گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه عقاید اسلامی
جلد سوم
فصل سوم : حقوق دانشمند و یاددهنده و یادگیرنده



3 / 1 حقوق دانشمند

الف اکرام

فصل سوم : حقوق دانشمند و یاددهنده و یادگیرنده3 / 1حقوق دانشمندالف اکرام3648.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمندان را اکرام کنید و آنان را گرامی بدارید .3649.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشمندان را اکرام کنید که آنان ، نزد خدا کریم اند .3650.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس دانشمندی را بزرگ بدارد ، مرا بزرگ داشته و هرکس مرا بزرگ بدارد ، خداوند را بزرگ داشته است و هرکس خداوند را بزرگ بدارد ، به سوی بهشتْ روانه شود .3651.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکس فقیهی مسلمان را بزرگ بدارد ، خداوند را در روز قیامت ملاقات می کند ، در حالی که از او خشنود است و هرکس فقیهی مسلمان را خوار کند ، خداوند را در روز قیامت ملاقات می کند ، در حالی که بر وی خشمناک است .

.



ص: 438

3652.الإمام الرضا علیه السلام ( عَنِ القَومِ الَّذینَ وصَفَهُم عَبدُ اللّه ِ بن ) عنه صلی الله علیه و آله :حُرمَهُ العالِمِ العامِلِ بِعِلمِهِ کَحُرمَهِ الشُّهَداءِ وَالصِّدّیقینَ. (1)3653.عنه علیه السلام :منیه المرید عن مقاتل بن سلیمان :وَجَدتُ فِی الإِنجیلِ : أنَّ اللّهَ تَعالی قالَ لِعیسی علیه السلام : عَظِّمِ العُلَماءَ وَاعرِف فَضلَهُم ، فَإِنّی فَضَّلتُهُم عَلی جَمیعِ خَلقی إلاَّ النَّبِیّینَ وَالمُرسَلینَ ، کَفَضلِ الشَّمسِ عَلَی الکَواکِبِ ، وکَفَضلِ الآخِرَهِ عَلَی الدُّنیا ، وکَفَضلی عَلی کُلِّ شَیءٍ. (2)3651.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکَ بِمُداراهِ النّاسِ ، وإکرامِ العُلَماءِ . (3)3652.امام رضا علیه السلام ( درباره عدّه ای که عبد اللّه بن جُندَب در توصیف ) عنه علیه السلام :یُکرَمُ العالِمُ لِعِلمِهِ ، وَالکَبیرُ لِسِنِّهِ ، وذُو المَعروفِ لِمَعروفِهِ ، وَالسُّلطانُ لِسُلطانِهِ. (4)3653.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن وَقَّرَ عالِماً فَقَد وَقَّرَ رَبَّهُ. (5)3654.صحیح مسلم عن جابر بن سمره :الاحتجاج :رُویَ عَنِ الحَسَنِ العَسکَریِّ علیه السلام أنَّهُ اتَّصَلَ بِأَبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ العَسکَرِیِّ علیه السلام أنَّ رَجُلاً مِن فُقَهاءِ شیعَتِهِ کَلَّمَ بَعضَ النُّصّابِ فَأَفحَمَهُ بِحُجَّتِهِ حَتّی أبانَ عَن فَضیحَتِهِ ، فَدَخَلَ إلی عَلِیِّ بنِ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام وفی صَدرِ مَجلِسِهِ دَستٌ عَظیمٌ مَنصوبٌ وهُوَ قاعِدٌ خارِجَ الدَّستِ، وبِحَضرَتِهِ خَلقٌ مِنَ العَلَوِیّینَ وبَنی هاشِمٍ ، فَما زالَ یَرفَعُهُ حَتّی أجلَسَهُ فی ذلِکَ الدَّستِ. (6) .

1- .تنبیه الخواطر: ج 2 ص 122.
2- .منیه المرید : ص 121 .
3- .تذکره الخواصّ : ص 136 نقلاً عن حلیه الأولیاء ؛ بحارالأنوار : ج 78 ص 71 ح 34 نقلاً عن المناقب لابن الجوزی .
4- .غرر الحکم : ح 11007 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 551 ح 10165 .
5- .غرر الحکم : ح 8704 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 439 ح 7629 .
6- .الاحتجاج : ج 2 ص 500 ح 332 ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 351 ح 238 وراجع: العلم / آداب التعلّم / التواضع للمعلّم .


