاهی اش بینایم کردی ، موفّق بدار ، تا آن جا که به کار بستن چیزی که به من آموختی ، از دستم نرود و اعضای من ، در عمل به آنچه الهامم کردی ، گرانْ جانی نکنند .3357.عنه علیه السلام ( فی صِفَهِ الضّالِّ ) امام صادق علیه السلام :بی گمان ، روایتگران کتاب ، بسیار و رعایت کنندگان آن ، اندک اند؛ و چه بسا نیکخواه (1) حدیث که آشفته کننده نوشته است . دانشمندان ، اندیشناکِ رعایت نکردن اند و نادانان ، در اندیشه حفظ حدیث اند . پس این یک ، زندگی اش را می پاید و آن یک ، هلاکت خویش را . در این جاست که نگهبانان ، گوناگون و دو گروه از هم جدا می شوند . .

1- .در نقل منیه المرید به جای «مستنصح (نیکخواه)» ، «مستنسخ (نگارنده)» آمده است .


ص: 362

3358.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام فی تفسیر قوله تعالی : «فَکُبْکِبُواْ فِیهَا هُمْ وَ الْغَاوُنَ» (1) : الغاوونَ هُمُ الَّذِینَ عَرَفوا الحَقَّ وَعَمِلُوا بِخِلافِهِ. (2)3359.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :کانَ المَسیحُ علیه السلام یَقولُ لِأَصحابِهِ : إنَّما اُعَلِّمُکُم لِتَعمَلوا ، ولا اُعَلِّمُکُم لِتُعجَبوا ، إنَّکُم لَن تَنالوا ما تُریدونَ إلاّ بِتَرکِ ما تَشتَهونَ وبِصَبرِکُم عَلی ما تَکرَهونَ. (3)3360.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :تَعَلَّموا ما شِئتُم أن تَعمَلوا ، فَلَن یَنفَعَکُمُ اللّهُ بِالعِلمِ حَتّی تَعمَلوا بِهِ ، لِأَنَّ العُلَماءَ هِمَّتُهُمُ الرِّعایَهُ ، وَالسُّفَهاءَ هِمَّتُهُمُ الرِّوایَهُ. (4)3361.عنه علیه السلام ( لِمُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ ) الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشام : یا هِشامُ ، إنَّ کُلَّ النّاسِ یُبصِرُ النُّجومَ ، ولکِن لا یَهتَدی بِها إلاّ مَن یَعرِفُ مَجارِیَها ومَنازِلَها . وکَذلِکَ أنتُم تَدرُسونَ الحِکمَهَ ولکِن لا یَهتَدی بِها مِنکُم إلاّ مَن عَمِلَ بِها. (5)3357.امام علی علیه السلام ( در ویژگیِ گم راه ) عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : یا اللّهُ یا اللّهُ یا اللّهُ ، أسأَلُکَ بِحَقِّ مَن حَقُّهُ عَلَیکَ عَظیمٌ ، أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تَرزُقَنِی العَمَلَ بِما عَلَّمتَنی مِن مَعرِفَهِ حَقِّکَ. (6)3358.امام باقر علیه السلام :عیسی علیه السلام :رَأَیتُ حَجَراً مَکتوباً عَلَیهِ : اِقلِبنی . فَقَلَبتُهُ ، فَإِذا عَلَیهِ مِن باطِنِهِ : مَن لا یَعمَلُ بِما یَعلَمُ مَشومٌ عَلَیهِ طَلَبُ ما لایَعلَمُ ، ومَردودٌ عَلَیهِ ما عَلِمَ. (7) .

1- .الشعراء : 94 .
2- .عدّه الداعی : ص 67 عن هشام بن سعید ، بحارالأنوار: ج 2 ص 37 ح 52 .
3- .الأمالی ، المفید: ص 208 ح 43 عن ابن سنان، بحارالأنوار : ج 14 ص 324 ح 38 وراجع: جامع بیان العلم وفضله: ج 2 ص 10 .
4- .عدّه الداعی : ص 67 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 37 ح 54 .
5- .تحف العقول : ص 392 و ص 507 من مواعظ عیسی علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 145 ح 30 .
6- .الکافی : ج 2 ص 553 ح 11 عن البرقی ، مصباح المتهجّد : ص 329 نحوه ، عدّه الداعی : ص 260 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 86 ص 46 ح 54 .
7- .عدّه الداعی : ص 69 ، مصباح الشریعه : ص 345 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 32 ح 24 .


ص: 363

3359.امام باقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام در تفسیر گفته خداوند متعال : «آن گاه ایشان و گم راهان در آن سرنگون می شوند» : گم راهان ، کسانی اند که حق را شناختند و بر خلافش رفتار کردند .3360.امام باقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام :مسیح علیه السلام به یاران خود می فرمود : «من فقط برای این به شما می آموزم که عمل کنید ، و نمی آموزم تا خرسند گردید . شما به آنچه می خواهید ، نمی رسید، جز با رها کردن شهوات خود و شکیبایی ورزیدن بر آنچه [ انجام دادن آن ]برایتان ناگوار است» .3361.امام باقر علیه السلام ( به محمّد بن مُسلم ) امام صادق علیه السلام :چیزی را بیاموزید که می خواهید به کار بندید . هرگز خداوند شما را از دانش ، بهره نمی دهد تا آن که بدان عمل کنید؛ زیرا همّت دانشمندان ، رعایت است و همّت نابخردان ، روایت .3362.الکافی عن برید :امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام : ای هشام! همه مردم ، ستارگان را می بینند ، ولی تنها کسی بدان راه می یابد که مسیر و منزل های آنها را بشناسد و همین گونه ، شما حکمت را درس می گیرید ؛ ولی تنها کسی بدان راه می یابد که آن را به کار بندد .3363.الإمام الصادق علیه السلام :امام کاظم علیه السلام در دعا : خدایا ، خدایا ، خدایا ! به حقّ آن که حقّش بر تو بزرگ است ، از تو می خواهم که بر محمّد و خاندانش درود فرستی و عمل به آنچه را که از معرفت حقّت به من آموختی ، روزی ام فرمایی .3364.عنه علیه السلام :عیسی علیه السلام :سنگی را دیدم که بر آن نوشته بود : مرا بچرخان .

آن را چرخاندم . در پشت آن نوشته بود : کسی که آنچه را می داند ، به کار نمی بندد ، جستجوی آنچه نمی داند ، برایش شوم است و آنچه را هم که می داند ، به خود وی باز می گردد [و حجّتی است بر او] . .



ص: 364

3365.عنه علیه السلام :الکافی عن عبدالرحمن بن أبی لیلی :سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام یَقولُ : إذا سَمِعتُمُ العِلمَ فَاستَعمِلوهُ ، ولتَتَّسِع قُلوبُکُم ، فَإِنَّ العِلمَ إذا کَثُرَ فی قَلبِ رَجُلٍ لا یَحتَمِلُهُ قَدَرَ الشَّیطانُ عَلَیهِ ، فَإِذا خاصَمَکُمُ الشَّیطانُ فَأَقبِلوا عَلَیهِ بِما تَعرِفونَ ، فَإِنَّ کَیدَ الشَّیطانِ کانَ ضَعیفاً .

فَقُلتُ : ومَا الَّذی نَعرِفُهُ؟

قالَ : خاصِموهُ بِما ظَهَرَ لَکُم مِن قُدرَهِ اللّهِ عز و جل . (1)3366.الاختصاص عن أبی الجارود عن الإمام الصادق علیه السالکافی عن هاشم بن البرید :جاءَ رَجُلٌ إلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام فَسَأَلَهُ عَن مَسائِلَ ، فَأَجابَ ، ثُمَّ عادَ لِیَسأَلَ عَن مِثلِها ، فَقالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام : مَکتوبٌ فِی الإِنجیلِ : لا تَطلُبوا عِلمَ ما لا تَعلَمونَ ولَمّا تَعمَلوا بِما عَلِمتُم ، فَإِنَّ العِلمَ إذا لَم یُعمَل بِهِ لَم یَزدَد صاحِبُهُ إلاّ کُفراً ، ولَم یَزدَد مِنَ اللّهِ إلاّ بُعداً. (2)3362.الکافی ( به نقل از برید ) لقمان علیه السلام لاِبنِهِ یَعِظُهُ : یا بُنَیَّ ، لا تَتَعَلَّم ما لا تَعلَمُ حَتّی تَعمَلَ بِما تَعلَمُ. (3)راجع : ص 410 (ترک العمل) و 498 (علماء السوء)، ج 2 ص 308 (شرط العمل) و 334 (العمل) و 486 (العمل).

.

1- .الکافی : ج 1 ص 45 ح 7 .
2- .الکافی : ج 1 ص 44 ح 4 ، منیه المرید : ص 146 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 259 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 27 ح 6 .
3- .الدرّ المنثور : ج 6 ص 519 عن أحمد عن محمّد بن واسع .


ص: 365

3364.امام صادق علیه السلام :الکافی به نقل از عبد الرحمان بن ابی لیلی : شنیدم که امام باقر علیه السلام می فرمود: «هر گاه دانش را شنیدید ، آن را به کار بندید و باید گنجایش دل هایتان بیشتر شود؛ زیرا دانش چون در دل انسانی که تحمّل آن را ندارد فراوان شود ، شیطان بر او چیره می گردد . پس هرگاه شیطان با شما به ستیز در می آید ، با آنچه می شناسید به او روی آورید که نیرنگ شیطان ضعیف است» . گفتم : ما چه چیزی را می شناسیم؟ فرمود : «با قدرتی که خداوند عز و جل بر شما آشکار کرده با او بستیزید» .3365.امام صادق علیه السلام :الکافی به نقل از هاشم بن برید : مردی به خدمت علی بن حسین علیهماالسلامرسید و از او مسئله هایی پرسید و ایشان ، پاسخ گفت . سپس بازگشت تا مانند آنها را دوباره بپرسد . امام علیه السلام فرمود : «در انجیل نوشته شده است : تا هنگامی که به آنچه می دانید ، عمل نکرده اید ، در پی دانستن آنچه نمی دانید ، نروید که اگر به دانش عمل نشود ، جز بر کفر دارنده اش و دوری او از خدایش نمی افزاید » .3366.الإختصاص ( به نقل از ابو جارود ) لقمان علیه السلام در اندرز به پسرش : پسرکم! آنچه را نمی دانی ، میاموز ، تا آن گاه که به آنچه می دانی ، عمل کنی .ر . ک : ص 411 (عمل نکردن) و 499 (دانشمندان بد) ، ج2 ص 309 (شرط عمل) و 335 (عمل) و 489 (عمل) .

