2 / 13 توقّف به هنگام ندانستن
3477.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :همدیگر را ملاقات کنید و از دانش با هم سخن بگویید . دل های زنگار گرفته با سخن جلا می یابند و سخن ، مایه زنده کردن امر ماست . خدا بیامرزد کسی را که امر ما را زنده کند !2 / 13توقّف به هنگام ندانستنقرآن«از چیزی که بدان آگاهی نداری ، پیروی مکن که گوش و دیده و دل ، هر یک در کار خود ، مسئول است» .
حدیث3479.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام : از ویژگی های مؤمن آن است که از حرام ها پاک باشد و در موارد تردید ، توقّف کند .3480.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :از آنچه بدان آگاهی نداری ، خبر مده .3481.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آنچه را نمی دانی ، مگو که در خبر دادنت از آنچه می دانی ، متّهم می شوی .3482.الإمام الرضا علیه السلام ( فیما جَمَعَهُ الفَضلُ بنُ شاذانَ مِن کَلامِهِ ف ) امام علی علیه السلام :از پرتو اندرزگوی اندرز گیرنده ، روشنایی گیرید و نصیحت خیرخواه بیدار را بپذیرید و در همان جا که به شما آموخته ، توقّف کنید .3481.امام علی علیه السلام :الکافی به نقل از زراره بن اَعیَن : از امام باقر علیه السلام پرسیدم : حقّ خداوند بر بندگان چیست؟ فرمود : «آنچه می دانند ، بگویند و در آنچه نمی دانند ، توقّف کنند» .
.
ص: 396
3482.امام رضا علیه السلام ( در سخنان ایشان درباره علّت های احکام ، که فضل ب ) الإمام الصادق علیه السلام :لَو أنَّ العِبادَ إذا جَهِلوا وقَفوا ولَم یَجحَدوا ، لَم یَکفُروا. (1)3483.الکافی عن برید العجلیّ :عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ خَصَّ عِبادَهُ بِآیَتَینِ مِن کِتابِهِ : أن لا یَقولوا حَتّی یَعلَموا ، ولا یَرُدّوا ما لَم یَعلَموا . قالَ اللّهُ عز و جل : «أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِم مِّیثَقُ الْکِتَبِ أَن لاَّیَقُولُواْ عَلَی اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ» (2) ، و قالَ : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ» (3) . (4)3483.الکافی ( به نقل از برید عجلی ) الکافی عن هشام بن سالم :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : ما حَقُّ اللّهِ عَلی خَلقِهِ؟ فَقالَ : أن یَقولوا ما یَعلَمونَ ، ویَکُفّوا عَمّا لا یَعلَمونَ. (5)2 / 14الاِعتِرافُ بِالجَهلِ3486.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی المُناجاهِ الَّتی عَلَّمَها عَلِیّا علیه السلام : أنتَ العالِمُ وأنَا الجاهِلُ. (6)3487.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :غایَهُ العَقلِ الاِعتِرافُ بِالجَهلِ. (7)3488.صحیح البخاری عن عطاء بن یسار عن أبی هریره :عنه علیه السلام :إنَّ الدُّنیا لَم تَکُن لِتَستَقِرَّ إلاّ عَلی ما جَعَلَهَا اللّهُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ ، وَالاِبتِلاءِ ، وَالجَزاءِ فِی المَعادِ ، أو ما شاءَ مِمّا لا تَعلَمُ ، فَإِن أشکَلَ عَلَیکَ شَیءٌ مِن ذلِکَ فَاحمِلهُ عَلی جَهالَتِکَ ، فَإِنَّکَ أوَّلُ ما خُلِقتَ بِهِ جاهِلاً ثُمَّ عُلِّمتَ . وما أکثَرَ ما تَجهَلُ مِنَ الأَمرِ [ الاُمورِ ]ویَتَحَیَّرُ فیهِ رَأیُکَ ! ویَضِلُّ فیهِ بَصَرُکَ ثُمَّ تُبصِرُهُ بَعدَ ذلِکَ ! (8) .
1- .الکافی : ج 2 ص 388 ح 19 عن زراره ، المحاسن : ج 1 ص 340 ح 700 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام وراجع: غرر الحکم : ح 7582 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 120 ح 31 .
2- .الأعراف : 169 .
3- .یونس : 39 .
4- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 8 عن إسحاق بن عبداللّه ، منیه المرید : ص 216 ، بصائر الدرجات : ص 537 ح 2 عن إسحاق بن عبداللّه وفیه «حصر» بدل «خصّ» ، بحارالأنوار : ج 2 ص 113 ح 3 .
5- .الکافی : ج 1 ص 50 ح 12 و ص 43 ح 7 ، التوحید : ص 459 ح 27 نحوه ، منیه المرید : ص 215 و ص 282 کلّها عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 118 ح 20 .
6- .مُهج الدعوات : ص 159 عن الحرث بن عمیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 86 ص 333 ح 71 .
7- .غرر الحکم : ح 6375 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5900 .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 220 ح 2 .
ص: 397
2 / 14 اعتراف به نادانی
3484.الکافی ( به نقل از احمد بن عمر ) امام صادق علیه السلام :اگر بندگان هنگامی که نمی دانستند ، توقّف می کردند و انکار نمی کردند ، کافر نمی شدند .3485.الکافی ( به نقل از مُعَلَّی بن خُنَیس ) امام صادق علیه السلام :خداوند ، بندگانش را به دو آیه از کتابش سفارش مخصوص کرده است : این که تا ندانند ، نگویند ؛ و آنچه را نمی دانند ، رد نکنند . خداوند عز و جلمی فرماید : «آیا از آنان در کتاب پیمان گرفته نشده است که جز حق به خدا نسبت ندهند؟» و فرمود : «بلکه آنچه را به شناختش احاطه نیافته اند وحقیقت آن هنوز برایشان آشکار نشده است، دروغ می انگارند» .3486.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از هشام بن سالم : به امام صادق علیه السلام گفتم : حقّ خداوند بر خلقش چیست؟
فرمود : «آنچه را می دانند بگویند و از آنچه نمی دانند ، باز ایستند» .2 / 14اعتراف به نادانی3489.الإمام الرضا علیه السلام :پیامبر خدا علیه السلام در مناجاتی به علی علیه السلام آموخت : [خدایا] تو دانایی و من ، نادان .3490.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :غایت خرد ، اعتراف به نادانی است .3489.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام :دنیا جز با نعمت ها و امتحان ها و کیفرهای اخروی که خداوند نهاده است یا چیزهای دیگری که نمی دانی ، پایدار نمی مانَد . اگر چیزی از اینها بر تو دشوار آمد ، آن را بر ندانستن خود حمل کن که تو در آغاز ، نادان آفریده شدی و سپس ، آموخته شدی و بسی چیزها که نمی دانی و نظرت در آن سرگردان می مانَد و دیده ات گم راه می گردد و سپس ، بینا می گردی .
.
ص: 398
3490.امام صادق علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ فِی الاِستِقالَهِ : . . . فَمَن أجهَلُ مِنّی یا إلهی بِرُشدِهِ ؟ ومَن أغفَلُ مِنّی عَن حَظِّهِ؟ ومَن أبعَدُ مِنّی مِنِ استِصلاحِ نَفسِهِ . . . حینَ اُنفِقُ ما أجرَیتَ عَلَیَّ مِن رِزقِکَ فیما نَهَیتَنی عَنهُ مِن مَعصِیَتِکَ ؟ (1)راجع : ص 274 (قول لا أعلم) و 412 (دعوی العلم) .
2 / 15عَدَمُ الاِکتِفاءِ بِما یَعلَمُ3491.امام علی علیه السلام ( در نامه اش به اشتر ، آن گاه که او را والیِ مصر ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلُّ صاحِبِ عِلمٍ غَرثانُ (2) إلی عِلمٍ. (3)3492.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لا یَشبَعُ عالِمٌ مِن عِلمٍ حَتّی یَکونَ مُنتَهاهُ الجَنَّهَ. (4)3493.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لَن یَشبَعَ المُؤمِنُ مِن خَیرٍ یَسمَعُهُ حَتّی یَکونَ مُنتَهاهُ الجَنَّهَ. (5)3494.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لا یَکونُ المُؤمِنُ عاقِلاً حَتّی یَجتَمِعَ فیهِ عَشرُ خِصالٍ : . . . لا یَسأَمُ مِن طَلَبِ العِلمِ طولَ عُمُرِهِ. (6) .
1- .الصحیفه السجّادیّه : ص 69 الدعاء 16 .
2- .غرثان : جائع (النهایه : ج 3 ص 353) .
3- .الفردوس: ج 3 ص 262 ح 4779 عن جابر، مجمع الزوائد: ج 1 ص 399 ح 739 ولیس فیه «إلی علم»؛ المواعظ العددیّه: ص 19.
4- .مسند الشهاب: ج 2 ص 68 ح 897 عن أبی سعید الخدری.
5- .سنن الترمذی: ج 5 ص 50 ح 2686 عن أبی سعید الخدری ، کنزالعمّال : ج 1 ص 146 ح 721 .
6- .الخصال: ص 433 ح 17 عن سلیمان بن خالد عن الإمام الباقر علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 12 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 108 ح 4 .
ص: 399
2 / 15 بسنده نکردن به آنچه می داند
3495.عنه صلی الله علیه و آله :امام زین العابدین علیه السلام از دعای ایشان در طلب عفو : خدای من! چه کسی از من به راه رستگاری اش نادان تر است و چه کسی از من به سعادتش غافل تر است و چه کسی از من ، دورتر از اصلاح خویش است ... هنگامی که روزیِ از تو رسیده را در گناهی که از آن باز داشته ای ، خرج می کنم؟ر . ک : ص 275 (گفتن : نمی دانم) و 413 (ادّعای دانش) .
2 / 15بسنده نکردن به آنچه می داند3495.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر دانشمندی گرسنه دانش است .3496.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( از نامه ای که به عتّاب بن اُسید ، در هنگام گماش ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمند ، از دانشْ سیر نمی شود ، تا سرانجام به بهشت درآید .3497.امام علی علیه السلام ( در نامه ای که هنگام گماشتن مالک اشتر بر مصر ، ب ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، از خیری که می شنود [و فرا می گیرد] ، سیر نمی شود ، تا کارش به بهشت بینجامد .3498.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، خردمند نمی گردد ، تا آن که ده ویژگی در او گِرد آید : ... در طول زندگی اش از جستجوی دانش ، ملول نگردد .
.
ص: 400
3499.صحیح البخاری عن أبی موسی :عنه صلی الله علیه و آله :مَنهومانِ (1) لا یَشبَعانِ : طالِبُ عِلمٍ وطالِبُ دُنیا . وبِنَیلِ هذَینِ السَّبَبَینِ یَجمَعُ السَّعیدُ قُطرَیِ المُرادِ ، ویَنالُ البُغیَهَ مِن إصلاحِ المَعاشِ وَالمَعادِ. (2)3500.سنن أبی داوود عن أبی برده عن أبی موسی :عنه صلی الله علیه و آله :مَنهومانِ لا یَشبَعانِ : طالِبُ دُنیا وطالِبُ عِلمٍ ، فَمَنِ اقتَصَرَ مِنَ الدُّنیا عَلی ما أحَلَّ اللّهُ لَهُ سَلِمَ ، ومَن تَناوَلَها مِن غَیرِ حِلِّها هَلَکَ ، إلاّ أن یَتوبَ أو یُراجِعَ ، ومَن أخَذَ العِلمَ مِن أهلِهِ وعَمِلَ بِعِلمِهِ نَجا ، ومَن أرادَ بِهِ الدُّنیا فَهِیَ حَظُّهُ. (3)3498.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أجوَعُ النّاسِ طالِبُ العِلمِ ، وأشبَعُهُمُ الَّذی لا یَبتَغیهِ. (4)3499.صحیح البخاری ( به نقل از ابو موسی ) عنه صلی الله علیه و آله :إذا أتی عَلَیَّ یَومٌ لا أزدادُ فیهِ عِلماً ، فَلا بورِکَ فی طُلوعِ شَمسِ ذلِکَ الیَومِ. (5)3500.سنن أبی داوود ( به نقل از ابو برده از ابو موسی ) عنه صلی الله علیه و آله :مِن مَعادِنِ التَّقوی تَعَلُّمُکَ إلی ما قَد عَلِمتَ ما لَم تَعلَم ، وَالتَّقصیرُ فیما قَد عَلِمتَ قِلَّهُ الزِّیادَهِ فیهِ ، وإنَّما یُزهِدُ الرَّجُلَ فی عِلمِ ما لَم یَعلَم قِلَّهُ الاِنتِفاعِ بِما قَد عَلِمَ. (6)3501.صحیح البخاری عن أبی موسی :الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ الحِکمَهَ لَم یَصبِر عَنِ الاِزدِیادِ مِنها. (7) .