ص: 439

3655.صحیح مسلم عن جابر بن سمره :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :احترام دانشمند عمل کننده به علمش ، مانند حرمت شهیدان و راستگویان است .3654.صحیح مسلم ( به نقل از جابر بن سمره ) منیه المرید :مقاتل بن سلیمان می گوید : در انجیل یافتم که خداوند متعال به عیسی علیه السلام فرمود : «دانشمندان را بزرگ بشمار و برتری آنان را بشناس که من ، آنان را بر همه خلقم ، جز پیامبران و فرستادگان ، برتری بخشیدم؛ همچون برتری خورشید بر ستارگان و برتری آخرت بر دنیا و برتری من بر هر چیز» .3655.صحیح مسلم ( به نقل از جابر بن سمره ) امام علی علیه السلام :تو را باد مدارا با مردم و اکرام دانشمندان !3656.صحیح مسلم عن جابر بن سمره :امام علی علیه السلام :دانشمند به سبب دانشش ، بزرگ سال به سبب سنّش ، نیکوکار به سبب کار نیکش ، و قدرتمند به سبب قدرتش گرامی داشته می شود .3657.مسند ابن حنبل عن جابر بن سمره :امام علی علیه السلام :هرکس دانشمندی را گرامی بدارد ، بی گمان ، پروردگارش را گرامی داشته است .3658.الخصال عن جابر بن سمره :الاحتجاج :از امام عسکری علیه السلام نقل است که : «به [پدرم] ابوالحسن علی بن محمّد عسکری (امام هادی علیه السلام ) خبر رسید که مردی از فقیهان پیرو او با یکی از ناصبیان ، گفتگو کرده و با دلیل و برهان او را ساکت کرده ، تا آن جا که رسوایی اش را آشکار ساخته است . سپس وی بر امام هادی علیه السلام وارد شد ، در حالی که در صدر مجلس ، تختی بزرگ نهاده شده بود و امام علیه السلام خود ، بیرون از آن نشسته بود و در حضورش گروهی از علویان و بنی هاشم بودند . امام علیه السلام آن فقیه را بالا و بالاتر برد ، تا آن که او را بر تخت نشاند» . .



ص: 440

ب عَدَمُ الاِستِخفافِ بِهِ3656.صحیح مسلم ( به نقل از جابر بن سمره ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَنِ احتَقَرَ صاحِبَ العِلمِ فَقَدِ احتَقَرَنی ، ومَنِ احتَقَرَنی فَهُوَ کافِرٌ. (1)3657.مسند ابن حنبل ( به نقل از جابر بن سمره ) الإمام علیّ علیه السلام :لا یَستَخِفُّ بِالعِلمِ وأهلِهِ إلاّ أحمَقُ جاهِلٌ. (2)3658.الخصال ( به نقل از جابر بن سمره ) عنه علیه السلام :لا تُحَقِّرَنَّ عَبداً آتاهُ اللّهُ عِلماً ، فَإِنَّ اللّهَ تَعالی لَم یُحَقِّرهُ حینَ آتاهُ إیّاهُ. (3)3659.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابو جحیفه ) عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَستَخِفَّ بِالعُلَماءِ ، فَإِنَّ ذلِکَ یُزری بِکَ ویُسیءُ الظَنَّ بِکَ وَالمَخیلَهَ فیکَ. (4)3660.الغیبه للطوسی عن عبد اللّه بن عمر :عنه علیه السلام :لا تَزدَرِیَنَّ العالِمَ وإن کانَ حَقیراً ، لا تُعَظِّمَنَّ الأَحمَقَ وإن کانَ کَبیراً. (5)3661.المناقب لابن شهر آشوب عن أبی الطفیل :الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أوحی إلی دانِیالَ : إنَّ أمقَتَ عَبیدی إلَیَّ الجاهِلُ المُستَخِفُّ بِحَقِّ أهلِ العِلمِ ، التّارِکُ لِلاِقتِداءِ بِهِم. (6)3662.المناقب لابن شهر آشوب عن أبی الطفیل :الإمام الصادق علیه السلام :العاقِلُ لا یَستَخِفُّ بِأَحَدٍ ، وأحَقُّ مَن لا یُستَخَفُّ بِهِ ثَلاثَهٌ: العُلَماءُ وَالسُّلطانُ وَالإِخوانُ، لِأَنَّهُ مَنِ استَخَفَّ بِالعُلَماءِ أفسَدَ دینَهُ. (7)ج التَّواضُعُ لَهُ3661.المناقب ، ابن شهر آشوب ( به نقل از ابو طفیل ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَواضَعوا لِلعالِمِ وَارفَعوهُ ، فَإِنَّ المَلائِکَهَ تَرفَعُ العالِمَ وتَخفِضُ أجنِحَتَها وتَستَغفِرُ لَهُ. (8)راجع : ص 110 (التواضع للمعلّم) و 254 (التواضع للمتعلّم) .

.

1- .إرشاد القلوب : ص 165 .
2- .غرر الحکم : ح 10807 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10030 .
3- .کنز الفوائد: ج 1 ص 319 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 44 ح 18 .
4- .غرر الحکم : ح 2732 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 100 ح 2298 .
5- .غرر الحکم : ح 10280 و 10281 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 522 ح 9496 و 9497 .
6- .الکافی : ج 1 ص 35 ح 5 عن أبی حمزه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 185 ح 109 .
7- .تحف العقول : ص 320 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 233 ح 42 .
8- .الفردوس : ج 2 ص 45 ح 2263 عن أنس وراجع: العلم : آداب التعلّم : التواضع للمعلّم .