.



ص: 366

2 / 2مَکارِمُ الأَخلاقِ3370.الکافی عن الحارث بن المغیره :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ وتَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّکینَهَ وَالوَقارَ ، وتَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ. (1)3367.أعلام الدین ( به نقل از ابو بصیر ) عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ ازدادَ عِلماً ثُمَّ لَم یَزدَد زُهداً لَم یَزدَد مِنَ اللّهِ إلاّ بُعداً. (2)3368.الکافی ( به نقل از فضیل بن یسار ) عنه صلی الله علیه و آله :الوَرَعُ حَسَنٌ ، ولکِن فِی العُلَماءِ أحسَنُ. (3)3369.ثواب الأعمال ( به نقل از عیسی بن سَری ) عنه صلی الله علیه و آله :زینَهُ العِلمِ الإِحسانُ. (4)3370.الکافی ( به نقل از حارث بن مغیره ) الإمام علیّ علیه السلام :رَأسُ العِلمِ الرِّفقُ ، رَأسُ الجَهلِ الخُرقُ (5) . (6)3371.الکافی عن ابن أبی یعفور :عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ التَّمییزُ بَینَ الأَخلاقِ ، وإظهارُ مَحمودِها ، وقَمعُ مَذمومِها. (7)راجع: ص 368 (الحلم) و 374 (الصمت) و 376 (خفض الجناح) .

.

1- .المعجم الأوسط : ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبی هریره ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 125 عن أبی سعید الخدری وزاد فیه «وَلا تَکُونوا جَبابِرَهَ العُلَماءِ» ، حلیه الأولیاء : ج 6 ص 342 ، الفردوس : ج 2 ص 41 ح 2238 کلاهما عن عمر وفیهما صدره إلی «الوقار» ولیس فیهما «السکینه» ، کنزالعمّال : ج 10 ص 141 ح 28717 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 82 وفیه «والحلم ولا تکونوا من جبابره العلماء فلا یقوم علمکم بجهلکم» بدل «وتواضعوا لمن تعلمون منه» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 37 ح 49 .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 102 ، کنز الفوائد: ج 2 ص 108 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 37 ح 50 ؛ الفردوس: ج 3 ص 602 ح 5887 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنزالعمّال : ج 10 ص 193 ح 29016 .
3- .الفردوس: ج 3 ص 92 ح 4258 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 15 ص 896 ح 43542 .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 402 ح 5868 عن أبی الصباح الکنانی عن الإمام الصادق علیه السلام ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 84 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 26 ح 2 .
5- .الخُرق بالضمّ: الجهل والحُمق (النهایه : ج 2 ص 26).
6- .غرر الحکم: ح 5224 و ح 5225 ، وفی طبعه النجف: 182 «الحزق» بدل «الخُرق» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4803 و 4804 .
7- .غرر الحکم : ح 5267 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4819 وفیه «العمل» بدل «العلم» .


ص: 367
2 / 2 اخلاق پسندیده

2 / 2اخلاق پسندیده3372.المحاسن ( به نقل از حسین بن ابی العلاء ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش را فرا گیرید و آرامش و وقار را برای آن بیاموزید و در برابر آن که از او فرا می گیرید ، فروتنی کنید .3373.الإختصاص ( به نقل از عمر بن یزید ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانشش را افزود ، ولی زهدش را نیفزود ، جز بر دوری از خدا نیفزوده است .3374.کمال الدین عن محمّد بن إسماعیل عن الإمام الرضا علپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ورع ، زیباست و در دانشمندان ، زیباتر .3375.الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیور دانش ، احسان است .3374.کمال الدین ( به نقل از محمّد بن اسماعیل ) امام علی علیه السلام :اساس دانش ، نرمش و اساس نادانی ، درشتی است .3375.امام حسن عسکری ( از پدرانش علیهم السلام ) امام علی علیه السلام :اساس دانش ، قدرت تشخیص اخلاقی و نمایاندن پسندیده آن و ریشه کن کردن ناپسند آن است .ر . ک : ص 369 (بردباری) و 375 (سکوت) و 377 (فروتنی) .


.



ص: 368

2 / 3الحِلمالکتاب«وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ» . (1)

«وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ» . (2)

«وَ کَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَلِیمًا» . (3)

الحدیث3380.الکافی عن منصور عمّن ذکره عن الإمام الصادق علیه ارسول اللّه صلی الله علیه و آله :نِعمَ وَزیرُ العِلمِ الحِلمُ. (4)3381.کمال الدین عن أبان بن تغلب :عنه صلی الله علیه و آله :زَینُ العِلمِ حِلمُ أهلِهِ. (5)3382.کمال الدین عن عبد اللّه بن سنان :عنه صلی الله علیه و آله :وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، ما جُمِعَ شَیءٌ إلی شَیءٍ أفضَلُ مِن حِلمٍ إلی عِلمٍ. (6)3380.الکافی ( به نقل از منصور از کسی که او نامش را برد ) الإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ المُتَّقینَ : یَمزُجُ الحِلمَ بِالعِلمِ ، وَالقَولَ بِالعَمَلِ. (7) .

1- .النساء: 12.
2- .الحجّ: 59.
3- .الأحزاب: 51.
4- .الکافی : ج 1 ص 48 ح 3 عن حمّاد بن عثمان عن الإمام الصادق علیه السلام ، قرب الإسناد : ص 68 ح 217 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله ، غرر الحکم : ح 9929 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 494 ح 9126 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 45 ح 1 .
5- .سنن الدارمی : ج 1 ص 150 ح 583 عن عامر الشعبی ، الفردوس : ج 2 ص 296 ح 3349 عن أنس ؛ غرر الحکم : ح 5463 وفیه «الحلم» بدل «حلم أهله» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 276 ح 5017 .
6- .الخصال : ص 5 ح 11 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، مشکاه الأنوار : ص 382 ح 1262 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 46 ح 2 ؛ جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 125 عن معاذ بن جبل وفیه «أووی» بدل «جمع» ، الفردوس : ج 4 ص 120 ح 6371 عن أبی اُمامه وفیه «اُضیف» بدل «جمع» ، کنزالعمّال : ج 3 ص 132 ح 5829 .
7- .نهج البلاغه: الخطبه 193، تحف العقول: ص161 وفیه «العلم» بدل «القول»، بحارالأنوار : ج67 ص316 ح49.


ص: 369



2 / 3 بردباری

2 / 3بردباریقرآن«خداوند ، دانا و بردبار است» .

«بی گمان ، خداوند ، دانا و بردبار است» .

«خداوند ، همواره دانا و بردبار است» .

حدیث3385.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین دست یار دانش ، بردباری است .3386.المناقب لابن شهرآشوب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زیور دانش ، بردباری اهل آن است .3387.معانی الأخبار عن أبی الجارود :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جانم در دست اوست ، برتر از بردباری با دانش ، چیزی با چیز دیگر گِرد نیامد .3388.الإمام الباقر علیه السلام ( لِمُحَمَّدِ بنِ مُسلِمٍ ) امام علی علیه السلام در توصیف پرهیزگاران : بردباری را با دانش و گفتار را با کردار ، در هم می آمیزد .

.



ص: 370

3389.الکافی عن أبی بصیر :عنه علیه السلام :لا عِلمَ لِمَن لا حِلمَ لَهُ. (1)3390.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :یَحتاجُ العِلمُ إلَی الحِلمِ. (2)3386.المناقب ، ابن شهر آشوب :عنه علیه السلام :وَقارُ الحِلمِ زینَهُ العِلمِ. (3)3387.معانی الأخبار ( به نقل از ابو جارود ) عنه علیه السلام :نِعمَ قَرینُ الحِلمِ العِلمُ. (4)3388.امام باقر علیه السلام ( به محمّد بن مسلم ) عنه علیه السلام :تَعَلَّمُوا العِلمَ ، وتَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّکینَهَ وَالحِلمَ ، ولا تَکونوا جَبابِرَهَ العُلَماءِ . (5)3389.الکافی ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :کَمالُ العِلمِ الحِلمُ ، وکَمالُ الحِلمِ کَثرَهُ الاِحتِمالِ وَالکَظمِ. (6)3390.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :حُسنُ الحِلمِ دَلیلُ وُفورِ العِلمِ. (7)3391.الکافی عن عبد الأعلی مولی آل سام عن الإمام الصادقعنه علیه السلام :لَن یُثمِرَ العِلمُ حَتّی یُقارِنَهُ الحِلمُ. (8)3392.الإمام الرضا علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِلمُ زِینَهُ العِلمِ. (9)3393.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ الحِلمُ. (10)3391.الکافی ( به نقل از عبدالأعلی، وابسته خاندان سام ) عنه علیه السلام :إنَّ أفضَلَ العِلمِ السَّکینَهُ وَالحِلمُ. (11)3392.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِلمُ حِلیَهُ العِلمِ وعِلَّهُ السِّلمِ. (12) .