1- .نُهِمَ بالشیء : إذا أولع به ، فهو منهوم (المصباح المنیر: ص 629).
2- .معجم السفر : ص 45 ح 113 عن أبی العبّاس أحمد بن المفرّج بن أحمد .
3- .الکافی: ج1 ص46 ح1، تهذیب الأحکام: ج6 ص328 ح906 وفیه «منهوم» بدل «طالب» وکلاهما عن سلیم بن قیس عن الإمام علیّ علیه السلام ، الخصال: ص 53 ح 69 عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب سلیم بن قیس: ج 1 ص 718 ح 18 کلاهما نحوه ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 77 ح 66 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 2 ص 34 ح 31 وراجع: المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 169 ح 312 والمعجم الأوسط : ج 6 ص 20 ح 5670 .
4- .الجامع الصغیر: ج 1 ص 35 ح 192 ، کنز العمّال: ج 10 ص 135 ح 28684 کلاهما نقلاً عن أبی نعیم فی کتاب العلم والدیلمی فی الفردوس عن ابن عمر .
5- .المعجم الأوسط : ج 6 ص 367 ح 6636 ، تاریخ بغداد: ج6 ص100، حلیه الأولیاء: ج8 ص188 وفیه «یقرّبنی إلی اللّه » ، مسند إسحاق بن راهویه : ج 2 ص 553 ح 1128 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 61 ، الفردوس : ج 1 ص 318 ح 1255 وفیهما زیاده «یقرّبنی إلی اللّه » وکلّها عن عائشه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 136 ح 28687 .
6- .المعجم الأوسط: ج 3 ص 64 ح 2492 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 414 ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 95 نحوه وکلّها عن جابر ، کنزالعمّال : ج 3 ص 89 ح 5631 .
7- .أعلام الدین : ص 84 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 319 نحوه ، کشف الغمّه : ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد عنه علیهماالسلام ، بحارالأنوار : ج 78 ص 80 ح 64 .
ص: 401
3502.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو آزمند ، سیر نمی شوند : جویای دنیا و جویای دانش . انسان خوش بخت با دست یافتن به این دو ، دو محور اصلی هدف را گِرد می آورد و مطلوب خود ، اصلاح معاش و معاد را کسب می کند . (1)3501.صحیح البخاری ( به نقل از ابو موسی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دو آزمند ، سیر نمی شوند : جویای دنیا و جویای دانش . پس کسی که از دنیا به آنچه خداوند برایش حلال کرده قناعت کند ، سالم می مانَد و کسی که از راه حرام آن را به دست آورد ، هلاک می شود؛ مگر آن که توبه کند یا باز گردد و هر کس دانش را از اهلش فرا گیرد و به دانشش عمل کند ، نجات می یابد و هرکس با آن دنیا را بجوید ، همان بهره اش است .3502.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :گرسنه ترینِ مردم ، جویای دانش است و سیرترین آنها ، کسی است که آن را نمی جوید .3503.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه روزی بیاید که در آن بر دانشم نیفزایم ، پس طلوع خورشید آن روز بر من خجسته مباد .3504.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از معادن تقوا ، یاد گرفتن چیزی است که نمی دانی و کوتاهی کردن در معلوماتت ، آن است که بر آن کم بیفزایی . آنچه انسان را به دانش بی رغبت می کند ، کم بهره بردن اوست از آنچه آموخته است .3505.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که حکمت ها را شناخت ، بر افزودن آنها قرار از کف بداد . .
1- .همان گونه که از حدیث بعدی روشن می شود ، پیام حدیث ، دنبال نکردن حریصانه دنیا و پی نگرفتن دانش بدون اندیشه و تأمّل است ؛ وگرنه ، روزی جستن از دنیا برای رفع نیازهای دنیوی و اخذ دانش از عالمان صالح ، دو وسیله کامیابی و خوش بختی انسان است . (م)
ص: 402
3506.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لَو کانَ أحَدٌ مُکتَفِیاً مِنَ العِلمِ لاَکتَفی نَبِیُّ اللّهِ موسی ، وقَد سَمِعتُم قَولَهُ : «هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا» (1) . (2)3507.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :عَلَی العالِمِ أن یَتَعَلَّمَ ما لَم یَعلَم ، ویُعَلِّمَ النّاسَ ما قَد عَلِمَ. (3)3508.الإمام الحسین علیه السلام :عنه علیه السلام :العالِمُ مَن لا یَشبَعُ مِنَ العِلمِ ولا یَتَشَبَّعُ بِهِ. (4)3503.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العالِمُ الَّذی لا یَمِلُّ مِن تَعَلُّمِ العِلمِ. (5)3504.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :أربَعَهٌ لا یَشبَعنَ مِن أربَعَهٍ : الأَرضُ مِنَ المَطَرِ ، وَالعَینُ مِنَ النَّظَرِ ، وَالاُنثی مِنَ الذَّکَرِ ، وَالعالِمُ مِنَ العِلمِ. (6)3505.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی عن علیّ بن أسباط عنهم علیهم السلام: فیما وَعَظَ اللّهُ عز و جل بِهِ عیسی علیه السلام : یا عیسی ... کُن حَیثُما کُنتَ عالِماً مُتَعَلِّماً. (7)3506.امام علی علیه السلام :داود علیه السلام :قُل لِصاحِبِ العِلمِ یَتَّخِذ عَصاً مِن حَدیدٍ ونَعلَینِ مِن حَدیدٍ ، ویَطلُبِ العِلمَ حَتّی تَنکَسِرَ العَصا وتَنخَرِقَ النَّعلانِ. (8)راجع: ص 104 (الدوام) و 404 (الاستعانه باللّه فی زیاده العلم) و 412 ح 3023، ج 2 ص 452 ح 1762 .
.
1- .الکهف : 66 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 300 ح 424 .
3- .غرر الحکم : ح 6189 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 328 ح 5634 نحوه .
4- .غرر الحکم : ح 1740 .
5- .غرر الحکم : ح 1303 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1189 .
6- .الخصال : ص 221 ح 47 عن عبداللّه بن میمون القدّاح ، المحاسن : ج 1 ص 70 ح 24 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 221 ح 1 .
7- .الکافی : ج 8 ص 131 137 ح 103 عن علیّ بن أسباط عنهم علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 14 ص 294 ح 14 .
8- .سنن الدارمی : ج 1 ص 147 ح 571 عن عبداللّه بن عبدالرحمن التستری ، الفردوس : ج 1 ص 140 ح 497 عن أبی بکره نحوه .
ص: 403
3508.امام حسین علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اگر کسی به دانش خویش بسنده می کرد ، پیامبر خدا موسی علیه السلام این کار را می کرد ، حال آن که سخن او را [ از زبان قرآن ] شنیده اید : «آیا از پیِ تو بیایم تا آنچه از مایه رشد آموخته ای به من بیاموزی؟» .3509.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بر دانشمند است که آنچه را نیاموخته ، فرا گیرد و آنچه را آموخته ، به مردم بیاموزد .3510.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانشمند ، کسی است که از دانش سیر نمی گردد و خود را از آن بی نیاز نمی داند .3511.الکافی عن العبّاس بن هلال الشامی عن أبی الحسن [الامام علی علیه السلام :دانشمند ، آن است که از فراگیری دانش ، ملول نگردد .3512.الإمام الرضا علیه السلام :امام صادق علیه السلام :چهار چیز از چهار چیز سیر نمی شوند : زمین از باران ، چشم از دیدن ، ماده از نر ، و دانشمند از دانش .3509.امام صادق علیه السلام :الکافی به نقل از علی بن اَسباط از معصومین علیهم السلام : در اندرزهای خداوند به عیسی علیه السلام آمده است : «ای عیسی! در همه حال ، دانشمندی یاد گیرنده باش» .3510.امام صادق علیه السلام :داوود علیه السلام :به صاحب دانش بگو عصایی از آهن و کفشی آهنین برگیرد و دانش را بجوید ، تا آن که عصا بشکند و کفش ها پاره گردد .ر . ک : ص 105 (استمرار) و 405 (یاری جستن از خدا برای افزایش دانش) و 413 ح 3023 ، ج 2 ص 453 ح 1762 .
.
ص: 404
2 / 16الاِستِعانَهُ بِاللّهِ فی زِیادَهِ العِلمِالکتاب«وَ قُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا» . (1)
الحدیث3513.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله کانَ إذَا استَیقَظَ مِنَ اللَّیلِ یَقولُ : لا إلهَ إلاّ أنتَ سُبحانَکَ ، اللّهُمَّ إنّی أستَغفِرُکَ لِذَنبی وأسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ ، اللّهُمَّ زِدنی عِلماً ولا تُزِغ قَلبی بَعدَ إذ هَدَیتَنی وهَب لی مِن لَدُنکَ رَحمَهً إنَّکَ أنتَ الوَهّابُ. (2)راجع : ص 104 (الدوام) ، ج 2 ص 496 (الدعاء) .
2 / 17الاِستِعانَهُ بِاللّهِ لِلاِنتِفاعِ بِالعِلمِ3517.عنه علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ انفَعنی بِما عَلَّمتَنی ، وعَلِّمنی ما یَنفَعُنی ، وزِدنی عِلماً. (3)3518.عنه علیه السلام ( فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ ) عنه صلی الله علیه و آله فی دُعائِهِ : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ عِلماً نافِعاً ، ورِزقاً واسِعاً. (4) .
1- .طه : 114 .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 724 ح 1981 عن عائشه ، الفردوس : ج 1 ص 459 ح 1863 عن أبی سعید ولیس فیه «لا إِلهَ إِلاَّ أنتَ سُبحانَکَ» وراجع: منیه المرید : ص 159 آداب المعلّم والمتعلّم : آداب اشترکا فیها : التوکّل علی اللّه تعالی والاعتماد علیه .
3- .سنن الترمذی : ج 5 ص 578 ح 3599 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 92 ح 251 کلاهما عن أبی هریره ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 690 ح 1879 عن أنس وفیه «وارزقنی علما تنفعنی به» بدل «وزدنی علما» ، کنزالعمّال : ج 2 ص 181 ح 3638 ؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 248 .
4- .الکافی : ج 4 ص 250 ح 7 عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 21 ص 397 ح 19 ؛ مسند ابن حنبل : ج 10 ص 198 ح 26664 و ص 180 ح 26583 و ص 219 ح 26762 و ص 226 ح 26793 نحوه وکلّها عن اُمّ سلمه ، کنزالعمّال : ج 2 ص 679 ح 5055 .
ص: 405
2 / 16 یاری جستن از خدا برای افزایش دانش
2 / 17 یاری جستن از خدا برای بهره بردن از دانش
2 / 16یاری جستن از خدا برای افزایش دانشقرآن«بگو : پروردگارا! بر دانشم بیفزای» .