ص: 441



ب کوچک نشمردن دانشمند

ج فروتنی در برابر وی

ب کوچک نشمردن دانشمند3664.الغیبه للنعمانی عن عبد اللّه بن عمرو :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که دانشمند را حقیر شمُرَد ، مرا حقیر شمرده است و هرکس مرا حقیر بشمُرَد ، کافر است .3665.المناقب لابن شهر آشوب عن أنس :امام علی علیه السلام :جز نابخرد نادان ، دانش و دانشوران را سَبُک نمی شمُرَد .3666.مقتضب الأثر عن عبد العزیز بن خضیر :امام علی علیه السلام :بنده ای را که خداوند به او دانش عطا فرموده ، کوچک مشمار؛ چون خداوند متعال ، وی را هنگام اعطای دانش ، کوچک نشمرده است .3663.کمال الدین ( به نقل از مسروق ) امام علی علیه السلام :زنهار که دانشمندان را سَبُک بشمری ؛ چرا که این کار ، تو را خوار می کند و مایه بدگمانی و وهم و خیال درباره تو می شود .3664.الغیبه ، نعمانی ( به نقل از عبداللّه بن عمرو ) امام علی علیه السلام :دانشمند را خوار مشمار؛ هرچند که کوچک بنماید . نابخرد را بزرگ مدان؛ هرچند بزرگ بنماید .3665.المناقب ، ابن شهر آشوب ( به نقل از اَنَس ) امام زین العابدین علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی به دانیال وحی کرد که : «منفورترینِ بندگانم نزد من ، نادانی است که حقّ اهل دانش را سَبُک می شمارد و از اقتدا به آنان ، سر باز می زند» .3666.مُقتضَب الأثر ( به نقل از عبدالعزیز بن خضیر ) امام صادق علیه السلام :خردمند ، کسی را سبُک نمی شمرد و سزاوارترین کسان به کوچک شمرده نشدن ، سه گروه اند : دانشمندان ، سلطان و برادران؛ چون کسی که دانشمندان را کوچک بشمارد ، دینش را تباه کرده است .ج فروتنی در برابر وی3668.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِعَلِیٍّ علیه السلام ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در برابر دانشمند ، فروتنی کنید و او را ارج بنهید ؛ چرا که فرشتگان ، دانشمند را بر می کشند و بال های خود را پایین می آورند (فروتنی می کنند) و برایش آمرزش می طلبند .ر . ک : ص 111 (فروتنی در برابر آموزگار) و 255 (فروتنی برای شاگرد) .


.



ص: 442

د غَضُّ الصَّوتِ عِندَهُالکتاب«إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَ تَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَی لَهُم مَّغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ» . (1)

الحدیث3670.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن غَضَّ صَوتَهُ عِندَ العُلَماءِ جاءَ یَومَ القِیامَهِ مَعَ الَّذینَ امتَحَنَ اللّهُ قُلوبَهُم لِلتَّقوی مِن أصحابی ، ولا خَیرَ فِی التَّمَلُّقِ وَالتَّواضُعِ إلاّ ما کانَ فِی اللّهِ عز و جلفی طَلَبِ العِلمِ. (2)ه مُتابَعَتُهُ3672.الإمام الباقر علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِتَّبِعُوا العُلَماءَ ، فَإِنَّهُم سُرُجُ الدُّنیا ومَصابیحُ الآخِرَهِ. (3)3673.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :اِعلَموا أنَّ صُحبَهَ العالِمِ وَاتِّباعَهُ دینٌ یُدانُ اللّهُ بِهِ ، وطاعَتَهُ مَکسَبَهٌ لِلحَسَناتِ مَمحاهٌ لِلسَّیِّئاتِ ، وذَخیرَهٌ لِلمُؤمِنینَ ورِفعَهٌ فیهِم فی حَیاتِهِم وجَمیلٌ بَعدَ مَماتِهِم. (4)3674.الخصال عن زراره :عنه علیه السلام :قَد جَعَلَ اللّهُ لِلعِلمِ أهلاً ، وفَرَضَ عَلَی العِبادِ طاعَتَهُم بِقَولِهِ تَعالی : «أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» (5) . (6) .

1- .الحجرات: 3.
2- .فردوس الأخبار : ج 4 ص 181 ح 6076 عن سعید الشامی .
3- .الفردوس : ج 1 ص 71 ح 209 عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 135 ح 28681 .
4- .الکافی : ج 1 ص 188 ح 14 ، تحف العقول : ص 200 ، بحارالأنوار: ج 1 ص 175 ح 41 وراجع: مشکاه الأنوار: ص 243 ح 704 .
5- .النساء : 59 .
6- .الاحتجاج : ج 1 ص 581 ح 137 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 266 ح 23 .