1- .غرر الحکم : ح 10784 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10047 .
2- .غرر الحکم : ح 11024 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10200 .
3- .غرر الحکم : ح 10073 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 503 ح 9215 .
4- .غرر الحکم : ح 9898 .
5- .کنز الفوائد : ج 2 ص 108 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 37 ح 49 .
6- .غرر الحکم : ح 7231 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 397 ح 6740 .
7- .غرر الحکم : ح 4822 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4382 .
8- .غرر الحکم : ح 7411 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 407 ح 6890 .
9- .غرر الحکم : ح 1004 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 51 ح 1334 .
10- .غرر الحکم : ح 5233 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4811 .
11- .غرر الحکم : ح 3442 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3291 .
12- .غرر الحکم : ح 1336 .


ص: 371

3393.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که بردباری ندارد ، دانشی ندارد .3394.کمال الدّین عن سعد بن عبد اللّه القمّی ( فیما قالَ لِلحُجَّهِ بنِ الحَسَنِ علیه السلام ) امام علی علیه السلام :دانش ، به بردباری نیاز دارد .3394.کمال الدین ( به نقل از سعد بن عبداللّه قمی ) امام علی علیه السلام :سنگینی بردباری ، زیور دانش است .3395.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :بهترین همراه بردباری ، دانش است .3396.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش بیاموزید و آرامش و بردباری را برای دانش ، فرا گیرید و از دانشمندان متکبّر نباشید .3397.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :کمال دانش ، بردباری و کمال بردباری ، فراوانی تحمّل و فرو خوردن خشم است .3398.معانی الأخبار عن حسین الأشقر :امام علی علیه السلام :بردباری شایسته ، نشانه فراوانیِ دانش است .3395.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش تا با بردباری همراه نگردد ، نتیجه نمی دهد .3396.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :بردباری ، زیور دانش است .3397.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :اساس دانش ، بردباری است .3398.معانی الأخبار ( به نقل از حسین اشقر ) امام علی علیه السلام :برترین دانش ، آرامش و بردباری است .3399.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بردباری ، زیور دانش و منشأ سلامت است . .



ص: 372

3400.عنه علیه السلام ( فی خُطبَهٍ لَهُ یَذکُرُ فیها صِفاتِ الإِمامِ ) عنه علیه السلام :لا شَیءَ أحسَنُ مِن عَقلٍ مَعَ عِلمٍ ، وعِلمٍ مَعَ حِلمٍ ، وحِلمٍ مَعَ قُدرَهٍ. (1)3401.الإمام الرضا علیه السلام :عنه علیه السلام :مِن أشرَفِ العِلمِ التَّحَلّی بِالحِلمِ. (2)3399.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :العِلمُ قائِدُ الحِلمِ. (3)3400.امام صادق علیه السلام ( در خطبه ای که در آن ، از صفات امام یاد می کند ) عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالحِلمِ فَإِنَّهُ ثَمَرَهُ العِلمِ. (4)3401.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :رَدُّ الغَضَبِ بِالحِلمِ ثَمَرَهُ العِلمِ. (5)3402.الخصال عن محمّد بن أبی عمیر :عنه علیه السلام :العِلمُ أصلُ الحِلمِ. (6)3402.الخصال ( به نقل از محمّد بن ابی عمیر ) عنه علیه السلام :الحِلمُ ثَمَرَهُ العِلمِ. (7)3403.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غایَهُ العِلمِ السَّکینَهُ وَالحِلمُ. (8)3404.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :تَجَرَّع مَضَضَ الحِلمِ ، فَإِنَّهُ رَأسُ الحِکمَهِ وثَمَرَهُ العِلمِ. (9)3405.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِالعِلمِ تُدرَکُ دَرَجَهُ الحِلمِ. (10)3403.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَنِ ارتَوی مِن مَشرَبِ العِلمِ تَجَلبَبَ جِلبابَ الحِلمِ. (11)3404.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العِلمُ مَرکَبُ الحِلمِ. (12) .

1- .غرر الحکم : ح 10909 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 544 ح 10116 .
2- .غرر الحکم : ح 9426 .
3- .غرر الحکم : ح 841 و ح 303 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 203 .
4- .غرر الحکم : ح 6084 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5715 .
5- .غرر الحکم : ح 5397 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4956 وفیه «العقل» بدل «العلم» .
6- .غرر الحکم : ح 1003 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 51 ح 1333 .
7- .غرر الحکم : ح 842 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 204 .
8- .غرر الحکم : ح 6380 .
9- .غرر الحکم : ح 4546 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 202 ح 4102 وفیه «غصص» بدل «مضض» .
10- .غرر الحکم : ح 4437 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3826 .
11- .غرر الحکم : ح 8703 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 439 ح 7628 .
12- .غرر الحکم : ح 817 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 479 .


ص: 373

3405.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ چیز نیکوتر از خردِ با دانش و دانشِ همراه بردباری و بردباریِ همراه با قدرت نیست .3406.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از شریف ترین دانش ها ، آراستگی به بردباری است .3407.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش ، پیشوای بردباری است .3408.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :همواره بردبار باش که آن ، نتیجه دانش است .3409.الکافی عن أبی حمزه :امام علی علیه السلام :خشم را با بردباری باز گرداندن ، نتیجه دانش است .3410.الکافی عن ضریس الکناسی عن الإمام الباقر علیه السلامام علی علیه السلام :دانش ، ریشه بردباری است .3406.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بردباری ، نتیجه دانش است .3407.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نهایت دانش ، آرامش و بردباری است .3408.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :جرعه های رنج بردباری را در کش ، که اساس حکمت و نتیجه دانش است .3409.الکافی ( به نقل از ابو حمزه ) امام علی علیه السلام :درجه بردباری با دانش به دست می آید .3410.الکافی ( به نقل از ضریس کناسی ) امام علی علیه السلام :آن که از جویبار دانش سیراب شود ، ردای بردباری بر تن کند .3411.الإمام الباقر علیه السلام ( فی تَفسیرِ قَولِ اللّه ِ عز و جل : {Q} «فَقَدْ ) امام علی علیه السلام :دانش ، مَرکب بردباری است . .



ص: 374

3412.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ العُلَماءَ هُمُ الحُلَماءُ الرُّحَماءُ. (1)3411.امام باقر علیه السلام ( در تفسیر این فرموده خداوند عز و جل که: {Q} «ما ) الإمام الباقر علیه السلام :ما شیبَ شَیءٌ بِشَیءٍ أحسَنُ مِن حِلمٍ بِعِلمٍ. (2)3412.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فی رِسالَتِهِ إلی سَعدِ الخَیرِ : الحِلمُ لِباسُ العالِمِ فَلا تَعرَیَنَّ مِنهُ. (3)3413.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :عَلَیکَ بِالحِلمِ فَإِنَّهُ رُکنُ العِلمِ. (4)3414.الکافی عن هشام بن الحکم :عنه علیه السلام :اُطلُبُوا العِلمَ وتَزَیَّنوا مَعَهُ بِالحِلمِ وَالوَقارِ. (5)2 / 4الصَّمت3413.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :کُن صَموتاً مِن غَیرِ عِیٍّ ؛ فَإِنَّ الصَّمتَ زینَهُ العالِمِ ، وسِترُ الجاهِلِ. (6)3414.الکافی ( به نقل از هشام بن حکم ) عنه علیه السلام :الصَّمتُ زَینُ العِلمِ ، وعُنوانُ الحِلمِ. (7)3415.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :یَنبَغی أن یَکونَ عِلمُ الرَّجُلِ زائِداً عَلی نُطقِهِ ، وعَقلُهُ غالِباً عَلی لِسانِهِ. (8)3416.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لا تَتَکَلَّم بِکُلِّ ما تَعلَمُ ، فَکَفی بِذلِکَ جَهلاً. (9)3417.الإمام الکاظم علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :صَمتُ الأَدیبِ عِندَ اللّهِ أفضَلُ مِن تَسبیحِ الجاهِلِ. (10) .

1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 130 عن أبی حازم ، بحارالأنوار : ج 84 ص 244 ح 35 .
2- .الإرشاد : ج 2 ص 167 عن الحسن بن صالح .
3- .الکافی: ج 8 ص 55 ح 16 عن محمّد بن یحیی ، بحارالأنوار : ج 78 ص 362 ح 2 .
4- .الأمالی ، الصدوق: ص 711 ح 978 عن الربیع صاحب المنصور ، بحارالأنوار : ج 71 ص 414 ح 35 .
5- .الکافی: ج 1 ص 36 ح 1 ، الأمالی ، الصدوق: ص 440 ح 585 ، منیه المرید: ص 162 کلّها عن معاویه بن وهب، دعائم الإسلام: ج 1 ص 80 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 41 ح 2 .
6- .غرر الحکم : ح 7177 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 392 ح 6645 .
7- .غرر الحکم : ح 1418 .
8- .غرر الحکم : ح 10946 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10189 .
9- .غرر الحکم: ح 10187 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 518 ح 9398 .
10- .أعلام الدین : ص 96 .


ص: 375



2 / 4 سکوت

3418.الإمام الرضا علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :بی گمان ، دانشمندان ، همان بردباران و مهربانان اند .3417.امام کاظم علیه السلام :امام باقر علیه السلام :چیزی با چیزی به زیبایی بردباری با دانش آمیخته نگشت .3418.امام رضا علیه السلام :امام باقر علیه السلام در نامه اش به سعدِ خیر : بردباری ، جامه دانشمند است . پس مبادا آن را بر تن نکنی !3419.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :همواره بردبار باش که آن ، پایه دانش است .3420.عنه علیه السلام ( فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ ) امام صادق علیه السلام :دانش را بجویید و آن را با بردباری و آرامش بیارایید .2 / 4سکوت3419.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :ساکت باش ، نه از روی گُنگی که سکوت ، زیور دانشمند و پوشش نادان است .3420.امام علی علیه السلام ( در حکمت های منسوب به ایشان ) امام علی علیه السلام :سکوت ، زیور دانش و نمای بردباری است .3421.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :شایسته است که دانش مرد ، بر گفتارش افزون و خردش بر زبانش چیره باشد .3422.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :همه آنچه را که می دانی ، بر زبان میاور که همین در نادانی تو بس باشد .3423.الإمام علیّ علیه السلام :امام باقر علیه السلام :نزد خدا ، سکوت ادب آموخته برتر از تسبیح گفتن نادان است .