حدیث3520.امام زین العابدین علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هرگاه شب هنگام بیدار می شد ، می گفت : خدایی جز تو نیست . تو را تسبیح می کنم . خدایا! از گناهم آمرزش می جویم و به رحمتت از تو تقاضا می کنم . خدایا! بر دانشم بیفزای و دلم را پس از هدایتت منحرف مفرمای و از نزد خودت بر من رحمتی ببخشای که تویی بسیار بخشنده .ر . ک : ص 105 (استمرار) ، ج2 ص 497 (دعا) .
2 / 17یاری جستن از خدا برای بهره بردن از دانش3524.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدایا! آنچه به من آموخته ای ، برایم سودمند ساز و آنچه برایم سودبخش است ، به من بیاموز و بر دانشم بیفزای .3521.الکافی ( به نقل از حنان بن سَدیر صَیرفی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش : خدایا ! از تو دانش سودمند و روزیِ فراخ می خواهم .
.
ص: 406
3522.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا یَنفَعُ عِلمٌ بِغَیرِ تَوفیقٍ. (1)3523.امام رضا علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام فی دُعائِهِ : وانفَعنا بِما عَلَّمتَنا وزِدنا عِلماً نافِعاً . (2)2 / 18الاِستِعاذَهُ بِاللّهِ مِن عَدَمِ الاِنتِفاعِ بِالعِلمِ3526.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سَلُوا اللّهَ عِلماً نافِعاً ، وتَعَوَّذوا بِاللّهِ مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ. (3)3527.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن عِلمٍ لا یَنفَعُ ومِن قَلبٍ لا یَخشَعُ. (4)3528.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ أن أقولَ حَقًّا لَیسَ فیهِ رِضاکَ ألَتمِسُ بِهِ أحَداً سِواکَ ، وأعوذُ بِکَ أن أتَزَیَّنَ لِلنّاسِ بِشَیءٍ یَشینُنی عِندَکَ ، وأعوذُ بِکَ أن أکونَ عِبرَهً لِأَحَدٍ مِن خَلقِکَ ، وأعوذُ بِکَ أن یَکونَ أحَدٌ مِن خَلقِکَ أسعَدَ بِما عَلَّمتَنی مِنّی. (5) .
1- .غرر الحکم : ح 10680 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9952 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 37 ح 74 عن یونس بن ظبیان و ج 3 ص 94 ح 253 نحوه ، المزار للشهید الأوّل : ص 54 ، بحارالأنوار : ج 98 ص 136 ح 3 .
3- .سنن ابن ماجه: ج 2 ص 1263 ح 3843 ، شُعب الإیمان: ج 2 ص 285 ح 1781 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 364 ح 1923 ، الفردوس : ج 2 ص 305ح 3377 کلّها عن جابر ، کنزالعمّال : ج 2 ص 79 ح 3226 .
4- .سنن النسائی: ج 8 ص 284 ، سنن أبی داود: ج 2 ص 92 ح 1548 ، سنن ابن ماجه: ج 1 ص 92 ح 250 ، مسند ابن حنبل: ج 3 ص 244 ح 8496 ، المستدرک علی الصحیحین: ج 1 ص 716 ح 1958 کلّها عن أبی هریره ، حلیه الأولیاء: ج 4 ص 362 عن عبداللّه بن عمرو ، کنزالعمّال: ج 2 ص 177 ح 3619؛ مصباح المتهجّد: ص 75 مع تقدیم وتأخیر ، کنز الفوائد: ج 1 ص 385 وفیه «کان رسول اللّه صلی الله علیه و آله یدعو فی أثر الصلاه فیقول: ... الدعاء» ، نثر الدرّ: ج 1 ص 189 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 63 ح 10 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 348 ح 993 وراجع: العلم : ما ینبغی للعالم : العمل بالعلم .
ص: 407
2 / 18 پناه بردن به خدا از بهره نبردن از دانش
3525.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش بدون توفیق ، بهره نمی دهد .3526.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام در دعایش : و از آنچه به ما آموخته ای ، ما را بهره مند گردان و بر دانش سودمند ما بیفزای .2 / 18پناه بردن به خدا از بهره نبردن از دانش3529.الإمام الباقر علیه السلام ( فیما وَعَظ بِهِ عُمَرَ بنَ عَبدِ العَزیزِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خداوند ، دانش سودمند بخواهید و از دانشی که بهره ای نمی دهد ، به خدا پناه ببرید .3530.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِن کَلامٍ قالَهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام لَمَّا ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدایا! به تو پناه می برم از دانشی که بهره نمی دهد و از دلی که فروتن نمی گردد .3531.الإمام علیّ علیه السلام ( مِن عَهدِهِ الَّذی کَتَبَهُ لِلأَشتَرِ النَّخَع ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خدایا! به تو پناه می برم که حقّی بگویم که خشنودی تو در آن نباشد و جز تو را با آن بخواهم ، و به تو پناه می برم که خود را برای مردم به چیزی بیارایم که مرا نزد تو عیبناک بنماید ، و به تو پناه می برم از آن که مایه عبرت اَحَدی از آفریدگان تو گردم ، و به تو پناه می برم از این که احدی از آفریدگان ، بیشتر از خودم از آنچه به من آموخته ای بهره مند باشد .
.
ص: 408
2 / 19الاِستِعاذَهُ مِنَ الجَهلِ3531.امام علی علیه السلام ( در فرمانْ نامه اش به مالک اشتر ، آن گاه که او ر ) سنن النسائی عن اُمّ سلمه :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا خَرَجَ مِن بَیتِهِ قالَ : بِسمِ اللّهِ ، رَبِّ أعوذُ بِکَ مِن أن أزِلَّ أو أضِلَّ ، أو أظلِمَ أو اُظلَمَ ، أو أجهَلَ أو یُجهَلَ عَلَیَّ. (1)3532.الکافی عن حبیب بن أبی ثابت :الإمام علیّ علیه السلام مِن دُعاءٍ لَهُ یَومَ الهَریرِ بِصِفّینَ : اللّهُمَّ إنّی . . . أعوذُ بِکَ مِنَ الجَهلِ وَالهَزلِ ، ومِن شَرِّ القَولِ وَالفِعلِ. (2)3533.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام فی دُعاءِ الصَّباحِ وَالمَساءِ : اللّهُمَّ بِکَ نُمسی وبِکَ نُصبِحُ ، وبِکَ نَحیا ، وبِکَ نَموتُ ، وإلَیکَ نَصیرُ ، وأعوذُ بِکَ مِن أن أذِلَّ أو اُذَلَّ ، أو أضِلَّ أو اُضَلَّ ، أو أظلِمَ أو اُظلَمَ ، أو أجهَلَ أو یُجهَلَ عَلَیَّ. (3)3534.الإمام الحسین علیه السلام :الکافی عن عبد الرّحمن بن سیابه :أعطانی أبو عَبدِاللّهِ علیه السلام هذَا الدُّعاءَ : الحَمدُ للّهِِ وَلِیِّ الحَمدِ وأهلِهِ ومُنتَهاهُ ومَحَلِّهِ ... وأعوذُ بِکَ مِن أن أشتَرِیَ الجَهلَ بِالعِلمِ ، وَالجَفاءَ بِالحِلمِ ، وَالجَورَ بِالعَدلِ ، وَالقَطیعَهَ بِالبِرِّ ، وَالجَزَعَ بِالصَّبرِ (4) .2 / 20الاِستِغفارُ مِنَ الجَهلِ3534.امام حسین علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَدعو : اللّهُمَّ اغفِر لی خَطیئَتی وجَهلی ، وإسرافی فی أمری، وما أنتَ أعلَمُ بِهِ مِنّی . اللّهُمَّ اغفِر لی هَزلی وجِدّی وخَطایایَ وعَمدی ، وکُلُّ ذلِکَ عِندی. (5) .
1- .سنن النسائی : ج 8 ص 268 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1278 ح 3884 ، مسندابن حنبل : ج 10 ص 220 ح 26766 ، کنزالعمّال : ج 7 ص 143 ح 18419 .
2- .مهج الدعوات: ص132 عن محمّد بن النعمان الأحول عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار: ج 94 ص240 ح 9 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 337 ح 982 عن عمّار بن موسی ، بحارالأنوار : ج 86 ص 287 ح 48 .
4- .الکافی : ج 2 ص 590 و ص592 ح 31 وراجع: مصباح المتهجّد : ص 277 .
5- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2350 ح 6036 عن أبی موسی الأشعری ، کنزالعمّال : ج 2 ص 177 ح 3620 .
ص: 409
2 / 19 پناه جستن به خدا از نادانی
2 / 20 استغفار از نادانی
2 / 19پناه جستن به خدا از نادانی3536.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سنن النسائی به نقل از امّ سلمه : پیامبر خدا هر گاه از خانه بیرون می رفت ، می گفت : «به نام خدا . پروردگارم ! به تو پناه می برم از این که بلغزم یا گم راه گردم ، ستم کنم یا بر من ستم شود ، نادانی کنم یا بر من نادانی شود» . (1)3537.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در دعای روز غرّش در پیکار صفّین : خدایا! ... از نادانی و بیهودگی و از گفتار و کردار بد ، به تو پناه می برم .3538.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام در دعای صبح و شام : خدایا! با تو شام می کنیم ، و با تو صبح می کنیم ، و با تو زنده ایم و با تو می میریم ، و به سوی تو می آییم و به تو پناه می برم از این که کسی را خوار گردانم یا خوار شوم ، گم راه سازم یا گم راه شوم ، ستم کنم یا بر من ستم شود ، و نادانی کنم یا بر من نادانی شود .3539.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از عبد الرحمان بن سیابه : امام صادق علیه السلام این دعا را به من داد : «سپاس ، خدایی را که صاحب حمد است و شایسته و نهایت و محلّ آن ... و پناه می برم از این که نادانی را با دانش ، و جفا را با بردباری ، و ستم را با دادگری ، و گسستن را با نیکی ، و بی تابی را با شکیبایی جا به جا کنم» .2 / 20استغفار از نادانی3536.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش : خدایا! خطا و نادانی و اسرافکاری و آنچه را تو بهتر از خودم می دانی ، بر من بیامرز . خدایا! شوخی و جدّی و خطا و عمدم را بر من ببخشای که همه اینها نزد من هست .
.
1- .یعنی جاهلانه و گستاخانه بر من بی ادبی و جسارت شود که همه ، نابخردی و کار نادانان است . (م)
ص: 410
2 / 21الاِعتِذارُ مِنَ الجَهلِ3539.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أعتَذِرُ إلَیکَ مِن جَهلی ، وأستَوهِبُکَ سوءَ فِعلی. (1)ب ما لا یَنبَغی لِلعالِمِ2 / 22تَرکُ العَمَلِ3543.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَنِ ازدادَ عِلماً ولَم یَزدَد هُدًی ، لَم یَزدَد مِنَ اللّهِ إلاّ بُعداً. (2)3544.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمَ العِلمَ ولَم یَعمَل بِما فیهِ ، حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَهِ أعمی. (3)3545.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَیرِهِ کَالجاهِلِ الحائِرِ الَّذی لا یَستَفیقُ عَن جَهلِهِ ؛ بَل قَد رَأَیتُ أنَّ الحُجَّهَ عَلَیهِ أعظَمُ ، وَالحَسرَهَ أدوَمُ عَلی هذَا العالِمِ المُنسَلِخِ مِن عِلمِهِ مِنها عَلی هذَا الجاهِلِ المُتَحَیِّرِ فی جَهلِهِ ، وکِلاهُما حائِرٌ بائِرٌ. (4)3546.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَقبُحُ بِالرَّجُلِ أن یَقصُرَ عَمَلُهُ عَن عِلمِهِ ، ویَعجِزُ فِعلُهُ عَن قَولِهِ. (5)3547.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عِلمُ المُنافِقِ فی لِسانِهِ ، عِلمُ المُؤمِنِ فی عَمَلِهِ. (6) .