ص: 443



د پایین آوردن صدا نزد وی

ه پیروی از وی

د پایین آوردن صدا نزد ویقرآن«کسانی که صداهای خود را نزد پیامبر خدا فرو می آورند ، آنان اند که خداوند ، دل هایشان را به تقوا آزموده و برایشان آمرزش و پاداشی بزرگ است» .

حدیث3675.الإمام الباقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که صدایش را نزد دانشمندان فرو می آورد ، روز قیامت ، همراه با آن دسته از اصحابم می آید که خداوند ، دل هایشان را به تقوا آزموده است ، و هیچ خیری در چاپلوسی و خودْ کوچک کردن نیست ، جز آنچه در طلب دانش برای خدا باشد .ه پیروی از وی3677.کمال الدین عن عبد اللّه بن عبّاس :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دانشمندان پیروی کنید که آنان ، چراغ های دنیا و آخرت اند .3675.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :بدانید که همراهی دانشمند و پیروی او ، آیینی است که خدا بدان عبادت می شود و فرمان برداری از وی ، مایه به دست آوردن نیکی ها و نابود کردن زشتی ها و اندوخته مؤمنان و سربلندی ایشان در زندگی و نام نیک پس از مرگشان است .3676.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خداوند برای دانش ، اهلی قرار داده و فرمان برداری از آنان را بر بندگان ، واجب کرده است ، آن گونه که در این آیه فرموده است : «از خدا فرمان برید و نیز از پیامبر و اولیای امر خود ، فرمان برید» .

.



ص: 444

3677.کمال الدین ( به نقل از عبداللّه بن عبّاس ) عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ : یا بُنَیَّ اِقبَل مِنَ الحُکَماءِ مَواعِظَهُم، وتَدَبَّر أحکامَهُم. (1)3678.الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أوحی إلی دانِیالَ : ... إنَّ أحَبَّ عَبیدی إلَیَّ التَّقِیُّ الطّالِبُ لِلثَّوابِ الجَزیلِ، اللاّزِمُ لِلعُلَماءِ ، التّابِعُ لِلحُلَماءِ، القابِلُ عَنِ الحُکَماءِ. (2)و زِیارَتُهُ3679.الکافی عن سماعه بن مهران :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن زارَ عالِماً فَکَأَنَّما زارَنی ، ومَن صافَحَ العُلَماءَ فَکَأَنَّما صافَحَنی. (3)3680.الغیبه للنعمانی عن المفضّل بن عمر :عنه صلی الله علیه و آله :مَنِ استَقبَلَ العُلَماءَ فَقَدِ استَقبَلَنی ، ومَن زارَ العُلَماءَ فَقَد زارَنی. (4)ز مُجالَسَتُهُ3679.الکافی ( به نقل از سَماعه بن مهران ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن جالَسَ العُلَماءَ فَقَد جالَسَنی ، ومَن جالَسَنی فَکَأَنَّما جالَسَ رَبّی عز و جل . (5)3680.الغیبه ، نعمانی ( به نقل از مفضّل بن عمر ) عنه صلی الله علیه و آله :نِعمَ الشَّیءُ العِلمُ ، إذا طَلَبتُم فَأَحسِنوا فِی الطَّلَبِ وکونوا عُلَماءَ ، فَإِن لَم تَکونوا فَتَعَلَّموا مِنَ العُلَماءِ ، فَإِن لَم تَعَلَّموا مِنَ العُلَماءِ فَجالِسوا ، فَإِن لَم تُجالِسُوا العُلَماءَ فَأَحِبُّوا العُلَماءَ ، وإیّاکُم والأَربَعَ : أن لا تَکونوا عُلَماءَ ، وأن لا تَعَلَّموا مِنَ العُلَماءِ ، وأن لا تُجالِسُوا العُلَماءَ ، وأن لا تُحِبُّوا العُلَماءَ فَیُکِبَّکُم فِی النّارِ. (6) .

1- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 387 ح 5834 .
2- .الکافی: ج 1 ص 35 ح 5 عن أبی حمزه، منیه المرید : ص 111 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 185 ح 109 .
3- .الفردوس : ج 5 ص 485 ح 8839 عن جابر بن عبداللّه .
4- .الفردوس : ج 3 ص 604 ح 5893 عن معاویه بن حیده ، کنزالعمّال : ج 10 ص 170 ح 28883 نقلاً عن الرافعی عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جدّه .
5- .الفردوس : ج 3 ص 604 ح 5893 عن معاویه بن حیده ، کنزالعمّال : ج 10 ص 170 ح 28883 نقلاً عن الرافعی عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جدّه .
6- .الفردوس : ج 4 ص 258 ح 6761 عن عقبه بن عامر .