.



ص: 376

3424.عنه علیه السلام ( فی کِتابٍ لَهُ إلی مُعاوِیَهَ ) الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ : یا طالِبَ العِلمِ ، إنَّ لِلعالِمِ ثَلاثَ عَلاماتٍ : العِلمَ وَالحِلمَ وَالصَّمتَ. (1)راجع : ص 130 ح 2382 2383 و 132 ح2385 و 288 (السکوت) و 412 ح 3023 .

2 / 5خَفضُ الجَناحِ3424.امام علی علیه السلام ( در نامه ای به معاویه ) الإمام علیّ علیه السلام :خَفضُ الجَناحِ زینَهُ العِلمِ. (2)3425.امام علی علیه السلام :الکافی عن محمّد بن سنان رفعه ، قال :قالَ عیسَی بنُ مَریَمَ علیه السلام : یا مَعشَرَ الحَوارِیّینَ ، لی إلَیکُم حاجَهٌ ، اِقضوها لی .

قالوا : قُضِیَت حاجَتُکَ یا روحَ اللّهِ .

فَقامَ فَغَسَلَ أقدامَهُم .

فَقالوا : کُنّا نَحنُ أحَقَّ بِهذا یا روحَ اللّهِ!

فَقالَ : إنَّ أحَقَّ النّاسِ بِالخِدمَهِ العالِمُ ، إنَّما تَواضَعتُ هکَذا لِکَیما تَتَواضَعوا بَعدی فِی النّاسِ کَتَواضُعی لَکُم . بِالتَّواضُعِ تَعمُرُ الحِکمَهُ لا بِالتَّکَبُّرِ ، وکَذلِکَ فِی السَّهلِ یَنبُتُ الزَّرعُ لا فِی الجَبَلِ. (3)راجع: ص 254 (التواضع للمتعلّم) .

.

1- .الکافی : ج 1 ص 37 ح 7 عن معاویه بن وهب ، منیه المرید : ص 79 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 59 ح 42 .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 299 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 80 ح 65 .
3- .الکافی : ج 1 ص 37 ح 6 ، منیه المرید : ص 183 کلاهما عن محمّد بن سنان رفعه ، بحارالأنوار : ج 14 ص 278 ح 8 .


ص: 377



2 / 5 فروتنی

3427.الکافی عن حنّان عن أبیه عن الإمام الباقر علیه السامام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان می فرمود : «ای جویای دانش! دانشمند ، سه نشانه دارد : دانش ، بردباری و سکوت» .ر . ک : ص 131 ح 2382 2383 و 133 ح 2385 و 289 (سکوت) و 413 ح 3023 .

2 / 5فروتنی3428.امام علی علیه السلام ( در نامه ای به معاویه ) امام علی علیه السلام :فروتنی ، زیور دانش است .3429.امام علی علیه السلام :الکافی به نقل از محمّد بن سنان ، که سند حدیث را به معصوم علیه السلام می رساند : عیسی علیه السلام گفت : «ای گروه حواریان! من از شما خواسته ای دارم . آن را برایم برآورده کنید» .

گفتند : ای روح خدا! خواسته ات برآورده شد .

پس برخاست و پاهایشان را شست .

حواریان گفتند : ای روح خدا! ما به این سزاوارتر بودیم .

فرمود : «سزاوارترینِ مردم به خدمت ، دانشمند است . من چنین فروتنی کردم تا شما نیز مانند من در برابر مردم ، فروتنی کنید . حکمت ، با فروتنی پاینده می مانَد ، نه با تکبّر؛ همان گونه که زراعت در دشت می روید ، نه در کوه» .ر . ک : ص 255 (فروتنی برای شاگرد) .


.



ص: 378

2 / 6استِنقَاذُ الجاهِلِ3433.الإمام الحسین علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام فی زِیارَهِ الإمامِ الحُسَینِ علیه السلام : اللّهُمَّ إنّی أشَهَدُ أنَّ هذا قَبرُ ابنِ حَبیبِکَ وصَفوَتِکَ مِن خَلقِکَ ، وأنَّهُ الفائِزُ بِکَرامَتِکَ ، أکرَمتَهُ بِکِتابِکَ ، وخَصَصتَهُ وَائتَمَنتَهُ عَلی وَحیِکَ ، وأعطَیتَهُ مَواریثَ الأَنبِیاءِ ، وجَعَلتَهُ حُجَّهً عَلی خَلقِکَ ، فَأَعذَرَ فِی الدُّعاءِ ، وبَذَلَ مُهجَتَهُ فیکَ ؛ لِیَستَنقِذَ عِبادَکَ مِنَ الضَّلالَهِ وَالجَهالَهِ وَالعَمی وَالشَّکِّ وَالاِرتِیابِ إلی بابِ الهُدی مِنَ الرَّدی. (1)3434.الکافی عن معاویه بن وهب :عنه علیه السلام فی زِیارَهِ الإِمامِ الحُسَینِ علیه السلام یَومَ الأَربَعینَ : اَللّهُمَّ إنّی أشهَدُ أنَّهُ وَلِیُّکَ وَابنُ وَلِیِّکَ ، وصَفِیُّکَ وَابنُ صَفِیِّکَ ، الفائِزُ بِکَرامَتِکَ ، أکرَمتَهُ بِالشَّهادَهِ ، وحَبَوتَهُ بِالسَّعادَهِ ، وَاجتَبَیتَهُ بِطیبِ الوِلادَهِ ، وجَعَلتَهُ سَیَّداً مِنَ السّادَهِ وقائِداً مِنَ القادَهِ وذائِداً مِنَ الذّادَهِ ، وأعطَیتَهُ مَواریثَ الأَنبِیاءِ ، وجَعَلتَهُ حُجَّهً عَلی خَلقِکَ مِنَ الأَوصِیاءِ ، فَأَعذَرَ فِی الدُّعاءِ ، ومَنَحَ النُّصحَ ، وبَذَلَ مُهجَتَهُ فیکَ ؛ لِیَستَنقِذَ عِبادَکَ مِنَ الجَهالَهِ وحَیرَهِ الضَّلالَهِ. (2)2 / 7مُکافَحَهُ إبلیسَ3432.امام علی علیه السلام ( در حکمت های منسوب به ایشان ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن شَیءٍ أقطَعَ لِظَهرِ إبلیسَ مِن عالِمٍ یَخرُجُ فی قَبیلَهٍ. (3)3433.امام حسین علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :وَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ ، لَعالِمٌ واحِدٌ أشَدُّ عَلی إبلیسَ مِن ألفِ عابِدٍ ، لِأَنَّ العابِدَ لِنَفسِهِ وَالعالِمَ لِغَیرِهِ. (4) .

1- .کامل الزیارات : ص 400 ح 639 عن أبی حمزه الثمالی ، بحارالأنوار: ج 101 ص 77 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 113 ح 201 ، المزار الکبیر : ص 514 ح 10 ، مصباح المتهجّد : ص 788 کلّها عن صفوان بن مهران الجمّال ، الإقبال : ج 3 ص 101 ، بحارالأنوار : ج 101 ص 331 ح 2 .
3- .الفردوس : ج 4 ص 48 ح 6150 عن واثله بن الأسقع ، کنزالعمّال : ج 10 ص 148 ح 28755 .
4- .کنزالعمّال : ج 10 ص 174 ح 28908 نقلاً عن ابن النجّار عن ابن مسعود .


ص: 379



2 / 6 نجات بخشیدن نادان

2 / 7 مبارزه با ابلیس

2 / 6نجات بخشیدن نادان3436.الإمام الباقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام در زیارت امام حسین علیه السلام : خدایا ! گواهی می دهم که این ، قبر فرزند حبیب و برگزیده ات از میان خلق توست ؛ او که به کرامت تو نایل شد و به [ نزول ]کتابت ، بزرگش داشتی و ویژه اش ساختی و بر وحیَت امینش کردی و میراث پیامبران را به او عطا نمودی و او را حجّت بر خلقت کردی . پس او نیز در دعوت مردم ، با تمام توان کوشید و در راه تو خون داد تا بندگانت را از گم راهی و جهالت و کوردلی و تردید ، برهانَد و از سقوط در پرتگاه ، به راه هدایت بکشاند .3437.الإمام الرضا علیه السلام :امام صادق علیه السلام در زیارت امام حسین علیه السلام در روز اربعین : خدایا ! گواهی می دهم که او ، ولیّ تو و فرزند ولیّ توست و برگزیده تو و فرزند برگزیده تو ؛ او که به کرامت تو نایل شد و تو به شهادت ، بزرگش داشتی و سعادت را ارزانی اش نمودی و او را به پاکزادی برگزیدی و سروری از سروران و زمامداری از زمامداران و مدافعی از مدافعان قرارش دادی و میراث پیامبران را به او عطا نمودی و او را در زمره اوصیا ، حجّت بر خلقت ساختی و او نیز با تمام توان ، در دعوت مردم کوشید و خیرخواهی خویش را عرضه داشت و خونش را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالت و حیرت گم راهی برهانَد .2 / 7مبارزه با ابلیس3437.امام رضا علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چیزی برای ابلیس ، کمر شکن تر از این نیست که دانشمندی در قبیله ای ظهور کند .3438.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست ، بر ابلیس ، [وجود] یک دانشمند از هزار عابد گران تر است؛ چون عابد برای خودش و دانشمند برای دیگران است .

.