1- .الصحیفه السجّادیّه : ص 126 الدعاء 31 .
2- .منیه المرید : ص 152 ، عدّه الداعی : ص 65 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 220 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 37 ح 50 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 348 ح 2660 عن ابن مسعود ، بحارالأنوار : ج 77 ص 100 ح 1 .
4- .الکافی : ج 1 ص 45 ح 6 عن محمّد بن خالد رفعه ، نهج البلاغه : الخطبه 110 ، تحف العقول : ص 150 کلاهما نحوه ، منیه المرید : ص 147 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 39 ح 69 .
5- .غرر الحکم : ح 11050 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10219 .
6- .غرر الحکم : ح 6288 و 6289 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 341 ح 5825 و 5826 .
ص: 411
2 / 21 پوزش خواستن از نادانی
ب آنچه سزاوار دانشمند نیست
2 / 22 عمل نکردن
2 / 21پوزش خواستن از نادانی3544.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام زین العابدین علیه السلام :خدایا! از نادانی ام به تو عذر می آورم و از سوء رفتارم از تو طلب بخشش دارم .ب آنچه سزاوار دانشمند نیست2 / 22عمل نکردن3548.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس بر دانش خویش افزود ، ولی بر هدایتش نیفزود ، جز بر دوری اش از خدا نیفزود .3549.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش اندوزد و به آن عمل نکند ، خداوند ، روز قیامتْ وی را نابینا برانگیزد .3550.عنه صلی الله علیه و آله ( أنَّهُ کانَ یَقولُ ) امام علی علیه السلام :دانشمندی که به جز دانش خود عمل کند ، مانند نادانِ سرگردانی است که از نادانی اش نَرَسته است؛ بلکه حجّت را بر او بزرگ تر می بینم و حسرت بر این دانشمند جدا شده از دانش خود ، ماندگارتر از نادان سرگشته در نادانی اش است و هر دو ، حیران و سرگردان اند .3551.عنه صلی الله علیه و آله ( أنَّهُ کانَ یَقولُ ) امام علی علیه السلام :برای آدمی زشت است که عملش از دانشش کمتر باشد و کردارش به گفتارش نرسد .3552.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش منافق ، در زبانش است و دانش مؤمن ، در کردارش .
.
ص: 412
3548.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا یَترُکُ العَمَلَ بِالعِلمِ إلاّ مَن شَکَّ فِی الثَّوابِ عَلَیهِ. (1)3549.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا یَعمَلُ بِالعِلمِ إلاّ مَن أیقَنَ بِفَضلِ الأَجرِ فیهِ. (2)3550.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( بارها می فرمود ) عنه علیه السلام :تارِکُ العَمَلِ بِالعِلمِ غَیرُ واثِقٍ بِثَوابِ العَمَلِ. (3)راجع : ص 350 (العمل) و 498 (علماء السوء) ، ج 2 ص 308 (شرط العمل) و 334 (العمل) و 486 (العمل) .
2 / 23دَعوَی العِلمِ3554.الإمام الصادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن قالَ أنَا عالِمٌ ، فَهُوَ جاهِلٌ. (4)3555.تفسیر القمّی :الإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ لِلحَسَنِ علیه السلام : قَرَعتُکَ بِأَنواعِ الجَهالاتِ لِئَلاّ تَعُدَّ نَفسَکَ عالِماً ، فَإِن وَرَدَ عَلَیکَ شَیءٌ لا تَعرِفُهُ (5) أکبَرتَ ذلِکَ ، فَإِنَّ العالِمَ مَن عَرَفَ أنَّ ما یَعلَمُ فیما لا یَعلَمُ قَلیلٌ ، فَعَدَّ نَفسَهُ بِذلِکَ جاهِلاً فَازدادَ بِما عَرَفَ مِن ذلِکَ فی طَلَبِ العِلمِ اجتِهاداً ، فَما یَزالُ لِلعِلمِ طالِباً وفیهِ راغِباً ولَهُ مُستَفیداً ، ولِأَهلِهِ خاشِعاً ولرأیه مُتَّهِما (6) ، ولِلصَّمتِ لازِماً ، ولِلخَطَاَءحاذِراً ومِنهُ مُستَحیِیاً ، وإن وَرَدَ عَلَیهِ ما لا یَعرِفُ لَم یُنکِر ذلِکَ لِما قَرَّرَ بِهِ نَفسَهُ مِنَ الجَهالَهِ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 10869 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 543 ح 10096 .
2- .غرر الحکم : ح 10870 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 543 ح 10097 .
3- .غرر الحکم : ح 4512 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 202 ح 4091 .
4- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 59 ح 6846 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 10 ص 243 ح 29290 ؛ منیه المرید : ص 137 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 110 ح 23 .
5- .فی تحف العقول : «شیء تعرفه» .
6- .فی تحف العقول : «مُهتَمّا» بدل «وَلِرَأیِهِ مُتَّهِما» .
7- .بحارالأنوار : ج 77 ص 221 نقلاً عن تحف العقول : ص 73 .
ص: 413
2 / 23 ادّعای دانش
3553.مسند ابن حنبل ( به نقل از ابو هریره ) امام علی علیه السلام :به کار بستن دانش را وا نمی گذارد ، جز آن که در پاداش آن ، تردید دارد .3554.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش را به کار نمی بندد ، جز آن که به فضیلت پاداش آن ، یقین دارد .3555.تفسیر القمّی :امام علی علیه السلام :کسی دانش را به کار نمی بندد که به پاداش عمل ، اطمینان ندارد .ر . ک : ص 351 (عمل) و 499 (دانشمندان بد) ، ج 2 ص 309 (شرط عمل) و 335 (عمل) و 487 (عمل) .
2 / 23ادعای دانش3556.الکافی ( به نقل از سُفیان بن عُیَینه ، از امام صادق علیه ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که بگوید : «من دانشمندم» ، نادان است .3557.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام در نامه اش به امام حسن علیه السلام : من ، تو را به نادانی های گوناگون کوبیدم ، تا خود را دانا مشماری و اگر چیزی به تو رسید که آن را نفهمیدی بزرگش بشماری ؛ زیرا دانا کسی است که دریابد که آنچه می داند ، در برابر آنچه نمی داند ، اندک است و بدین سبب ، خود را نادان بشمارد و به مدد این دریافت ، بر کوشش خود در جستجوی دانش بیفزاید و همواره ، جویا و شیفته دانش باشد و از آن ، بهره گیرد و در برابر دانشمندان ، فروتن و به نظر خویش بدبین ، و پیوسته خاموش ، و از خطا ، پرهیزگار و شرمگین باشد و اگر چیزی بر او در آمد که نمی شناسد ، آن را انکار نکند ؛ چرا که به نادانی خویش ، اقرار دارد .
.
ص: 414
3558.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :رُبَّ مُدَّعٍ لِلعِلمِ لَیسَ بِعالِمٍ. (1)راجع: ص 274 (قول لا أعلم) و 396 (الاعتراف بالجهل) و 104 (الحرص) و 390 (معرفه قدره) و 398 (عدم الإکتفاء بما یعلم) و 424 (الغرور) .
2 / 24حُبُّ الدُّنیا3562.عنه علیه السلام ( مِن خُطبَهٍ لَهُ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أحَبَّ الدُّنیا ذَهَبَ خَوفُ الآخِرَهِ مِن قَلبِهِ ، وما آتَی اللّهُ عَبداً عِلماً فَازدادَ لِلدُّنیا حُبًّا إلاَّ ازدادَ اللّهُ عَلَیهِ غَضَباً. (2)3559.امام کاظم علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الصَّفَا (3) الزُّلالَ الَّذی لا یَثبُتُ عَلَیهِ أقدامُ العُلَماءِ الطَّمَعُ. (4)3560.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ذَکَرَ فَضلَ العُلَماءِ ، فَقالَ : قُلوبُهُم مَلأی مِنَ الدّاءِ ، ولا داءَ أشَدُّ مِن حُبِّ الدُّنیا ، ولا دَواءَ أکبَرُ مِن تَرکِها ، فَاترُکُوا الدُّنیا تَصِلوا إلی رَوحِ الآخِرَهِ. (5)3561.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لا یَستَفِزُّ خُدَعُ الدُّنیَا العالِمَ. (6)3562.امام علی علیه السلام ( در خطبه ای از ایشان ) عنه علیه السلام :کَم مِن عالِمٍ قَد أهلَکَتهُ الدُّنیا. (7)3563.عنه علیه السلام ( فی کِتابِهِ إلی قُثَمِ بنِ العَبّاسِ وهُوَ عامِ ) الإمام الصادق علیه السلام :مَنِ ازدادَ فِی اللّهِ عِلماً وَازدادَ لِلدُّنیا حُبًّا ، ازدادَ مِنَ اللّهِ بُعداً وَازدادَ اللّهُ عَلَیهِ غَضَباً. (8) .
1- .غرر الحکم : ح 5356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 265 ح 4834 .
2- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 82 ، تحف العقول : ص 399 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، إرشاد القلوب : ص 24 عن الإمام الحسن علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 36 ح 39 .
3- .الصَّفَا : الحِجاره المُلْس (المصباح المنیر : ص 344) .
4- .الزهد لابن المبارک: ص 191 ح 542 عن سهیل بن حسّان الکلبی ، کنزالعمّال : ج 3 ص 495 ح 7579 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 49 عن ابن عبّاس .
5- .کنزالعمّال : ج 3 ص 720 ح 8569 نقلاً عن الدیلمی .
6- .غرر الحکم: ح 10695 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 538 ح 9919 .
7- .مطالب السؤول: ص 56 ؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 12 ح 70 .
8- .الاختصاص : ص 243 ، منیه المرید : ص 135 عن النبیّ صلی الله علیه و آله نحوه ، بحارالأنوار : ج 73 ص 124 ح 113 .
ص: 415
2 / 24 دنیادوستی
3564.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :بسی مدّعی دانش که دانشمند نیست .ر . ک : ص 275 (گفتن «نمی دانم») و 397 (اعتراف به نادانی) و 105 (حرص) و 391 (اندازه خود را شناختن) و 399 (بسنده نکردن به آنچه می داند) و 425 (غرور) .
2 / 24دنیادوستی3568.تفسیر القمّی عن ابن عبّاس عن رسول اللّه صلی الله ( فی ذِکرِ أشراطِ السّاعَهِ لِأَصحابِهِ فی حَجَّه ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دنیا را دوست بدارد ، ترس آخرت از دلش می رود و خداوند ، به بنده ای دانش نداد و دنیادوستی اش افزایش نیافت ، جز آن که خشم خداوند بر او بیشتر شد .3563.امام علی علیه السلام ( در نامه اش به قُثَم بن عبّاس ، کارگزارش در مکّه ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن سنگ لغزنده ای که گام های دانشمندان بر آن استوار نمی مانَد ، آز است .3564.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :پیامبر خدا ، فضیلت دانشمندان را یاد آور شد و فرمود : «دل هایشان از بیماری آکَنده است و بیماری ای سخت تر از دنیادوستی نیست و دارویی بزرگ تر از رها کردن آن نیست . پس دنیا را رها کنید تا به راحتی آخرت برسید» .3565.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نیرنگ های دنیا ، دانشمند را از جا نمی کَنَد .3566.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :بسی دانشمند که دنیا نابودش کرده است .3567.امام علی علیه السلام :امام صادق علیه السلام :آن که دانشش به خدا افزون شود ، ولی محبّتش به دنیا بیشتر گردد ، بر دوری اش از خداوند ، افزوده است و خشم خدا بر وی بیشتر شده است .
.