ص: 445



و دیدار وی

ز همنشینی با وی

3681.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش به پسرش محمّد بن حنفیه : پسر کم! ... اندرزهای حکیمان را بپذیر و فرمان هایشان را پیگیری کن .3682.کمال الدین عن سماعه بن مهران :امام زین العابدین علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی به دانیال وحی کرد : «... محبوب ترینِ بندگانم نزد من ، پرهیزگار جویای پاداش فراوان ، ملازم دانشمندان ، پیرو بردباران و پذیرنده از حکیمان است» .و دیدار وی3684.الخصال عن قیس بن عبد :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که به دیدار دانشمندی برود ، گویی مرا زیارت کرده و آن که با دانشمندان مصافحه کند ، چنان است که با من مصافحه کرده است .3682.کمال الدین ( به نقل از سماعه بن مهران ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که به پیشباز دانشمندان برود ، به پیشباز من آمده است و هرکس به زیارت دانشمندان برود ، گویی مرا زیارت کرده است .ز همنشینی با وی3684.الخصال ( به نقل از قیس بن عبد ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که با دانشمندان بنشیند ، با من نشسته و هرکس با من بنشیند ، گویی با پروردگارم عز و جل نشسته است .3685.الیقین عن ابن عبّاس :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش بسیار ، نیکوست . هرگاه به جستجو برخاستید ، نیک بجویید و دانشمند شوید . پس اگر دانشمند نشدید ، از دانشمندان یاد بگیرید و اگر از آنان یاد نگرفتید ، با آنان بنشینید . پس اگر با دانشمندان ننشستید ، آنان را دوست بدارید ؛ و زنهار از چهار چیز : این که دانشمند نباشید ؛ و از دانشمندان یاد نگیرید ؛ و با آنان منشینید ؛ و دانشمندان را دوست نداشته باشید که شما را در آتش ، سرنگون می سازد .

.



ص: 446

3686.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :المُفتونَ سادَهٌ ، العُلَماءُ وَالفُقَهاءُ قادَهٌ ، اُخِذَ عَلَیهِم أداءُ مَواثیقِ العِلمِ ، وَالجُلوسُ إلَیهِم بَرَکَهٌ ، وَالنَّظَرُ إلَیهِم نورٌ. (1)3685.الیقین ( به نقل از ابن عباس ) عنه صلی الله علیه و آله :الأَنبِیاءُ قادَهٌ ، وَالفُقَهاءُ سادَهٌ ، ومُجالَسَتُهُم زِیادَهٌ. (2)3686.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : یا بُنَیَّ ، صاحِبِ العُلَماءَ وَاقرُب مِنهُم ، وجالِسهُم وزُرهُم فی بُیوتِهِم، فَلَعَلَّکَ تُشبِهُهُم فَتَکونَ مَعَهُم، وَاجلِس مَعَ صُلَحائِهِم، فَرُبَّما أصابَهُمُ اللّهُ بِرَحمَهٍ فَتَدخُلُ فیها وإن کُنتَ طالِحاً. (3)3687.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :جالِسِ العُلَماءَ تَزدَد عِلماً. (4)3688.الإمام زین العابدین علیه السلام :عنه علیه السلام :لِقاءُ أهلِ المَعرِفَهِ عِمارَهُ القُلوبِ ومُستَفادُ الحِکمَهِ. (5)3689.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :جالِسِ العُلَماءَ یَزدَد عِلمُکَ ، ویَحسُن أدَبُکَ ، وتَزکُ نَفسُکَ. (6)3687.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مُجالَسَهُ الحُکَماءِ حَیاهُ العُقولِ وشِفاءُ النُّفوسِ. (7)3688.امام زین العابدین علیه السلام :عنه علیه السلام :جالِسِ الحُکَماءَ یَکمُل عَقلُکَ، وتَشرُف نَفسُکَ، ویَنتَفِ عَنکَ جَهلُکَ. (8)3689.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :جالِس أهلَ الوَرَعِ وَالحِکمَهِ وأکثِر مُناقَشَتَهُم، فَإِنَّکَ إن کُنتَ جاهِلاً عَلَّموکَ، وإن کُنتَ عالِماً اِزدَدتَ عِلماً. (9) .

1- .تاریخ بغداد : ج 3 ص 390 ، کنزالعمّال : ج 3 ص 93 ح 5653 کلاهما عن عائشه .
2- .الأمالی ، الطوسی: ص 473 ح 1032 عن الحارث الهمدانی عن الإمام علیّ علیه السلام ، عوالی اللآلی: ج 4 ص 73 ح 51 نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 201 ح 10 .
3- .أعلام الدین : ص 272 و ص 327 ، کنز الفوائد : ج 2 ص 66 کلاهما من دون إسنادٍ إلیه صلی الله علیه و آله نحوه ولیس فیهما ذیله من «واجلس ...» ، بحارالأنوار : ج 74 ص 189 ح 18 .
4- .غرر الحکم : ح 4721 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 222 ح 4322 .
5- .غرر الحکم : ح 7635 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 419 ح 7096 .
6- .غرر الحکم : ح 4786 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4350 .
7- .غرر الحکم : ح 9875 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 490 ح 9084 وفیه «العقلاء» بدل «الحکماء» .
8- .غرر الحکم : ح 4787 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4351 .
9- .غرر الحکم : ح 4783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4349 .