ص: 380

3439.الکافی عن حفص بن غیاث :الإمام الباقر علیه السلام :وَاللّهِ لَمَوتُ عالِمٍ أحَبُّ إلی إبلیسَ مِن مَوتِ سَبعینَ عابِداً. (1)3438.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی سَعدِ الخَیرِ : یا أخی ، إنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَ فی کُلٍّ مِنَ الرُّسُلِ بَقایا مِن أهلِ العِلمِ یَدعونَ مَن ضَلَّ إلَی الهُدی ویَصبِرونَ مَعَهُم عَلَی الأَذی ، یُجیبونَ داعِیَ اللّهِ ویَدعونَ إلَی اللّهِ ، فَأَبصِرهُم رَحِمَکَ اللّهُ ، فَإِنَّهُم فی مَنزِلَهٍ رَفیعَهٍ وإن أصابَتهُم فِی الدُّنیا وَضیعَهٌ ، إنَّهُم یُحیونَ بِکِتابِ اللّهِ المَوتی ویُبَصِّرونَ بِنورِ اللّهِ مِنَ العَمی ، کَم مِن قَتیلٍ لاِءبلیسَ قَد أحیَوهُ ! وکَم مِن تائِهٍ ضالٍّ قَد هَدَوهُ ! یَبذِلونَ دِماءَهُم دونَ هَلَکَهِ العِبادِ ، وما أحسَنَ أثَرَهُم عَلَی العِبادِ ! وأقبَحَ آثارَ العِبادِ عَلَیهِم ! (2)3439.الکافی ( به نقل از حفص بن غیاث ) الإمام الصادق علیه السلام :عُلَماءُ شیعَتِنا مُرابِطونَ فِی الثَّغرِ الَّذی یَلی إبلیسَ وعَفاریتَهُ ، یَمنَعونَهُم عَنِ الخُروجِ عَلی ضُعَفاءِ شیعَتِنا ، وعَن أن یَتَسَلَّطَ عَلَیهِم إبلیسُ وشیعَتُهُ النَّواصِبُ. (3)3440.الإمام الصادق علیه السلام ( فی خُطبَهٍ لَهُ یَذکُرُ فیها حالَ الأَئِمَّهِ ع ) الإمام الکاظم علیه السلام :فَقیهٌ واحِدٌ یُنقِذُ یَتیماً مِن أیتامِنا المُنقَطِعینَ عَن مُشاهَدَتِنا بِتَعَلُّمِ ما هُوَ مُحتاجٌ إلَیهِ ، أشَدُّ عَلی إبلیسَ مِن ألفِ عابِدٍ ؛ لِأَنَّ العابِدَ هَمُّهُ ذاتُ نَفسِهِ فَقَط ، وهذا هَمُّهُ مَعَ ذاتِ نَفسِهِ ذاتُ عِبادِ اللّهِ وإمائِهِ ، لِیُنقِذَهُم مِن یَدِ إبلیسَ ومَرَدَتِهِ ولِذلِکَ هُوَ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِن ألفِ عابِدٍ وألفِ ألفِ عابِدٍ. (4) .

1- .حلیه الأولیاء : ج 3 ص 183 عن سعد الإسکافی ؛ کشف الغمّه : ج 2 ص 344 .
2- .الکافی : ج 8 ص 56 ح 17 عن حمزه بن بزیع ، بحارالأنوار : ج 78 ص 363 ح 3 .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 322 ح 261 ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 343 ح 221 ، منیه المرید : ص 117 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 18 ح 5 .
4- .الاحتجاج : ج 2 ص 348 ح 278 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 18 ح 6 کلاهما عن الإمام العسکری علیه السلام ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 343 ح 222 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 5 ح 9 .


ص: 381

3440.امام صادق علیه السلام ( در خطبه ای که در آن ، از امامان و ویژگی های آنا ) امام باقر علیه السلام :به خدا سوگند ، نزد ابلیس ، مرگ دانشمند از مرگ هفتاد عابد ، محبوب تر است .3441.الإمام الرضا علیه السلام :امام باقر علیه السلام در نامه اش به سعدِ خیر : ای برادر من! خداوند عز و جل در میان هر یک از فرستادگان خود ، بازماندگانی از اهل دانش قرار داده است که گم راهان را به هدایت فرا می خوانند و همراه آنان ، بر آزارها شکیبایی می ورزند ، به منادی الهی پاسخ می دهند و به سوی خدا می خوانند . پس خدایت بیامرزد ، آنان را بیاب که آنان ، در جایگاهی والایند؛ هر چند در دنیا خوار شده باشند . آنان ، با کتاب خدا مردگان را زنده می کنند و با نور الهی در تاریکی می بینند ؛ بسی کشتگان ابلیس را که زنده ساخته اند و بسی سرگشته گم گشته را ره نموده اند ؛ برای هلاک نشدن بندگان ، خونشان را نثار می کنند و چه نیکوست اثر [رحمت و هدایت و نصرت ]ایشان بر بندگان و چه زشت است آثار [مخالفت و زیان و درشتی] بندگان بر ایشان .3442.عیون أخبار الرضا علیه السلام عن الحسن بن الجهم :امام صادق علیه السلام :دانشمندان شیعه ما ، مرزداران مرزی هستند که ابلیس و عفریت هایش در ورای آن قرار دارند . از در آمدن آنان بر پیروان ناتوان ما جلوگیری می کنند و از تسلّط ابلیس و پیروان ناصبی او مانع می شوند .3443.الکافی عن عبد العزیز بن مسلم :امام کاظم علیه السلام :یک فقیه که یتیمی از یتیمان بازمانده از مشاهده ما را با آموختن نیازهایش نجات دهد ، برای ابلیس ، از هزار عابد ، گران تر می آید؛ چون همّت عابد ، تنها خودش است و فقیه ، افزون بر خود ، به بندگان و کنیزان خدا هم می اندیشد ، تا آنان را از دست ابلیس و گردنکشان وی بِرَهاند و از این رو ، او نزد خدا از هزار عابد و هزار هزار عابد ، برتر است . .



ص: 382

3441.امام رضا علیه السلام :الإمام الهادی علیه السلام :لَولا مَن یَبقی بَعدَ غَیبَهِ قائِمِکُم علیه السلام مِنَ العُلَماءِ الدّاعینَ إلَیهِ ، وَالدّالّینَ عَلَیهِ ، وَالذّابّینَ عَن دینِهِ بِحُجَجِ اللّهِ ، وَالمُنقِذینَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّهِ مِن شِباکِ إبلیسَ ومَرَدَتِهِ ، ومِن فِخاخِ النَّواصِبِ ، لَما بَقِیَ أحَدٌ إلاَّ ارتَدَّ عَن دینِ اللّهِ ، ولکِنَّهُمُ الَّذینَ یُمسِکونَ أزِمَّهَ قُلوبِ ضُعَفاءِ الشّیعَهِ کَما یُمسِکُ صاحِبُ السَّفینَهِ سُکّانَها ، اُولئِکَ هُمُ الأَفضَلونَ عِندَ اللّهِ عز و جل . (1)2 / 8مُکافَحَهُ الظّالِمِ3444.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لَولا حُضورُ الحاضِرِ ، وقِیامُ الحُجَّهِ بِوُجودِ النّاصِرِ ، وما أخَذَ اللّهُ عَلَی العُلَماءِ ألاّ یُقارّوا عَلی کِظَّهِ ظالِمٍ ولا سَغَبِ مَظلومٍ ، لَأَلقَیتُ حَبلَها عَلی غارِبِها. (2)3444.امام علی علیه السلام :الإمام الحسین علیه السلام فِی الأَمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهیِ عَنِ المُنکَرِ : اِعتَبِروا أیُّهَا النّاسُ بِما وَعَظَ اللّهُ بِهِ أولِیاءَهُ مِن سوءِ ثَنائِهِ عَلَی الأَحبارِ إذ یَقولُ : «لَوْلاَ یَنْهَاهُمُ الرَّبَّنِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَن قَوْلِهِمُ الاْءِثْمَ» (3) ، وقالَ : «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنم بَنِی إِسْرَ ءِیلَ إلی قوله لَبِئْسَ مَا کَانُواْ یَفْعَلُونَ» (4) . وإنَّما عابَ اللّهُ ذلِکَ عَلَیهِم لِأَنَّهُم کانوا یَرَونَ مِنَ الظَّلَمَهِ الَّذینَ بَینَ أظهُرِهِمُ المُنکَرَ وَالفَسادَ فَلا یَنهَونَهُم عَن ذلِکَ ؛

رَغبَهً فیما کانوا یَنالونَ مِنهُم ، ورَهبَهً مِمّا یَحذَرونَ ، وَاللّهُ یَقولُ : «فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ» (5) ، وقالَ : «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَآءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ» . (6)

فَبَدَأَ اللّهُ بِالأَمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهیِ عَنِ المُنکَرِ فَریضَهً مِنهُ ، لِعِلمِهِ بِأَنَّها إذا اُدِّیَت واُقیمَتِ استَقامَتِ الفَرائِضُ کُلُّها هَیِّنُها وصَعبُها ؛ وذلِکَ أنَّ الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهیَ عَنِ المُنکَرِ دُعاءٌ إلَی الإِسلامِ مَعَ رَدِّ المَظالِمِ ، ومُخالَفَهِ الظّالِمِ ، وقِسمَهِ الفَیءِ وَالغَنائِمِ ، وأخذِ الصَّدَقاتِ مِن مَواضِعِها ، ووَضعِها فی حَقِّها .