ص: 416
3568.تفسیر القمّی ( به نقل از ابن عبّاس ، از پیامبر خدا که در آخرین ) عنه علیه السلام :إذا رَأَیتُمُ العالِمَ مُحِبًّا لِدُنیاهُ فَاتَّهِموهُ عَلی دینِکُم ، فَإِنَّ کُلَّ مُحِبٍّ لِشَیءٍ یَحوطُ ما أحَبَّ. (1)3569.الإمام علیّ علیه السلام ( من خُطبَهٍ لَهُ عِندَما عوتِبَ عَلَی المُساواهِ ) عیسی علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن هُوَ فی مَسیرِهِ إلی آخِرَتِهِ وهُوَ مُقبِلٌ عَلی دُنیاهُ ، وما یَضُرُّهُ أحَبُّ إلَیهِ مِمّا یَنفَعُهُ ؟ ! (2)3570.الإمام الحسین علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلی أهلِ الکوفَهِ ) عنه علیه السلام :کَیفَ یَکونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن دُنیاهُ آثَرُ عِندَهُ مِن آخِرَتِهِ ، وهُوَ فِی الدُّنیا أفضَلُ رَغبَهً ؟ ! (3)3571.الإمام العسکری علیه السلام :عنه علیه السلام :الدّینارُ داءُ الدّینِ ، وَالعالِمُ طَبیبُ الدّینِ ، فَإِذا رَأَیتُمُ الطَّبیبَ یَجُرُّ الدّاءَ إلی نَفسِهِ فَاتَّهِموهُ ، وَاعلَموا أنَّهُ غَیرُ ناصِحٍ لِغَیرِهِ. (4)راجع : ج 2 ص 526 (حبّ الدنیا) .
2 / 25اِتِّخاذُ عِلمِ الدّینِ مِهنَهً3572.الإمام علیّ علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ یُحِبُّ العَبدَ یَتَّخِذُ المِهنَهَ یَستَغنی بِها عَنِ النّاسِ ، ویُبغِضُ العَبدَ یَتَعَلَّمُ العِلمَ یَتَّخِذُهُ مِهنَهً. (5) .
1- .الکافی : ج 1 ص 46 ح 4 ، علل الشرائع : ص 394 ح 12 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 36 کلّها عن حفص بن غیاث ، منیه المرید : ص 138 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 107 ح 7 .
2- .الکافی: ج 2 ص 319 ح 13 ، الأمالی ، الطوسی : ص 208 ح 356 نحوه ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 169 کلّها عن حفص بن غیاث عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ص 73 ح 16 ح 5 ؛ حلیه الأولیاء : ج 6 ص 279 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 109 ح 374 کلاهما عن هشام صاحب الدستوائی نحوه .
3- .سنن الدارمی : ج 1 ص 109 ح 374 ، الزهد لابن حنبل : ص 96 کلّها عن هشام الدستوائی ؛ منیه المرید : ص 141 نحوه ، بحارالأنوار : ج 2 ص 39 ح 66 .
4- .الخصال: ص 113 ح 91 عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام ، روضه الواعظین: ص 468، بحارالأنوار: ج 73 ص 140 ح 12.
5- .ربیع الأبرار : ج 2 ص 543 .
ص: 417
2 / 25 کاسبی کردن با دانش دینی
3573.الإمام الصادق علیه السلام :امام صادق علیه السلام :هرگاه دیدید دانشمند ، دنیا را دوست دارد ، او را بر دینتان متّهم کنید ؛ زیرا دوستدار هر چیز ، [تنها] آنچه را دوست دارد ، گِرد می آورد .3574.مسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن زریر :عیسی علیه السلام :چگونه از اهل دانش باشد کسی که در مسیر آخرت ، رو به دنیا دارد و آنچه را به او زیان می رساند ، از آنچه به وی سود می بخشد ، بیشتر دوست دارد ؟!3572.امام علی علیه السلام :عیسی علیه السلام :چگونه از اهل دانش باشد کسی که دنیایش را بر آخرتش ترجیح می دهد و به دنیا بیشتر رغبت می ورزد ؟!3573.امام صادق علیه السلام :عیسی علیه السلام :پول ، بیماری دین است و دانشمند ، پزشک دین . پس هرگاه دیدید که پزشک ، بیماری را به سوی خود می کشد ، متّهمش سازید و بدانید که خیرخواه دیگران نیست .ر . ک : ج 2 ص 527 (دوستی دنیا) .
2 / 25کاسبی کردن با دانش دینی3577.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، دوست دارد بنده ، حرفه ای داشته باشد ، تا بدان از مردم بی نیاز گردد و بنده ای را که دانش می اندوزد تا با آن کاسبی کند ، دشمن می دارد .
.
ص: 418
3578.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :عَلَّمَ اللّهُ عز و جل آدَمَ ألفَ حِرفَهٍ مِنَ الحِرَفِ ، فَقالَ لَهُ : قُل لِوُلدِکَ وذُرِیَّتِکَ : إن لَم تَصبِروا فَاطلُبُوا الدُّنیا بِهذِهِ الحِرَفِ ، ولا تَطلُبوها بِدینٍ ، فَإِنَّ الدّینَ لی وَحدی خالِصاً ، وَیلٌ لِمَن طَلَبَ بِالدّینِ الدُّنیا ، وَیلٌ لَهُ ! (1)3579.عنه علیه السلام ( مِن کِتابِهِ إلی عُثمانَ بنِ حُنَیفٍ ) عنه صلی الله علیه و آله :اُوحِیَ إلی بَعضِ الأَنبِیاءِ : قُل لِلَّذینَ یَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ الدّینِ ، ویَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ ، ویَطلُبونَ الدُّنیا بِعَمَلِ الآخِرَهِ ، یَلبَسونَ لِلنّاسِ مُسوکَ الکِباشِ وقُلوبُهُم کَقُلوبِ الذِّئابِ، وألسِنَتُهُم أحلی مِنَ العَسَلِ، وقُلوبُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبِرِ : إیّایَ یُخادِعونَ ؟ ! وبی یَستَهزِئونَ ؟ ! لاَُتیحَنَّ لَهُم فِتنَهً تَذَرُ الحَلیمَ فیهِم حَیراناً. (2)3575.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلَیکُم إذا تُفُقِّهَ لِغَیرِ الدّینِ ، وتُعُلِّمَ لِغَیرِ العَمَلِ ، وطُلِبَتِ الدُّنیا بِعَمَلِ الآخِرَهِ. (3)3576.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ یَقولُ : کَیفَ أنتُم إذا لَبَسَتکُم فِتنَهٌ یَربو فیهَا الصَّغیرُ ، ویَهرَمُ فیهَا الکَبیرُ ! یَجرِی النّاسُ عَلَیها ویَتَّخِذونَها سُنَّهً ، فَإِذا غُیِّرَ مِنها شَیءٌ ، قیلَ : قَد غُیِّرَتِ السُّنَّهُ وقَد أتَی النّاسُ مُنکَراً ، ثُمَّ تَشتَدُّ البَلِیَّهُ وتُسبَی الذُّرِّیَّهُ ، وتَدُقُّهُمُ الفِتنَهُ کَما تَدُقُّ النّارُ الحَطَبَ وکَما تَدُقُّ الرَّحی بِثِفالِها ، ویَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ اللّهِ ، ویَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ ، ویَطلُبونَ الدُّنیا بِأَعمالِ الآخِرَهِ. (4)3577.امام علی علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :مَن أرادَ الحَدیثَ لِمَنفَعَهِ الدُّنیا لَم یَکُن لَهُ فِی الآخِرَهِ نَصیبٌ ، ومَن أرادَ بِهِ خَیرَ الآخِرَهِ أعطاهُ اللّهُ خَیرَ الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (5) .
1- .الفردوس : ج 3 ص 42 ح 4105 عن عطیّه بن بسر ، کنزالعمّال : ج 10 ص 206 ح 29091 .
2- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 189 عن أبی الدرداء ؛ عدّه الداعی : ص 70 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 213 ، إرشاد القلوب : ص 14 کلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 224 ح 15 .
3- .نثر الدرّ : ج 1 ص 289 .
4- .الکافی : ج 8 ص 59 ح 21 عن سلیم بن قیس الهلالی .
5- .الکافی : ج 1 ص 46 ح 2 عن أبی خدیجه و ح 3 عن حفص بن غیاث نحوه ، معانی الأخبار : ص 180 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 307 ح 69 ، منیه المرید : ص 138 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 158 ح 2 .
ص: 419
3578.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل هزار پیشه از پیشه ها را به آدم آموخت و به او فرمود : «به فرزندان و خاندانت بگو : اگر شکیبایی نورزیدید ، دنیا را با این پیشه ها بجویید؛ ولی آن را با دین مجویید که دین ، خالص و تنها برای من است . وای بر کسی که دنیا را با دین بجوید ، وای بر او !».3579.امام علی علیه السلام ( از نامه اش به عثمان بن حُنَیف ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به یکی از پیامبران وحی شد : «به آنان که برای دین تفقّه (ژرفکاوی) نمی کنند و برای عمل نمی آموزند و دنیا را با عمل آخرت می جویند و برای مردم ، پوست گوسفندان را به تن می کنند و دل هایشان چون دل های گرگان است و زبان هایشان از عسل شیرین تر و دل هایشان از صِبر (1) تلخ تر است ، بگو : آیا به من نیرنگ می زنند و مرا مسخره می کنند؟ چنان فتنه ای برایشان آماده سازم که بردبارشان را سرگردان کند» .3580.الإمام زین العابدین علیه السلام :امام علی علیه السلام :ترسناک ترین چیزی که بر شما می ترسم ، آن است که برای غیر دین ، تفقّه شود و برای جز عمل ، آموخته گردد و دنیا با عمل آخرت ، جستجو شود .3581.الکافی عن المعلّی بن خنیس :امام علی علیه السلام :شنیدم که پیامبر خدا می فرمود : «چگونه هستید هنگامی که فتنه ای شما را در بر گیرد که خردسال در آن سالمند ، و بزرگ سال ، پیر گردد ؟ مردم بر آن در می آیند و سنّتش می پندارند و هر گاه چیزی از آن تغییر کند ، می گویند : سنّت ، تغییر کرده است و مردم به کارهای زشت روی می آورند . پس بلا ، شدّت می گیرد و فرزندان ، گرفتار می شوند و بلا ، آنان را خُرد می کند ، آن گونه که آتش با هیزم و سنگ آسیاب با دانه ها انجام می دهد و برای غیر خدا تفقّه می کنند و برای عمل ، نمی آموزند و دنیا را با عمل آخرت می جویند» .3582.الغیبه للنعمانی عن المفضّل بن عمر :امام صادق علیه السلام :هر کس حدیث را برای سود دنیوی بخواهد ، از آخرت ، بهره ای ندارد و هر کس از آن ، خیر آخرت را بخواهد ، خداوند ، خیر دنیا و آخرت را به او عطا می کند . .
1- .صبر ، به کسر باء ، عصاره تلخ درختی است که به هندی «ایلوا» نامیده می شود (ر . ک : لغت نامه دهخدا) .
ص: 420
راجع: ص 268 (عدم أخذ الاُجره لتعلیم معالم الدین) و 460 ح 3154 و 462 ح 3158 .