ص: 447

3690.الإمام الجواد علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مُفتیان ، سروران اند و دانشمندان و فقیهان ، پیشوایان اند . از آنها بر ادای پیمان های دانش ، پیمان گرفته شده است . با ایشان نشستن ، برکت و نگریستن به آنها ، نور است .3691.الإمام الحسین علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبران ، پیشوا و فقیهان ، سرورند و همنشینی با آنان ، مایه فزونی [دانش ]است .3690.امام جواد علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لقمان به پسرش گفت : پسرکم! با دانشمندان ، همدم و نزدیک و همنشین باش و در خانه هایشان به دیدارشان برو ، شاید که به آنها شبیه گردی و از آنان به شمار آیی ، و با صالحان آنها بنشین که چه بسا خدا ایشان را به رحمتی بنوازد و در نتیجه ، تو نیز در آن داخل شوی ، هرچند بدکار باشی .3691.امام حسین علیه السلام :امام علی علیه السلام :با دانشمندان بنشین تا بر دانشت بیفزایی .3692.الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلامامام علی علیه السلام :دیدار اهل معرفت ، آبادی دل ها و مایه به دست آوردن حکمت است .3692.امام رضا علیه السلام ( از پدرانش علیهم السلام ) امام علی علیه السلام :با دانشمندان بنشین ، تا دانشت افزون و ادبت نیکو و جانت پاک گردد .3693.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِعَلِیٍّ علیه السلام ) امام علی علیه السلام :همنشینی با حکیمان ، زندگانی خردها و درمان جان هاست .3694.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با حکیمان همنشین باش تا خردت کامل و نفست شریف و نادانی ات دور شود .3695.الخصال عن سلمان :امام علی علیه السلام :با اهل پرهیز و حکمت ، همنشینی کن و با آنها بسیار گفتگو کن که اگر نادان باشی ، به تو بیاموزند و اگر دانا باشی ، به دانشت بیفزایی . .



ص: 448

3696.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَجلِسُ الحِکمَهِ غَرسُ الفُضَلاءِ. (1)3693.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به علی علیه السلام ) عنه علیه السلام :خَیرُ مَن صاحَبتَ ذَوُو العِلمِ وَالحِلمِ. (2)3694.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :خالِف نَفسَکَ تَستَقِم ، وخالِطِ العُلَماءَ تَعلَم. (3)3695.الخصال ( به نقل از سلمان ) عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن یَرغَبُ فِی التَّکَثُّرِ مِنَ الأَصحابِ کَیفَ لا یَصحَبُ العُلَماءَ الأَلِبّاءَ الأَتقِیاءَ ؛ الَّذینَ یَغنَمُ فَضائِلَهُم ، وتَهدیهِ عُلومُهُم ، وتُزَیِّنُهُ صُحبَتُهُم ! (4)3696.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :صاحِبِ العُقَلاءَ ، وجالِسِ العُلَماءَ ، وَاغلِبِ الهَوی ؛ تُرافِقِ المَلَأَ الأَعلی. (5)3697.الإمام الحسین علیه السلام :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُکثِرَ مِن صُحبَهِ العُلَماءِ وَالأَبرارِ ، ویَجتَنِبَ مُقارَنَهَ الأَشرارِ وَالفُجّارِ. (6)3698.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :لا تَصحَب إلاّ عاقِلاً تَقِیًّا ، ولا تُعاشِر إلاّ عالِماً زَکِیًّا ، ولا تودِع سِرَّکَ إلاّ مُؤمِناً وَفِیًّا. (7)3699.الغیبه للنعمانی عن علیّ بن أبی حمزه :الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعاءِ السَّحَرِ : لَعَلَّکَ فَقَدتَنی مِن مَجالِسِ العُلَماءِ فَخَذَلتَنی. (8) .

1- .غرر الحکم : ح 9754 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 485 ح 8939 .
2- .غرر الحکم : ح 4989 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 238 ح 4518 .
3- .غرر الحکم : ح 5090 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 242 ح 4622 .
4- .غرر الحکم : ح 6277 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 330 ح 5664 .
5- .غرر الحکم : ح 5837 .
6- .غرر الحکم : ح 10949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10232 .
7- .غرر الحکم : ح 10395 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 520 ح 9438 .
8- .مصباح المتهجّد : ص 588 ح 691 ، الإقبال : ج 1 ص 164 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی ، بحارالأنوار : ج 98 ص 87 ح 2 .