ثُمَّ أنتُم ، أیَّتُهَا العِصابَهُ ، عِصابَهٌ بِالعِلمِ مَشهورَهٌ ، وبِالخَیرِ مَذکورَهٌ ، وبِالنَّصیحَهِ مَعروفَهٌ ، وبِاللّهِ فی أنفُسِ النّاسِ مُهابَهٌ ، یَهابُکُمُ الشَّریفُ ، ویُکرِمُکُمُ الضَّعیفُ ، ویُؤثِرُکُم مَن لا فَضلَ لَکُم عَلَیهِ ولا یَدَ لَکُم عِندَهُ ، تَشفَعونَ فِی الحَوائِجِ إذَا امتَنَعَت مِن طُلاّبِها ، وتَمشونَ فِی الطَّریقِ بِهَیبَهِ المُلوکِ وکَرامَهِ الأَکابِرِ . ألَیسَ کُلُّ ذلِکَ إنَّما نِلتُموهُ بِما یُرجی عِندَکُم مِنَ القِیامِ بِحَقِّ اللّهِ وإن کُنتُم عَن أکثَرِ حَقِّهِ تُقَصِّرونَ ؟ ! فَاستَخفَفتُم بِحَقِّ الأَئِمَّهِ ، فَأَمّا حَقُّ الضُّعَفاءِ فَضَیَّعتُم ، وأمّا حَقُّکُم بِزَعمِکُم فَطَلَبتُم . فَلا مالاً بَذَلُتموهُ ،ولا نَفساً خاطَرتُم بِها لِلَّذی خَلَقَها ، ولا عَشیرَهً عادَیتُموها فی ذاتِ اللّهِ ، أنتُم تَتَمَنَّونَ عَلَی اللّهِ جَنَّتَهُ ومُجاوَرَهَ رُسُلِهِ وأماناً مِن عَذابِهِ !

لَقَد خَشیتُ عَلَیکُم أیُّهَا المُتَمَنّونَ عَلَی اللّهِ أن تَحِلَّ بِکُم نَقمَهٌ مِن نَقَماتِهِ ؛ لِأَنَّکُم بَلَغتُم مِن کَرامَهِ اللّهِ مَنزِلَهً فُضِّلتُم بِها ، ومَن یُعرَفُ بِاللّهِ لا تُکرِمونَ ، وأنتُم بِاللّهِ فی عِبادِهِ تُکرَمونَ ! وقَد تَرَونَ عُهودَ اللّهِ مَنقوضَهً فَلا تَفزَعونَ ، وأنتُم لِبَعضِ ذِمَمِ آبائِکم

تَفزَعونَ ، وذِمَّهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَحقورَهٌ !وَالعُمیُ وَالبُکمُ وَالزَّمنی فِی المَدائِنِ مُهمَلَهٌ لا تُرحَمونَ ، ولا فی مَنزِلَتِکُم تَعمَلونَ ، ولا مَن عَمِلَ فیها تُعینونَ ، وبِالإِدهانِ وَالمُصانَعَهِ عِندَ الظَّلَمَهِ تَأمَنونَ !

کُلُّ ذلِکَ مِمّا أمَرَکُمُ اللّهُ بِهِ مِنَ النَّهیِ وَالتَّناهی وأنتُم عَنهُ غافِلونَ !

وأنتُم أعظَمُ النّاسِ مُصیبَهً لِما غُلِبتُم عَلَیهِ مِن مَنازِلِ العُلَماءِ لَو کُنتُم تَشعُرونَ ! ذلِکَ بِأَنَّ مَجارِیَ الاُمورِ وَالأَحکامِ عَلی أیدِی العُلَماءِ بِاللّهِ الاُمَناءِ عَلی حَلالِهِ وحَرامِهِ ، فَأَنتُمُ المَسلوبونَ تِلکَ المَنزِلَهَ ، وما سُلِبتُم ذلِکَ إلاّ بِتَفَرُّقِکُم عَنِ الحَقِّ وَاختِلافِکُم فِی السُّنَّهِ بَعدَ البَیِّنَهِ الواضِحَهِ !

ولَو صَبَرتُم عَلَی الأَذی وتَحَمَّلتُمُ المَؤونَهَ فی ذاتِ اللّهِ کانَت اُمورُ اللّهِ عَلَیکُم تَرِدُ وعَنکُم تَصدُرُ وإلَیکُم تَرجِعُ ، ولکِنَّکُم مَکَّنتُمُ الظَّلَمَهَ مِن مَنزِلَتِکُم واستَسلَمتُم اُمورَ اللّهِ فی أیدیهِم ! یَعمَلونَ بِالشُّبُهاتِ ویَسیرونَ فِی الشَّهَواتِ ، سَلَّطَهُم عَلی ذلِکَ فِرارُکُم مِنَ المَوتِ وإعجابُکُمُ بِالحَیاهِ الَّتی هِیَ مُفارِقَتُکُم ، فَأَسلَمتُمُ الضُّعَفاءَ فی أیدیهِم ، فَمِن بَینِ مُستَعبَدٍ مَقهورٍ وبَینِ مُستَضعَفٍ عَلی مَعیشَتِهِ مَغلوبٍ ، یَتَقَلَّبونَ فِی المُلکِ بِآرائِهِم ، ویَستَشعِرونَ الخِزیَ بِأَهوائِهِمُ اقتِداءً بِالأَشرارِ وجُرأَهً عَلَی الجَبّارِ، فیکُلِّ بَلَدٍ مِنهُم عَلی_'feمِنبَرِهِ خَطیبٌ یَصقَعُ.

فَالأَرضُ لَهُم شاغِرَهٌ وأیدیهِم فیها مَبسوطَهٌ وَالنّاسُ لَهُم خَوَلٌ (7) لا یَدفَعونَ یَدَ لامِسٍ ، فَمِن بَینِ جَبّارٍ عَنیدٍ وذی سَطوَهٍ عَلَی الضَّعَفَهِ شَدیدٍ ، مُطاعٍ لا یَعرِفُ المُبدِئَ المُعیدَ ، فَیا عَجَباً ومالی ( لا ) أعجَبُ وَالأَرضُ مِن غاشٍّ غَشومٍ ، ومُتَصَدِّقٍ ظَلومٍ ،

وعامِلٍ عَلَی المُؤمِنینَ بِهِم غَیرُ رَحیمٍ ! فَاللّهُ الحاکِمُ فیما فیهِ تَنازَعنا ، وَالقاضی بِحُکمِهِ فیما شَجَرَ بَینَنا !

اللّهُمَّ إنَّکَ تَعلَمُ أنَّهُ لَم یَکُن ما کانَ مِنّا تَنافُساً فی سُلطانٍ ، ولاَ التِماساً مِن فُضولِ الحُطامِ ، ولکِن لِنُرِیَ المَعالِمَ مِن دینِکَ ، ونُظهِرَ الإِصلاحَ فی بِلادِکَ ، ویَأمَنَ المَظلومونَ مِن عِبادِکَ ، ویُعمَلَ بِفَرائِضِکَ وسُنَنِکَ وأحکامِکَ ، فَإِن لَم تَنصُرونا وتُنصِفونا قَوِیَ الظَّلَمَهُ عَلَیکُم ، وعَمِلوا فی إطفاءِ نورِ نَبِیِّکُم . وحَسبُنَا اللّهُ وعَلَیهِ تَوَکَّلنا وإلَیهِ أنَبنا وإلَیهِ المَصیرُ. (8) .

1- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 344 ح 225 ، الاحتجاج : ج 2 ص 502 ح 333 ، منیه المرید : ص 118 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 19 ح 8 عن الإمام العسکری علیه السلام وکلّها عن الإمام الهادی علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 6 ح 12 .
2- .نهج البلاغه: الخطبه 3، معانی الأخبار : ص 362 ح 1 وفی صدره «لولا حضور الناصر» ولیس فیه «بوجود الناصر»، علل الشرائع : ص 151 ح 12 کلاهما عن ابن عبّاس ، غررالحکم : ح 10149 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 506 ح 9296 ، بحارالأنوار : ج 29 ص 499 ح 1 .
3- .المائده : 63 .
4- .المائده : 78 و 79 .
5- .المائده : 44 .
6- .التوبه : 71 .
7- .. أی خدما وعبیدا (النهایه : ج 2 ص 88) .
8- .تحف العقول : ص 237 239 ، بحارالأنوار : ج 100 ص 79 ح 37 .


ص: 383



2 / 8 مبارزه با ستمکار

3445.الإمام الصادق علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «لَا یَنَالُ عَهْدِی ال ) امام هادی علیه السلام :اگر پس از غایب شدن حضرت قائم علیه السلام ، دانشمندان الهی که به سوی او می خوانند و ره می نمایند و از دینش دفاع می کنند و بندگان ناتوان خداوند را از تله شیطان و دام های دشمنان اهل بیت علیهم السلامنجات می دهند ، نبودند ، هیچ کس نمی مانْد ، مگر این که از دین باز می گشت ؛ ولی آنان اند که زمام دل های ناتوان شیعه را همچون سکّان در دست ناخدای کشتی به دست گرفته اند . اینان ، همان انسان های برتر نزد خداوندند .2 / 8مبارزه با ستمکار3448.الإمام الرضا علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «لَا یَنَالُ عَهْدِی ال ) امام علی علیه السلام :اگر حضور این جمع نبود و با وجود یاور ، حجّت تمام نمی شد و اگر خداوند از دانشمندان پیمان نگرفته بود که با پُرخوریِ ستمکار و گرسنگی ستم دیده سازش نکنند ، زمام خلافت را به حال خود رها می کردم .3445.امام صادق علیه السلام ( درباره این فرموده خدای تعالی : {Q} «پیمان من ، ) امام حسین علیه السلام در امر به معروف و نهی از منکر : ای مردم! از آنچه خدا دوستانش را بدان پند داده ، پند گیرید ؛ همچون بدگویی او از کاهنانِ یهود ، آن جا که می فرماید : «چرا علمای ربّانی و دانشمندانشان ، آنان را از گفتار گناه آلودشان نهی نمی کنند ؟» و می فرماید : «کافران بنی اسرائیل ، لعنت شدند» تا آن جا که فرماید : «چه بد بود آنچه کردند» و خداوند ، ایشان را نکوهش کرد ؛ زیرا از ستمکارانی که در میانشان بودند ، زشتی و فساد ، بسیار دیدند ، ولی به طمع

بهره ای که از آن ستمگران می بردند و از بیم آن که بی نصیب بمانند ، ایشان را نهی نمی کردند ؛ در حالی که خدا می فرماید : «و از مردم نترسید و از من پروا کنید» و نیز می فرماید : «مردان و زنان مؤمن ، برخی دوست برخی دیگرند ؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنند» .