2 / 26مُخالَطَهُ السُّلطانِ الجائِرِ3583.الغیبه للنعمانی عن عمرو بن شمر :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا رَأَیتَ العالِمَ یُخالِطُ السُّلطانَ مُجالَسَهً کَثیرَهً ، فَاعلَم أنَّهُ لِصٌّ. (1)3584.الکافی عن حمّاد بن عثمان :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل یُحِبُّ الاُمَراءَ إذا خالَطُوا العُلَماءَ ، وإنَّ اللّهَ یَمقُتُ العُلَماءَ إذا خالَطُوا الاُمَراءَ ، لِأَنَّ العُلَماءَ إذا خالَطُوا الاُمَراءَ رَغِبوا فِی الدُّنیا ، وإنَّ الاُمَراءَ إذا خالَطُوا العُلَماءَ رَغِبوا فِی الآخِرَهِ. (2)3585.الکافی عن معتّب :عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ اُمَناءُ الرَّسولِ عَلی عِبادِ اللّهِ ما لَم یُخالِطُوا السُّلطانَ یَعنی فِی الظُّلمِ فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ فَقَد خانُوا الرُّسُلَ ، فَاحذَروهُم وَاعتَزِلوهُم. (3)3583.الغیبه ، نعمانی ( به نقل از عمرو بن شمر ) عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اُناساً مِن اُمَّتی سَیَتَفَقَّهونَ فِی الدّینِ ویَقرَؤونَ القُرآنَ ، ویَقولونَ : نَأتِی الاُمَراءَ فَنُصیبُ مِن دُنیاهُم ونَعتَزِلُهُم بِدینِنا ، ولا یَکونُ ذلِکَ ، کَما لا یُجتَنی مِنَ القَتادِ إلاَّ الشَّوکُ ، کَذلِکَ لا یُجتَنی مِن قُربِهِم إلاّ (4) . (5) .
1- .الفردوس : ج 1 ص 276 ح 1077 عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 186 ح 28973 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 155 ح 566 عن عمر .
3- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 185 عن أنس ، الفردوس : ج 3 ص 75 ح 4210 عن أنس وحذیفه ، إتحاف الساده المتّقین : ج 6 ص 126 نقلاً عن العسکری ، تنبیه الغافلین: ص 433 ح 675 عن أنس نحوه وفیه «ما لَم یُخالِطوا السُّلطانَ ویَدخُلوا فِی الدُّنیا فإِذا خَلَوا فِی الدُّنیا» .
4- .جاء فی ذیل الحدیث : «قال محمّد بن الصّباح : کأنّه یعنی الخطایا» .
5- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 94 ح 255 عن ابن عبّاس وراجع : الفردوس : ج 2 ص 316 ح 3430 و کنز العمّال : ج 10 ص 189 ح 28988 .
ص: 421
2 / 26 نشست و برخاست با پادشاه ستمگر
ر . ک : ص 269 (مزد نگرفتن بر آموزش معارف دین) و 461 ح 3154 و 463 ح 3158 .
2 / 26نشست و برخاست با پادشاه ستمگر3587.الکافی عن معتّب :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرگاه دیدی که دانشمند با پادشاه ، نشست و برخاستِ بسیار می کند ، بدان که دزد است .3588.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل فرمان روایانی را که با دانشمندان نشست و برخاست می کنند ، دوست می دارد و بی گمان ، خداوند ، دانشمندانی را که با فرمان روایان نشست و برخاست می کنند ، دشمن می دارد . چون دانشمندان با فرمان روایان بنشینند ، شیفته دنیا می گردند و چون فرمان روایان با دانشمندان بنشینند ، به آخرتْ راغب می شوند .3589.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمندان ، امانتداران پیامبر بر بندگان خدایند ، تا آن گاه که با پادشاهان در ستمگری شان در نیامیزند . آن گاه که چنین کنند ، به پیامبران ، خیانت کرده اند . پس از آنان بر حذر باشید و کناره گیرید .3586.تحف العقول ( در ذکر پندها و اندرزهایی که از امام رضا علیه ال ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زودی گروهی از امّتم در دین ، تفقّه (ژرفکاوی) می کنند و قرآن می خوانند و می گویند : «نزد فرمان روایان می رویم و از دنیایشان بهره می بریم و در دینمان از آنان کناره می گیریم» ، و این گونه نمی گردد و همان گونه که از گَوَن ، جز تیغ چیده نمی شود ، از نزدیکی به آنان چیزی به دست نمی آید جز... (1) .
.
1- .محمّد بن صباح راوی حدیث می گوید : گویی منظورش جز گناهان بود .
ص: 422
3587.الکافی ( به نقل از معتّب ) عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَی اللّهِ عز و جل العالِمُ یَزورُ العُمّالَ. (1)3588.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن عالِمٍ أتی صاحِبَ سُلطانٍ طَوعاً إلاّ کانَ شَریکَهُ فی کُلِّ لَونٍ یُعَذَّبُ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ. (2)3589.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم یَدخُلوا فِی الدُّنیا .
قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، وما دُخولُهُم فِی الدُّنیا ؟
قالَ : اِتِّباعُ السُّلطانِ ، فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ فَاحذَروهُم عَلی دینِکُم. (3)3590.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِمُعاذٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ ) عنه علیه السلام :مَلعونٌ مَلعونٌ عالِمٌ یَؤُمُّ سُلطاناً جائِراً مُعیناً لَهُ عَلی جَورِهِ. (4)3591.عنه صلی الله علیه و آله ( فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام عِندَما وَ ) عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِ جُندَب : یَا ابنَ جُندَبٍ ، قَدیماً عَمِرَ الجَهلُ وقَوِیَ أساسُهُ ، وذلِکَ لاِتِّخاذِهِم دینَ اللّهِ لَعِباً ، حَتّی لَقَد کانَ المُتَقَرِّبُ مِنهُم إلَی اللّهِ بِعِلمِهِ یُریدُ سِواهُ ، اُولئِکَ هُمُ الظّالِمونَ. (5)2 / 27طَلَبُ الرِّفعَهِ3591.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارشش به علی عرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِحذَرُوا الشَّهوَهَ الخَفِیَّهَ : العالِمُ یُحِبُّ أن یُجلَسَ إلَیهِ. (6) .
1- .الفردوس: ج1 ص215 ح822 ، کنزالعمّال: ج10 ص188 ح28985 نقلاً عن ابن لال وکلاهما عن أبیهریره.
2- .الفردوس: ج 4 ص 42 ح 6131 ، إتحاف الساده المتّقین: ج 6 ص 126 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه والدیلمی ، کنزالعمّال: ج 10 ص 196 ح 29030 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه وکلّها عن معاذ بن جبل.
3- .الکافی : ج 1 ص 46 ح 5 عن السکونی ، منیه المرید : ص 138 ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 104 ، أعلام الدین : ص 90 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 81 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 77 ح 65 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 36 ح 38 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 150 عن یونس بن یعقوب ، بحارالأنوار : ج 75 ص 381 ح 45 .
5- .تحف العقول : ص 301 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 280 ح 1 وراجع: منیه المرید : ص 163 : آداب المعلّم والمتعلّم : آداب اشترکا فیها : عفّه النفس والانقباض عن الملوک وأهل الدنیا .
6- .الجامع الصغیر: ج 1 ص 42 ح 247 نقلاً عن الدیلمی فی الفردوس عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 10 ص 185 ح 28965 .
ص: 423
2 / 27 جاه طلبی
3592.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بی گمان ، منفورترین خلق نزد خداوند عز و جل ، دانشمندی است که به دیدار کارگزاران می رود .3593.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ دانشمندی نیست که با خواست خود ، نزد قدرتمندی بیاید ، جز آن که با او در هر گونه کیفری که در آتش دوزخ می بیند ، شریک است .3594.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «فقیهان ، امانتداران پیامبران اند ، تا آن گاه که در دنیا داخل نشوند» . گفته شد : ای پیامبر خدا ! داخل شدن آنان در دنیا چه معنایی دارد؟
فرمود : «یعنی پیروی پادشاه ، و چون چنین کنند ، از آنان بر دینتان بترسید» .3595.الإمام الصادق علیه السلام :امام صادق علیه السلام :ملعون است ، ملعون است دانشمندی که به سوی پادشاهی ستمگر می رود و به او در ستمش یاری می رساند .3593.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام در سفارش به ابن جندب : ای ابن جندب! دیری است که نادانی ، آباد و بنیانش نیرومند گردیده است و این ، از آن روست که دین خدا را به بازی گرفتند تا بدان جا که اگر کسی از میان آنها با دانشش به خدا نزدیکی می جوید ، [ در واقع] جز او را می خواهد . بی گمان ، آنان ستمکارند .2 / 27جاه طلبی3596.عنه علیه السلام ( مِن کَلامِهِ المُسَمّی بِنَثرِ الدُّرَرِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از شهوت پنهان بپرهیزید : دانشمند ، دوست دارد که کنارش بنشینند .
.
ص: 424
3597.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :مَن تَرَفَّعَ بِعِلمِهِ وَضَعَهُ اللّهُ بِعَمَلِهِ. (1)3598.الإمام الکاظم علیه السلام :عنه علیه السلام :آفَهُ العُلَماءِ حُبُّ الرِّئاسَهِ. (2)3596.امام صادق علیه السلام در سخنانی که به «سخنان دُعیسی علیه السلام :إنَّ أبغَضَ العُلَماءِ إلَی اللّهِ رَجُلٌ یُحِبُّ الذِّکرَ بِالمَغیبِ ، ویُوَسَّعُ لَهُ فِی المَجالِسِ ، ویُدعی إلَی الطَّعامِ ، وتُفرَغُ لَهُ المَزاوِدُ ، بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : إنَّ اُولئِکَ قَد أخَذوا اُجورَهُم فِی الدُّنیا ، وإنَّ اللّهَ یُضاعِفُ لَهُمُ العَذابَ یَومَ القِیامَهِ. (3)راجع : ص 424 (الغرور) .
2 / 28الغُرور3599.تهذیب الأحکام ( به نقل از معلَّی بن خُنَیس ) بحارالأنوار :فِی التَّوراهِ : قُل لِصاحِبِ العِلمِ : لا یَغتَرَّ بِکَثرَهِ عِلمِهِ ، فَإِنِ اغتَرَّ فَلیَعلَم أنَّهُ مَتی یَموتُ. (4)3600.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا یَکونُ السَّفَهُ وَالغِرَّهُ (5) فی قَلبِ العالِمِ. (6)3601.عنه علیه السلام ( مِن خُطبَهٍ لَهُ ) عنه علیه السلام :مِن فَضلِ عِلمِکَ استِقلالُکَ لِعِلمِکَ. (7)راجع : ص 412 ح 3023 و 422 (طلب الرفعه).
.
1- .نثر الدرّ : ج 1 ص 288 .
2- .غرر الحکم: ح 3930 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3702 .
3- .عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 127 .
4- .بحارالأنوار : ج 77 ص 42 ح 9 نقلاً عن خطّ الشهید رحمه الله .
5- .الغِرَّه: الغفله (النهایه : ج 3 ص 355).
6- .الکافی: ج 1 ص 36 ح 5 ، روضه المتّقین: ج 12 ص 163 .
7- .غرر الحکم: ح 9420 ، و فی طبعه النجف : « مِن أفضَلِ العِلمِ استِقلالُکَ بِعِلمِکِ» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 473 ح 8674 .
ص: 425
2 / 28 غرور
3603.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که با دانشش جاه طلبی کند ، خداوند با عملش او را فرو آورد .3604.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آفت دانشمندان حبّ ریاست است .3600.امام علی علیه السلام :عیسی علیه السلام :منفورترینِ دانشمندان در نزد خداوند ، مردی است که دوست دارد در پشتِ سر از او یاد شود و در مجلس ها ، برایش جا باز کنند و به مهمانی دعوت شود و انبانش را پُر کنند . به حقیقت برایتان می گویم : اینان ، مزدشان را در این دنیا گرفته اند و خداوند ، کیفرشان را در روز قیامت ، دوچندان می سازد .ر . ک : ص 425 (غرور) .
2 / 28غرور3604.امام علی علیه السلام :بحار الأنوار :در تورات آمده است : «به دانشمند بگو : به فراوانی دانشش غرّه نشود که اگر غرّه شد ، پس باید بداند که کِی می میرد» .3605.عنه علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلی اُمَرائِهِ عَلَی الجُیوشِ ) امام علی علیه السلام :سفاهت و غفلت در دل دانشمند نیست .3605.امام علی علیه السلام ( در نامه ای به فرماندهان لشکرش ) امام علی علیه السلام :از فضل دانشت آن است که دانشت را کم انگاری .ر . ک : ص 413 ح 3023 و 423 (جاه طلبی) .