ص: 449

3697.امام حسین علیه السلام :امام علی علیه السلام :مجلس حکمت ، نهالستان فاضلان است .3698.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :بهترینْ همدمان ، صاحبان دانش و بردباری اند .3699.الغیبه ، نعمانی ( به نقل از علی بن ابی حمزه ) امام علی علیه السلام :با نفست مخالفت کن تا استوار شوی و با دانشمندان درآمیز تا بدانی .3700.الغیبه للنعمانی عن أبی حمزه الثمالی :امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که به افزودن دوستان رغبت دارد ، چگونه با دانشمندانِ خردمند پرهیزگار ، مصاحبت نمی کند تا از فضیلت های آنان ، بهره گیرد و از دانششان هدایت جوید و به همدمی آنها خود را بیاراید؟!3701.کمال الدین عن صفوان بن مهران عن الإمام الصادق علیامام علی علیه السلام :با خردمندان ، مصاحبت کن ، با دانشمندان همنشین باش و بر هوس خود ، چیره شو، تا به ملأ اعلا بپیوندی .3700.الغیبه ، نعمانی ( به نقل از ابو حمزه ثمالی ) امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند با دانشمندان و نیکان ، بسیار مصاحبت کند و از همراهی با بدکاران و فاجران ، خودداری نماید .3701.کمال الدین ( به نقل از صفوان بن مهران ) امام علی علیه السلام :جز با خردمند پرهیزگار ، مصاحبت مکن و جز با دانشمندی پاک ، معاشرت منما و رازت را جز با مؤمنی وفادار ، در میان مگذار .3702.الإمام الباقر علیه السلام عَن جابِرِ بَنِ عَبدِ اامام زین العابدین علیه السلام در دعای سحر : [بار خدایا !] شاید مرا در مجالس دانشمندان ندیدی که وا نهادی . .



ص: 450

3703.عنه علیه السلام عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری :عیسی علیه السلام لِلحَوارِیّینَ : یا بَنی إسرائیلَ ، زاحِمُوا العُلَماءَ فی مَجالِسِهِم ولَو جُثُوًّا (1) عَلَی الرُّکَبِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یُحیِی القُلوبَ المَیتَهَ بِنورِ الحِکمَهِ کَما یُحیِی الأَرضَ المَیتَهَ بِوابِلِ (2) المَطَرِ. (3)راجع : ص 332 (فوائد مجالسه العالم) ، ج 2 ص 382 ح 1613 .

ح مُساءَلَتُهُ3703.امام باقر علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سائِلُوا العُلَماءَ ، وخاطِبُوا الحُکَماءَ ، وجالِسُوا الفُقَراءَ. (4)3704.الکافی ( به نقل از عبدالرحمان بن سالم ) الإمام علیّ علیه السلام :جالِس أهلَ الوَرَعِ وَالحِکمَهِ ، وأکثِر مُناقَشَتَهُم ، فَإِنَّکَ إن کُنتَ جاهِلاً عَلَّموکَ ، وإن کُنتَ عالِماً اِزدَدتَ عِلماً. (5)3705.الإمام الجواد علیه السلام :عنه علیه السلام :مُناقَشَهُ العُلَماءِ تُنتِجُ فَوائِدَهُم وتُکسِبُ فَضائِلَهُم. (6)3705.امام جواد علیه السلام :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ حینَ وَلاّهُ مِصرَ : أکثِر مُدارَسَهَ العُلَماءِ ومُناقَشَهَ الحُکَماءِ ، فی تَثبیتِ ما صَلَحَ عَلَیهِ أمرُ بِلادِکَ ، وإقامَهِ مَا استَقامَ بِهِ النّاسُ قَبلَکَ. (7)3706.عیون أخبار الرضا علیه السلام عن الفضل بن شاذان :عنه علیه السلام :خَیرُ مَن شاوَرتَ ذَوُو النُّهی وَالعِلمِ ، واُولُو التَّجارِبِ وَالحَزمِ. (8)راجع : ص 88 (السؤال) و 444 (مجالسته) .

.

1- .أی یجلس علی الرُکَب وأطراف الأصابع (مجمع البحرین : ج 1 ص 271) .
2- .الوابل : المطر الشدید (مجمع البحرین : ج 3 ص 1901) .
3- .تحف العقول : ص 393 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 146 ح 30 .
4- .تحف العقول : ص 41 ، النوادر للراوندی : ص 155 ح 224 وفیه «خالطوا» بدل «خاطبوا» ، منیه المرید : ص 125 وفیه «سائل ... وخالط ... وجالس» ، الجعفریّات : ص 230 عن إسماعیل عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 86 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 144 ح 40 وراجع: المعجم الکبیر: ج 22 ص 125 ح 323 و 324 .
5- .غرر الحکم : ح 4783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4349 .
6- .غرر الحکم : ح 9804 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 488 ح 9045 .
7- .نهج البلاغه: الکتاب53، تحف العقول: ص 131، دعائم الإسلام: ج 1 ص 357 کلاهما نحوه، بحارالأنوار: ج 33 ص 603 ح 744.
8- .غرر الحکم : ح 4990 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 238 ح 4519 .