خدا ، از آن رو امر به معروف و نهی از منکر را نخستین فریضه خود قرار داد که می دانست چون این فریضه ادا گردد و برپا داشته شود ، تمام فریضه های دیگر ، از آسان و دشوار ، برپا می ایستند و این ، از آن روست که امر به معروف و نهی از منکر ، دعوت به اسلام است؛ همراه با ردّ مظالم و مخالفت با ستمکار و تقسیم درآمد عمومی و غنیمت های جنگی و گرفتن زکات [و صدقات] از جای خود و مصرف آن در جای خود .

سپس شما ، ای گروه به هم پیوسته ! گروهی نامور به دانش و نامدار به نکویی و معروف به خیرخواهی ، و به لطف خدا در دل مردم ، شکوهمند هستید . بزرگ ، از شما پروا می کند و ناتوان ، گرامی تان می دارد و آن کس که بر او برتری ندارید و احسانی به او نکرده اید ، شما را بر خویش ، مقدّم می شمارد . هرگاه نیازمندان از رسیدن به نیاز خود محروم مانند ، شما را شفیع قرار می دهند و شما به شکوهی چون شوکتِ شهریاران و بزرگواریِ بزرگان ، در راه گام برمی دارید . آیا این همه ، از آن رو نیست که شما به جایگاهی رسیده اید که مردم از شما امید دارند تا به حقّ خدا قیام کنید ؟ اگرچه از قیام به بیشتر حقوق الهی کوتاهی کردید ، پس حقّ امامان را خوار شمرده اید و حقّ ناتوانان را تباه ساخته اید ؛ ولی آنچه را حقّ خود می پندارید ، خواسته و بدان دست یافته اید ، نه مالی بذل کردید و نه جانی را در راهِ جان آفرین به خطر افکندید و نه برای خدا با گروهی در افتادید .

شما از خدا ، آرزوی بهشت و همجواریِ پیامبران و امان از کیفرش را دارید . ای کسانی که چنین آرزویی از خداوند دارید! من بر شما از آن می ترسم که انتقامی از انتقام های خدایی بر شما فرود آید ؛ زیرا شما از کَرَم الهی به این جایگاه برتر دست یافتید ؛ ولی مردان الهی را بزرگ نمی دارید . از شکسته شدن برخی از پیمان های پدرانتان هراسان می شوید ؛ ولی با این که می بینید پیمان های

الهی شکسته شده ، هراسان نمی گردید ، حال آن که عهد پیامبر صلی الله علیه و آله (ولایت) ، خوار شمرده شده است و افراد نابینا و بی زبان و بی دست و پا ، در همه شهرها[ی دنیای اسلام] درمانده اند و بر آنها ترحّمی نمی شود . شما نه به اندازه منزلتی که از آن برخوردارید ، کاری می کنید ، و نه بدان کس که [در این جهت] کار می کند ، مددی می رسانید و با چرب زبانی و سازش با ستمگران ، خود را آسوده می سازید .

همه اینها از آن چیزهاست که خداوند ، شما را به نهی دیگران و باز داشتن خود از آنها فرمان داده و شما غافلید . مصیبت شما از همه مردمْ بزرگ تر است ، اگر نیک بدانید ، و این ، بدان جهت است که در نگهداری جایگاه دانشمندان ، کوتاهی کردید ؛ زیرا گردش امور و جریان احکام ، به دست دانشمندان الهی است که بر حلال و حرامش امین اند و این جایگاه ، از شما گرفته شده است و این سلبِ منزلت ، جز به سبب پراکندگی از حق واختلافتان در سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله پس از دلیلی روشن نیست.

اگر بر آزار ، شکیبایی می کردید و در راه خدا تحمّل به خرج می دادید ، امور خدا بر شما وارد و از شما صادر می شد و به شما بازمی گشت؛ ولی شما خود ، ستمکاران را در جایگاه خویش جای دادید و زمام امور (حکومت) خدایی را به دستِ آنان سپردید ، تا به شبهه کار کنند و به راهِ شهوت ها بروند . گریز شما از مرگ ، و خوش آمدنتان از زندگی ، که به هر حال از شما جدا می شود ، آنان را بر این مقام ، مسلّط کرد . شما ناتوانان را به چنگال آنها سپردید که برخی را بنده و مقهور کنند و پاره ای را از تأمین معیشت خود ، ناتوان و درمانده سازند ، مملکت را با خودکامگی زیر و زِبَر کنند و به پیروی از تبهکاران و جسارت بر خدایِ جبّار ، رسواییِ هوسرانی هایشان را به دل خویش ، هموار دارند .

به هر شهری ، سخنرانی زبانباز بر منبر دارند و تمام سرزمین اسلام ، بی دفاع ، زیر پایشان افتاده ، و دستشان در همه جای آن باز است و مردم ، بَرده وار در اختیار آنان اند و دست درازی آنان را نمی توانند از خود ، دور کنند ؛ برخی زورگو و لجوج ، و پاره ای یورش بَرَنده بر ناتوان ؛ فرمان روایانی که آورنده و بازگرداننده ای [وخدا وقیامتی ]نمی شناسند.

شگفتا! و چرا در شگفت نباشم که زمین ، از آنِ ستمگری دغل پیشه ،

باجگیری ستمگر ، و کارگزاری است که بر مؤمنان ، رحم نمی آورد . پس خدا در کشاکشی که ما داریم ، حاکم و به حکم خود در مشاجره ای که میان ماست ، داور باد .

خدایا! تو خود می دانی آنچه از ما سرزده ، از سرِ رقابت در سلطنت و طلب کالای پستِ دنیا نبوده است؛ بلکه از آن روست که پرچم دین تو را برافراشته بینیم و اصلاح را در کشورت آشکار کنیم و بندگان ستمدیده ات در امان باشند و به واجبات و سنّت ها و احکامت عمل شود . پس اگر شما ما را یاری نکنید و به ما حق ندهید، ستمگران ، همچنان بر شما قدرت خواهند داشت و به خاموش کردن نور پیامبرتان می پردازند . خداوند ، ما را بس است و بر او توکّل می کنیم و به او روی می آوریم و بازگشتْ به سوی اوست .

.



ص: 384

. .



ص: 385

. .



ص: 386

. .



ص: 387

. .



ص: 388

2 / 9رَدُّ البِدعَهِ3448.امام رضا علیه السلام ( درباره فرموده خدای تعالی که : {Q} «عهد من ، به ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا ظَهَرَتِ البِدَعُ فی اُمَّتی فَلیُظهِرِ العالِمُ عِلمَهُ ، فَمَن لَم یَفعَل فَعَلَیهِ لَعنَهُ اللّهِ. (1)3449.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إذا ظَهَرَتِ البِدَعُ ولَعَنَ آخِرُ هذِهِ الاُمَّهِ أوَّلَها ، فَمَن کانَ عِندَهُ عِلمٌ فَلیَنشُرهُ ، فَإِنَّ کاتِمَ العِلمِ یَومَئِذٍ کَکاتِمِ ما أنزَلَ اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ . (2)3450.الإمام الصادق علیه السلام ( فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : {Q} «وَ جَعَلْنَهُ ) عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ للّهِِ عِندَ کُلِّ بِدعَهٍ تَکیدُ الإِسلامَ وأهلَهُ مَن یَذُبُّ عَنهُ ، ویَتَکَلَّمُ بِعَلاماتِهِ ، فَاغتَنِموا تِلکَ المَجالِسَ بِالذَبِّ عَنِ الضُّعَفاءِ ، وتَوَکَّلوا عَلَی اللّهِ وکَفی بِاللّهِ وَکیلاً. (3) .

1- .الکافی: ج 1 ص 54 ح 2 ، المحاسن: ج 1 ص 361 ح 776 کلاهما عن محمّد بن جمهور العمی رفعه ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 2 ، عوالی اللآلی: ج 4 ص 70 ح 39 ، بحارالأنوار : ج 108 ص 15 ؛ الفردوس: ج 1 ص 321 ح 1271 عن أبی هریره .
2- .الجامع الصغیر: ج 1 ص 115 ح 751 ، کنزالعمّال: ج 1 ص 178 ح 903 کلاهما نقلاً عن ابن عساکر عن معاذ .
3- .حلیه الأولیاء : ج 10 ص 400 ح 691 عن أبی هریره .


ص: 389



2 / 9 نفی بدعت ها

2 / 9نفی بدعت ها3453.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه در امّت من بدعت ها آشکار شدند ، بر دانشمند است که دانش خود را آشکار سازد و هر که این کار را نکند ، نفرین خدا بر او باد !3449.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه بدعت ها آشکار می شود و آخرینِ این امّت ، نخستینِ آن را لعنت می کند ، هر کس دانشی دارد ، باید آن را انتشار دهد که پنهان کننده دانش در آن روزگار ، مانند پنهان کننده وحی نازل شده بر محمّد صلی الله علیه و آله است .3450.امام صادق علیه السلام ( در تفسیر این سخن خدای تعالی که : {Q} «و آنان را ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، در هر بدعتی که اسلام و مسلمانان را با آن فریب می دهند ، کسی را دارد که آن را دفع کند و از نشانه هایش سخن گوید . پس آن مجلس ها را با حمایت از ناتوانان ، مغتنم شمرید و بر خداوند ، توکّل کنید که خداوند برای توکّل کردن ، کافی است .

.



ص: 390

3451.امام علی علیه السلام :علل الشرائع عن یونس بن عبدالرحمن عن الصادقِین علیهم السلام: إذا ظَهَرَتِ البِدَعُ فَعَلَی العالِمِ أن یُظهِرَ عِلمَهُ ، فَإِن لَم یَفعَل سُلِبَ مِنهُ نورُ الإِیمانِ. (1)راجع: ص 218 (وجوب التعلیم علی العالم) و 220 (حرمه کتمان العلم) و 232 (زکاه العلم) و 234 (أفضل الصدقه) .