.
ص: 426
2 / 29الحَسَد3607.الکافی ( به نقل از ابو حمزه ) منیه المرید :قالَ صلی الله علیه و آله : سِتَّهٌ یَدخُلونَ النّارَ قَبلَ الحِسابِ بِسِتَّهٍ .
قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ مَن هُم ؟
قالَ : الاُمَراءُ بِالجَورِ ، وَالعَرَبُ بِالعَصَبِیَّهِ ، وَالدَّهاقینُ بِالکِبرِ ، وَالتُّجّارُ بِالخِیانَهِ ، وأهلُ الرُّستاقِ بِالجَهالَهِ ، وَالعُلَماءُ بِالحَسَدِ. (1)3608.الإمام الرضا علیه السلام ( لِأَبی هاشِمٍ داوودَ بنِ القاسِمِ الجَعفَرِیِّ ) الإمام الباقر علیه السلام :لا یَکونُ العَبدُ عالِماً حَتّی لا یَکونَ حاسِداً لِمَن فَوقَهُ ، ولا مُحَقِّراً لِمَن دونَهُ. (2)2 / 30الحِرص3608.امام رضا علیه السلام ( به ابو هاشم داوود بن قاسم جعفری ) الإمام الحسین علیه السلام فی بَیانِ أقبَحِ الأَشیاءِ : الحِرصُ فِی العالِمِ. (3)2 / 31الرِّیاء3611.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن راءَی النّاسَ بِعِلمِهِ راءَی اللّهُ بِهِ یَومَ القِیامَهِ. (4) .
1- .منیه المرید : ص 324 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 127 ، جامع الأخبار : ص 392 ح 1093 ، بحارالأنوار : ج 76 ص 156 ح 1 وراجع: الکافی : ج 8 ص 163 ح 170 والخصال : ص 325 ح 14 وتحف العقول : ص 220 والمحاسن: ج 1 ص 73 ح 30 .
2- .تحف العقول : ص 294 ، الجعفریّات : ص 233 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، غرر الحکم: ح 10921 کلاهما نحوه ، بحارالأنوار : ج 78 ص 173 ح 20 .
3- .کفایه الأثر : ص 233 عن یحیی بن یعمن (یعمر) .
4- .المعجم الکبیر : ج 2 ص 167 ح 1685 عن جندب بن عبداللّه .
ص: 427
2 / 29 حسادت
2 / 30 حرص
2 / 31 خودنمایی
2 / 29حسادت3614.عنه صلی الله علیه و آله :منیه المرید :پیامبر خدا فرمود : «شش دسته به سبب شش چیز ، پیش از حساب به آتش در می آیند» .
گفته شد : آنان چه کسانی اند؟
فرمود : «فرمان روایان به جهت ستم ، عرب ها به جهت تعصّب ، مالکان به جهت تکبّر ، بازرگانان به جهت خیانت ، روستاییان به جهت نادانی و دانشمندان به جهت حسد» .3615.عنه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :بنده ، دانشمند نباشد ، مگر آن که به بالاتر از خود حسد نورزد و فروتر از خود را خوار نشمُرَد .2 / 30حرص3612.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام حسین علیه السلام در بیان زشت ترین چیزها : حرص در دانشمند [ ، از بدترین چیزهاست] .2 / 31خودنمایی3615.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس دانش خود را به رُخ مردم بکشد ، خداوند ، او را روز قیامت ، انگشت نما می کند .
.
ص: 428
3616.امام صادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن سَمَّعَ النّاسَ بِعِلمِهِ سَمَّعَ اللّهُ بِهِ سامِعَ خَلقِهِ یَومَ القِیامَهِ وحَقَّرَهُ وصَغَّرَهُ. (1)راجع : ص 68 (الإخلاص) و 116 (التعلّم لغیراللّه ) و 252 (الإخلاص)، ج 2 ص 482(الإخلاص).
2 / 32کَثرَهُ الضِّحکِ3620.عنه علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَکونَ قَلیلَ الضِّحکِ ، کَثیرَ البُکاءِ ، لا یُمازِحُ. (2)3617.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :تَعَلَّمُوا العِلمَ ، فَإِذا تَعَلَّمتُموهُ فَاکظِموا عَلَیهِ ، ولا تَخلِطوهُ بِضِحکٍ ولابِلَعِبٍ فَتَمُجَّهُ القُلوبُ، فَإِنَّ العالِمَ إذا ضَحِکَ ضَحکَهً مَجَّ مِنَ العِلمِ مَجَّهً. (3)2 / 33النَّوادِر3620.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَکونَ قَلیلَ الضِّحکِ ، کَثیرَ البُکاءِ ، لا یُمازِحُ ولا یُصاخِبُ ولا یُماری ولا یُجادِل ، إن تَکَلَّمَ تَکَلَّمَ بِحَقٍّ ، وإن صَمَتَ صَمَتَ عَنِ الباطِلِ ، وإن دَخَلَ دَخَلَ بِرِفقٍ ، وإن خَرَجَ خَرَجَ بِحِلمٍ. (4)3621.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :رَأسُ مالِ العالِمِ تَرکُ الکِبرِ. (5)3622.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :حِفظُ الحِجاجِ زینَهُ العِلمِ. (6) .
1- .حلیه الأولیاء: ج 5 ص 99 عن عبداللّه بن عمرو ، کنزالعمّال : ج 3 ص 483 ح 7535 .
2- .الفردوس : ج 5 ص 500 ح 8885 عن اُبیّ بن کعب .
3- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 141 ، الجامع لأخلاق الراوی : ج 1 ص 232 ح 213 .
4- .الفردوس : ج 5 ص 500 ح 8885 عن اُبیّ بن کعب ، زهر الفردوس : ج 4 ص 399 ، کنزالعمّال : ج 10 ص 243 ح 29289 .
5- .کنزالعمّال : ج 15 ص 918 ح 43584 نقلاً عن الدیلمی عن معاذ .
6- .جامع الأخبار : ص 337 ح 947 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 131 ح 41 .
ص: 429
2 / 32 زیاد خندیدن
2 / 33 گوناگون
3623.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که آوازه دانشش را به مردم برساند ، خداوند ، روز قیامت آوازه[ی زشتی هایش] را به خلقش برساند و خوار و کوچکش سازد .ر . ک : ص 69 (اخلاص) و 117 (آموختن برای غیر خدا) و 253 (اخلاص)، ج 2 ص 483 (اخلاص) .
2 / 32زیاد خندیدن3621.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شایسته است که دانشمند ، کم خنده و گریان باشد و شوخی نکند .3622.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش بیاموزید و چون آموختید ، دَم در کشید و آن را با خنده و بازی در نیامیزید ، تا از دل ها بیرون نیفتد؛ چون هر گاه دانشمند خنده بزند ، بخشی از دانشش بیرون می افتد .2 / 33گوناگون3625.امام زین العابدین علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوار است که دانشمند ، کم خنده و گریان باشد ؛ شوخی ننماید و به آواز بلند سخن نگوید و ستیزه و مجادله نکند؛ چون بگوید ، به حق بگوید و چون خاموش مانَد ، از باطل ، خاموشی گزیند و چون درآید ، به مدارا درآید و چون ایستادگی کند ، با بردباری ایستادگی کند .3626.امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سرمایه دانشمند ، وا نهادن تکبّر است .3627.تفسیر العیّاشی عن عبد اللّه بن عجلان عن الإمام ال ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :جانب استدلال را نگه داشتن ، زیور دانش است .
.
ص: 430
3628.الإمام الصادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله فی ذِکرِ وَصِیَّهِ الخِضرِ لِموسی علیهماالسلام: قالَ الخِضرُ : ... أعرِض عَنِ الجُهّالِ وباطِلِهِم ، وَاحلُم عَنِ السُّفَهاءِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ فِعلُ الحُکَماءِ وزَینُ العُلَماءِ . (1)3629.الکافی عن حمران بن أعین :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّمَا العالِمُ مَن دَعاهُ عِلمُهُ إلَی الوَرَعِ وَالتُّقی ، وَالزُّهدِ فی عالَمِ الفَناءِ ، وَالتَّوَلُّهِ بِجَنَّهِ المَأوی. (2)3630.الکافی عن عبد الأعلی :عنه علیه السلام :إذا عَلَوتَ فَلا تُفَکِّر فیمَن دونَکَ مِنَ الجُهّالِ ، ولکِنِ اقتَدِ بِمَن فَوقَکَ مِنَ العُلَماءِ . (3)3627.تفسیر العیّاشی ( به نقل از عبد اللّه بن عجلان ، از امام باقر علی ) عنه علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : ألا اُنَبِّئُکُم بِالفَقیهِ کُلِّ الفَقیهِ؟
قالوا : بَلی .
قالَ : مَن لَم یُقَنِّطِ النّاسَ مِن رَحمَهِ اللّهِ ، ولَم یُؤیِسهُم مِن رَوحِ اللّهِ ، ولَم یُؤَمِّنهُم مِن مَکرِ اللّهِ ، ولا یَدَعُ القُرآنَ رَغبَهً عَنهُ إلی ما سِواهُ ، ألا لا خَیرَ فی عِبادَهٍ لَیسَ فیها تَفَقُّهٌ ، ولا عِلمٍ لَیسَ فیهِ تَفَهُّمٌ ، ولا قِراءَهٍ لَیسَ فیها تَدَبُّرٌ. (4)3628.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :العالِمُ کُلُّ العالِمِ مَن لَم یَمنَعِ العِبادَ الرَّجاءَ لِرَحمَهِ اللّهِ ، ولَم یُؤَمِّنهُم مَکرَ اللّهِ. (5)3629.الکافی ( به نقل از حُمران بن اَعیَن ) عنه علیه السلام :ألا اُنَبِّئُکُم بِالعالِمِ کُلِّ العالِمِ ؟ مَن لَم یُزَیِّن لِعِبادِ اللّهِ مَعاصِیَ اللّهِ ، ولَم یُؤَمِّنهُم مَکرَهُ ، ولَم یُؤیِسهُم مِن رَوحِهِ. (6) .
1- .کنزالعمّال : ج 16 ص 144 ح 44176 عن عمر .
2- .غرر الحکم : ح 3910 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 179 ح 3687 .
3- .غرر الحکم : ح 4092 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3100 .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 2 ص 44 عن أبی مالک وأبی إسحاق ، سنن الدارمی : ج 1 ص 94 ح 302 عن یحیی بن عباد عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنزالعمّال : ج 10 ص 181 ح 28943 ؛ الکافی : ج 1 ص 36 ح 3 عن الحلبی عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، معانی الأخبار : ص 226 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، منیه المرید : ص 162 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، الجعفریّات : ص 238 عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلامعن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وکلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 78 ص 41 ح 24 .
5- .غرر الحکم : ح 1840 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 55 ح 1416 وفیه «الناس» بدل «العباد» .
6- .العقد الفرید : ج 3 ص 130 ؛ نهج السعاده : ج 3 ص 133 .
ص: 431
3630.الکافی ( به نقل از عبدالأعلی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در یاد کرد سفارش خضر علیه السلام به موسی علیه السلام : از نادانان و باطل ایشان ، روی گردان و در برابر سفیهان ، بردباری کن که این ، کار حکیمان و زیور دانشمندان است .3631.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانشمند ، کسی است که دانشش وی را به پرهیز و پروا و دل باخته نشدن به دنیای فانی و شیفتگی به جایگاه بهشتی ، فرا خوانَد .3632.الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ إلی بَعامام علی علیه السلام :چون بالا رفتی ، به نادانان پایین تر از خود میندیش؛ بلکه به دانشمندان برتر از خود ، اقتدا کن .3631.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «آیا شما را از فقیه کامل آگاه نکنم؟».