2 / 10التَّناصُح3455.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَناصَحوا فِی العِلمِ ، فَإِنَّ خِیانَهَ أحَدِکُم فی عِلمِهِ أشَدُّ مِن خِیانَتِهِ فی مالِهِ ، وإنَّ اللّهَ سائِلُکُم یَومَ القِیامَهِ. (2)3456.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فیما کَتَبَ إلی مُعاوِیَه : وإنّی لَأَعِظُکَ مَعَ عِلمی بِسابِقِ العِلمِ فیکَ مِمّا لا مَرَدَّ لَهُ دونَ نَفاذِهِ ، ولکِنَّ اللّهَ تَعالی أخَذَ عَلَی العُلَماءِ أن یُؤَدُّوا الأَمانَهَ وأن یَنصَحُوا الغَوِیَّ وَالرَّشیدَ. (3)2 / 11مَعرِفَهُ قَدرِهِ3456.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن لا یَعرِفَ قَدرَهُ. (4) .

1- .علل الشرائع: ص 236 ح 1 ، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 113 ح 2 ، رجال الکشّی: ج 2 ص 786 ح 946 ، الغیبه للطوسی: ص 64 ح 66 ، بحارالأنوار : ج 48 ص 252 ح 1 .
2- .الأمالی ، الطوسی : ص 126 ح 198 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 68 ح 18 ؛ تاریخ بغداد : ج 6 ص 357 ، المعجم الکبیر : ج 11 ص 215 ح 01 117، حلیه الأولیاء : ج 9 ص 20 نحوه ، الفردوس : ج 2 ص 45 ح 2259 کلّها عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 242 ح 29285 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 133 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 58 ح 37 .


ص: 391



2 / 10 خیرخواهی برای یکدیگر

2 / 11 اندازه خود را شناختن

3457.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :علل الشرایع از یونس بن عبدالرحمان از امامان راستگو علیهم السلام: هنگامی که بدعت ها آشکار می شود ، بر دانشمند است که دانشش را آشکار سازد که اگر نکند ، نور ایمان از او گرفته می شود .ر . ک : ص 219 (وجوب آموزش بر عالم) و 221 (حرمت پنهان داشتن دانش) و 233 (زکات دانش) و 235 (برترین صدقه) .

2 / 10خیرخواهی برای یکدیگر3457.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دانش خیرخواه هم باشید که خیانت هر یک از شما در دانشش ، سخت تر از خیانت وی در مالش است و خداوند ، روز قیامت از شما بازخواست می کند .3458.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در نامه اش به معاویه : و من تو را اندرز می دهم ، با این که از پیش می دانم که چه سرنوشت محتومی در انتظار توست؛ ولی خداوند متعال ، از دانشمندان پیمان گرفته است که امانت را ادا کنند و خیرخواه گم راه و ره یافته باشند .2 / 11اندازه خود را شناختن3461.عنه علیه السلام ( فی خُطبَتِهِ بِالکوفَهِ ) امام علی علیه السلام :دانشمند ، آن است که اندازه خود را بشناسد و در نادانی آدمی همین بس که اندازه خود را نشناسد .

.



ص: 392

3462.الکافی عن هشام بن سالم وحفص بن البختری عن الإمامعنه علیه السلام :العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ. (1)راجع : ص 412 ح 3023.

2 / 12المُباحَثَه3463.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ : تَذاکُرُ العِلمِ بَینَ عِبادی مِمّا تَحیا عَلَیهِ القُلوبُ المَیتَهُ إذا هُمُ انتَهَوا فیهِ إلی أمری. (2)3464.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :تَذاکَروا وتَلاقَوا وتَحَدَّثوا ، فَإِنَّ الحَدیثَ جِلاءٌ لِلقُلوبِ ، إنَّ القُلوبَ لَتَرینُ کَما یَرینُ السَّیفُ ، جِلاؤُهَا الحَدیثُ. (3)3465.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :تَزاوَروا وتَذاکَرُوا الحَدیثَ ، إلاّ تَفعَلوا یَدرُس. (4)3466.الکافی عن بشیر الدهّان عن الإمام الصادق علیه السلالإمام الباقر علیه السلام :تَذاکُرُ العِلمِ دِراسَهٌ ، وَالدِّراسَهُ صَلاهٌ حَسَنَهٌ. (5)3467.الإمام الصادق علیه السلام :الکافی عن أبی الجارود :سَمِعتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام یَقولُ : رَحِمَ اللّهُ عَبداً أحیَا العِلمَ . قالَ : قُلتُ : وما إحیاؤُهُ؟ قالَ : أن یُذاکِرَ بِهِ أهلَ الدّینِ وأهلَ الوَرَعِ. (6)3468.الإمام علیّ علیه السلام ( فیما کَتَبَهُ لِلأَشتَرِ النَّخَعیِّ لَمّا وَلّ ) الإمام الصادق علیه السلام :القُلوبُ تُربٌ ، وَالعِلمُ غَرسُها ، وَالمُذاکَرَهُ ماؤُها ، فَإِذَا انقَطَعَ عَنِ التُّربِ ماؤُها جَفَّ غَرسُها. (7) .

1- .غرر الحکم: ح 1238 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 29 ح 418 .
2- .الکافی : ج 1 ص 40 ح 6 عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، منیه المرید : ص 169 ، عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 78 ح 71 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 203 ح 17 .
3- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 8 ، منیه المرید : ص 372 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 78 ح 70 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 202 ح 16 .
4- .کنز الفوائد : ج 2 ص 32 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 151 ح 34 .
5- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 9 عن منصور الصیقل ، منیه المرید : ص 170 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 206 ح 37 .
6- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 7 ، منیه المرید : ص 169 .
7- .الجامع لأخلاق الراوی : ج 2 ص 419 ح 1908 .


ص: 393



2 / 12 مباحثه

3464.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانشمند ، آن است که اندازه خود را بشناسد .ر . ک : ص 413 ح 3023.

2 / 12مباحثه3468.امام علی علیه السلام ( در فرمانش به مالک اشتر نخعی ، آن گاه که او را ب ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل می فرماید : «گفتگوی علمی میان بندگانم ، از چیزهایی است که چون به امر من بینجامد ، دل های مرده با آن زنده می شوند» .3469.الکافی عن أبی ولّاد الحنّاط عن الإمام الصادق علیهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با هم مذاکره و دیدار کنید و حدیث بگویید که حدیث ، جلای دل هاست . دل ها نیز مانند شمشیر ، زنگار می گیرند و جلای آنها حدیث است .3470.تهذیب الأحکام عن حفص بن غیاث :امام علی علیه السلام :به دیدار یکدیگر بروید و حدیث را به یاد هم بیاورید . اگر چنین نکنید ، کهنه می شود .3469.الکافی ( به نقل از ابو وَلّاد حَنّاط (گندم فروش) ) امام باقر علیه السلام :گفتگوی علمی ، درس است و درس ، نمازی نیکوست .3470.تهذیب الأحکام ( به نقل از حفص بن غیاث ) الکافی به نقل از ابو جارود : از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرماید : «خداوند ، رحمت کند بنده ای را که دانش را زنده کند» .

گفتم : زنده کردنش چگونه است؟

فرمود : «این که با اهل دین و اهل وَرَع ، گفتگو کند» .3471.الإمام الباقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام :دل ها خاک و دانش ، نهال و گفتگو ، آب آن است . هرگاه آب از خاک جدا افتد ، نهالْ خشک می شود .

.



ص: 394

3472.الإمام الهادی علیه السلام ( فی جَوابِهِ عَلی مَسائِلَ سَأَلَها یَحیی بنُ أک ) عنه علیه السلام :تَلاقوا وتَحادَثُوا العِلمَ ، فَإِنَّ بِالحَدیثِ تُجلَی القُلوبُ الرائِنَهُ ، وبِالحَدیثِ إحیاءُ أمرِنا ، فَرَحِمَ اللّهُ مَن أحیا أمرَنا. (1)2 / 13التَّوَقُّفُ عِندَ الجَهلالکتاب«وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئولاً» . (2)

الحدیث3475.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ بَرِیًّا مِنَ المُحَرَّماتِ، واقِفاً عِندَ الشُّبُهاتِ. (3)3476.الإمام العسکری علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا تُخبِر بِما لَم تُحِط بِهِ عِلماً. (4)3474.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لا تَقُل ما لا تَعلَمُ فَتُتَّهَمَ بإِخبارِکَ بِما تَعلَمُ. (5)3475.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :اِستَصبِحوا مِن شُعلَهِ واعِظٍ مُتَّعِظٍ ، وَاقبَلوا نَصیحَهَ ناصِحٍ مُتَیَقِّظٍ ، وقِفوا عِندَ ما أفادَکُم مِنَ التَّعلیمِ. (6)3476.امام عسکری علیه السلام :الکافی عن زراره :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام : ما حَقُّ اللّهِ عَلَی العِبادِ ؟ قالَ : أن یَقولوا ما یَعلَمونَ ، ویَقِفوا عِندَ ما لا یَعلَمونَ. (7) .

1- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 67 ح 27 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 202 ح 14 .
2- .الإسراء : 36 .
3- .التمحیص : ص 74 ح 171 .
4- .غرر الحکم : ح 10179 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 520 ح 945 .
5- .غرر الحکم : ح 10426 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 530 ح 9639 .
6- .غرر الحکم : ح 2545 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 92 ح 2164 .
7- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 7 ، التوحید: ص 459 ح 27 «حجّه اللّه » بدل «حقّ اللّه »، منیه المرید: ص 215، بحارالأنوار: ج 2 ص 113 ح 2 .


ص: 395