گفتند : چرا .
فرمود : «آن که مردم را از رحمت خدا ناامید نسازد و از گشایش الهی مأیوس نکند و از مکر خداوند ، ایمن ننماید و قرآن را به سبب رغبت به غیر آن ، وا ننهد . هان! در عبادتی که در آن تفقّه ، و دانشی که در آن فهم ، و قرائتی که در آن تدبّر نباشد ، خیری نیست» .3632.امام علی علیه السلام ( در نامه ای به یکی از کارگزارانش ) امام علی علیه السلام :دانشمند به تمام معنا ، کسی است که بندگان را از امید به رحمت خداوند ، باز ندارد و از مکر خداوند ، ایمنشان نسازد .3633.عنه علیه السلام ( لَمَّا استَولی أصحابُ مُعاوِیَهَ عَلَی البِلادِ ) امام علی علیه السلام :آیا شما را از دانشمند حقیقی و کامل ، آگاه نکنم؟ آن که معاصی الهی را برای بندگان خدا نیاراید و از مکر خداوند ، ایمنشان نسازد و از رحمتش ناامیدشان نکند . .
ص: 432
3634.معانی الأخبار عن أبی بصیر :عنه علیه السلام :خَمسٌ یُستَقبَحنَ مِن خَمسٍ : کَثرَهُ الفُجورِ مِنَ العُلَماءِ ، وَالحِرصُ فِی الحُکَماءِ ، وَالبُخلُ فِی الأَغنِیاءِ ، وَالقِحَهُ (1) فِی النِّساءِ ، ومِنَ المَشایخِ الزِّنا. (2)3633.امام علی علیه السلام ( آن گاه که سپاهیان معاویه بر شهرها چیره گشتند و ) عنه علیه السلام :بَلَغَنا أنَّ رَجُلاً فی بَنی إسرائیلَ جَمَعَ ثَمانینَ تابوتاً مِنَ العِلمِ ، فَأَوحَی اللّهُ تَعالی إلی نَبِیٍّ مِنَ الأَنبِیاءِ أن قُل لِهذَا الحَکیمِ: لَو جَمَعتَ مِثلَهُ مَعَهُ لا یُنتَفَعُ بِهِ إلاّ أن تَعمَلَ بِهذِهِ الثَّلاثَهِ أشیاءَ:
أوَّلُها: أن لا تُحِبَّ الدُّنیا ، فَإِنَّها لَیسَت بِدارِ المُؤمِنینَ.
وَالثّانی: أن لا تُصاحِبَ الشَّیطانَ ، فَإِنَّهُ لَیسَ بِرَفیقِ المُؤمِنینَ.
وَالثّالِثُ: أن لا تُؤذِیَ المُؤمِنینَ ، فَإِنَّهُ لَیسَ بِحِرفَهِ المُؤمِنینَ. (3)3634.معانی الأخبار ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :شَینُ العِلمِ الصَّلَفُ. (4)3635.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أبغَضُ العِبادِ إلَی اللّهِ سُبحانَهُ العالِمُ المُتَجَبِّرُ. (5)3636.صحیح مسلم عن تمیم الدّاری :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : حَصِّن عِلمَکَ مِنَ العُجبِ ، ووَقارَکَ مِنَ الکِبرِ. (6)3637.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسین علیه السلام :مِن دَلائِلِ العالِمِ انتِقادُهُ لِحَدیثِهِ ، وعِلمُهُ بِحَقائِقِ فُنونِ النَّظَرِ. (7)3638.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : لِلعالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : العِلمُ بِاللّهِ ، وبِما یُحِبُّ ، وبِما یَکرَهُ. (8) .
1- .الوَقاحَه : قِلّه الحیاء ، وقد وَقُحَ وَقاحَهً وقِحَهً (المصباح المنیر : ص 667) .
2- .غرر الحکم : ح 5080 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 243 ح 4637 .
3- .تنبیه الغافلین: ص 434 ح 677.
4- .المواعظ العددیّه : ص 57 ، غرر الحکم : ح 5784 . الصلف : هو الغلوّ فی الظرف ، والزیاده علی المقدار مع تکبّر (النهایه : ج 3 ص 47) .
5- .غرر الحکم : ح 3164 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 111 ح 2415 .
6- .شرح نهج البلاغه: ج 20 ص 318 ح 651.
7- .تحف العقول : ص 248 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 119 ح 14 .
8- .الخصال : ص 121 ح 113 عن حمّاد بن عیسی ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 207 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 210 ح 2 .
ص: 433
3639.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :پنج چیز از پنج کس ، زشت شمرده می شود : گناه فراوان از دانشمندان ، آز از حکیمان ، بخل از توانگران ، بی شرمی از زنان و زنا از پیران .3635.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به ما رسیده است که مردی در بنی اسرائیل ، هشتاد صندوق از دانش گِرد آورد . خداوند متعال ، به یکی از پیامبران خود وحی کرد که : «به این حکیم بگو اگر به اندازه آن بر آن بیفزایی ، سودی نمی بخشد؛ مگر آن که به این سه چیز ، عمل کنی : نخست این که دنیا را دوست نداشته باشی که آن ، سرای مؤمنان نیست ؛ دوم این که همراه شیطان نگردی که او رفیق مؤمنان نیست ؛ و سوم این که مؤمنان را آزار ندهی که این ، کار مؤمنان نیست» .3636.صحیح مسلم ( به نقل از تمیم الداری ) امام علی علیه السلام :آفت دانش ، خودستایی است .3637.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مبغوض ترینِ بندگان در نزد خدای سبحان ، دانشمندِ خودبزرگ بین است .3638.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : دانشت را از خودپسندی ، و وقارت را از کبر ، حفظ کن .3639.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام حسین علیه السلام :از نشانه های دانشمند ، پذیرش نقد سخن خود و آگاهی به فنون حقیقی دقّت نظر (ضوابط اندیشه و نقد) است .3640.سنن الدارمی عن زید بن ثابت عن رسول اللّه صلی اللهامام صادق علیه السلام :لقمان به پسرش گفت : «برای دانشمند ، سه نشانه است : آگاهی به [ وجود] خدا ، و به آنچه دوست دارد ، و به آنچه بد می شمرد» . .
ص: 434
3641.الکافی عن الخیبری ویونس بن ظبیان عن الإمام الصادقعنه علیه السلام :کانَ أبوذَرٍّ یَقولُ فی خُطبَتِهِ : یا مُبتَغِیَ العِلمِ ، کَأَنَّ شَیئاً مِنَ الدُّنیا لَم یَکُن شَیئاً إلاّ ما یَنفَعُ خَیرُهُ ویَضُرُّ شَرُّهُ إلاّ مَن رَحِمَ اللّهُ .
یا مُبتَغِیَ العِلمِ لا یَشغَلکَ أهلٌ ولا مالٌ عَن نَفسِکَ ، أنتَ یَومَ تُفارِقُهُم کَضَیفٍ بِتَّ فیهِم ثُمَّ غَدَوتَ عَنهُم إلی غَیرِهِم ، وَالدُّنیا وَالآخِرَهُ کَمَنزِلٍ تَحَوَّلتَ مِنهُ إلی غَیرِهِ ، وما بَینَ المَوتِ وَالبَعثِ إلاّ کَنَومَهٍ نِمتَها ثُمَّ استَیقَظتَ مِنها .
یا مُبتَغِیَ العِلمِ ، قَدِّم لِمَقامِکَ بَینَ یَدَیِ اللّهِ عز و جل ، فَإِنَّکَ مُثابٌ بِعَمَلِکَ ؛ کَما تَدینُ تُدانُ. (1)3642.ثواب الأعمال عن إسحاق بن عمّار :مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : آفَهُ العُلَماءِ عَشَرَهُ أشیاءَ : الطَّمَعُ ، وَالبُخلُ ، وَالرِّیاءُ ، وَالعَصَبِیَّهُ ، وحُبُّ المَدحِ ، وَالخَوضُ فیما لَم یَصِلوا إلی حَقیقَتِهِ ، وَالتَّکَلُّفُ فی تَزیینِ الکَلامِ بِزَوائِدِ الأَلفاظِ ، وقِلَّهُ الحَیاءِ مِنَ اللّهِ عز و جل ، والاِفتِخارُ ، وتَرکُ العَمَلِ بِما عَلِموا. (2)راجع : ج 2 ص 414 (ما لا ینبغی للحکیم) .
.
1- .الکافی : ج 2 ص 134 ح 18 ، المحاسن : ج 1 ص 357 ح 759 نحوه وکلاهما عن أبی بصیر ، بحارالأنوار : ج 22 ص 401 ح 11 .
2- .مصباح الشریعه : ص 366 .
ص: 435
3641.الکافی ( به نقل از خیبری و یونس بن ظبیان از امام صادق عل ) امام صادق علیه السلام :ابو ذر در خطبه اش می گفت : «ای جوینده دانش! گویی چیزی از دنیا به حساب نمی آید ، جز آنچه خیری بدهد یا زیانی برساند؛ مگر آن که خدا رحم کند .
ای جوینده دانش! زن و فرزند و دارایی ات ، تو را از خودت باز نمی دارد که تو [ سرانجام] روزی از ایشان جدا می شوی؛ همچون مهمانی که در میانشان خوابیده و صبح ، به نزد دیگران بروی . دنیا و آخرت ، مانند دو منزل اند که از آن به دیگری نقل مکان می کنی و میان مرگ و رستاخیز ، جز خوابی که خفته ای و بیدار می شوی ، نیست .
ای جوینده دانش! برای ایستادنت در پیشگاه خدای عز و جل ، چیزی پیش بفرست که تو به عملت پاداش داده می شوی؛ همان گونه که می دهی ، می گیری» .3642.ثواب الأعمال ( به نقل از اسحاق بن عمّار ) مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : آفت دانشمندان ، ده چیز است : آز ، بخل ، خودنمایی ، تعصّب ، تملّق دوستی، فرو رفتن در آنچه به حقیقتش نرسیده اند ، تکلّف در آراستن سخن با کلمات زاید ، کم حیا کردن از خداوند عز و جل ، فخرفروشی ، و عمل نکردن به آنچه فرا گرفته اند .ر . ک : ج 2 ص 415 (آنچه شایسته حکیم نیست) .
.
ص: 436
الفصل الثالث : حقوق العالم والمعلّم والمتعلّم3 / 1حُقوقُ العالِمِأ الإِکرام3645.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أکرِمُوا العُلَماءَ ووَقِّروهُم. (1)3646.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أکرِمُوا العُلَماءَ فَإِنَّهُم عِندَ اللّهِ کُرَماءُ. (2)3647.الإمام زین العابدین علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکرَمَ عالِماً فَقَد أکرَمَنی ، ومَن أکرَمَنی فَقَد أکرَمَ اللّهَ ، ومَن أکرَمَ اللّهَ فَمَصیرُهُ إلَی الجَنَّهِ. (3)3648.الإمام الصادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن أکرَمَ فَقیهاً مُسلِما لَقِیَ اللّهَ یَومَ القِیامَهِ وهُوَ عَنهُ راضٍ ، ومَن أهانَ فَقیهاً مُسلِماً لَقِیَ اللّهَ یَومَ القِیامَهِ وهُوَ عَلَیهِ غَضبانُ. (4) .
1- .فردوس الأخبار : ج 1 ص 109 ح 233 عن أبی الدرداء ، کنزالعمّال : ج 10 ص 174 ح 28904 .
2- .الفردوس: ج 1 ص 76 ح 225 عن أنس .
3- .جامع الأخبار : ص 111 ح 196 عن أبی هریره .
4- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 359 ح 31 و ج 4 ص 59 ح 4 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 44 ح 13 .
ص: 437