ص: 451



ح پرسش از وی

3707.کتاب من لا یحضره الفقیه عن عبد اللّه بن جندب عن اعیسی علیه السلام به حواریان : ای بنی اسرائیل! در مجالس دانشمندان ، ازدحام کنید؛ حتّی اگر از کمیِ جا بر روی زانوان بنشینید . خداوند ، دل های مرده را با نور حکمت ، زنده می کند ، همان گونه که زمین مرده را با رگبار باران ، زنده می سازد .ر . ک : ص 333 (فایده های همنشینی با دانشمند) ، ج 2 ص 383 ح 1613 .

ح پرسش از وی3709.عیون أخبار الرضا علیه السلام عن الریّان بن الصلتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از دانشمندان بپرسید و با حکیمان ، گفتگو کنید و با فقیران بنشینید .3708.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :با اهل پرهیز و حکمت ، همنشینی کن و با آنها بسیار گفتگو کن که اگر نادان باشی ، به تو بیاموزند واگر دانا باشی ، به دانشت بیفزایی .3709.عیون أخبار الرضا علیه السلام ( به نقل از ریّان بن صلت ) امام علی علیه السلام :گفتگو با دانشمندان ، مایه بهره مندی از ایشان و به دست آوردن فضیلت های آنان است .3710.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر ، هنگامی که حکومت مصر را به او سپرد : در آنچه به استواری کار شهرهایت می آید و بر قرار داشتن آنچه پیش از تو مایه قوام کار مردم بوده است ، به مذاکره و گفتگو با دانشمندان و حکیمان ، بسیار بپرداز .3711.الأمالی للطوسی عن معاویه بن وهب :امام علی علیه السلام :بهترین مشاوران ، صاحبان خرد و دانش و تجربه داران و استوارْاندیشان اند .ر . ک : ص 89 (پرسیدن) و 445 (همنشینی با وی) .


.



ص: 452

ط خِدمَتُهُ3712.معانی الأخبار عن أبی بصیر :الإمام علیّ علیه السلام :إذا رَأَیتَ عالِماً فَکُن لَهُ خادِماً. (1)3713.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عیسی علیه السلام :إنَّ أحَقَّ النّاسِ بِالخِدمَهِ العالِمُ. (2)ی تَرکُ مُماراتِهِ3712.معانی الأخبار ( به نقل از ابو بصیر ) الإمام الصادق علیه السلام :وَصِیَّهُ وَرَقَهَ بنِ نَوفَلٍ لِخَدیجَهَ بِنتِ خُوَیلِدٍ علیهاالسلام إذا دَخَلَ عَلَیها یَقولُ لَها : یا بِنتَ أخی لا تُماری جاهِلاً ولا عالِماً ، فَإِنَّکِ مَتی مارَیتِ جاهِلاً آذاکِ ، ومَتی مارَیتِ عالِماً مَنَعَکِ عِلمَهُ ، وإنَّما یَسعَدُ بِالعُلَماءِ مَن أطاعَهُم. (3)3713.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : عَظِّمِ العالِمَ لِعِلمِهِ، ودَع مُنازَعَتَهُ. (4)3714.صحیح مسلم ( به نقل از یزید بن حیّان ) الإمام الرضا علیه السلام :لا تُمارِیَنَّ العُلَماءَ فَیَرفِضوکَ ، ولا تُمارِیَنَّ السُّفَهاءَ فَیَجهَلوا عَلَیکَ. (5)3715.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لقمان علیه السلام :لا تُجادِلِ العُلَماءَ فَتَهونَ عَلَیهِم ویَرفِضوکَ ، ولا تُجادِلِ السُّفَهاءَ فَیَجهَلوا عَلَیکَ ویَشتِموکَ ، ولکِنِ اصبِر نَفسَکَ لِمَن هُوَ فَوقَکَ فِی العِلمِ ولِمَن هُوَ دونَکَ ، فَإِنَّما یَلحَقُ بِالعُلَماءِ مَن صَبَرَ لَهُم ولَزِمَهُم وَاقتَبَسَ مِن عِلمِهِم فی رِفقٍ. (6)ک النَّوادِر3715.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ مِن حَقِّ العالِمِ أن لا تُکثِرَ السُّؤالَ عَلَیهِ ، ولا تَسبِقَهُ فِی الجَوابِ ،

ولا تُلِحَّ عَلَیهِ إذا أعرَضَ ، ولا تَأخُذَ بِثَوبِهِ إذا کَسِلَ ، ولا تُشیرَ إلَیهِ بِیَدِکَ ، ولا تَغمِزَهُ بِعَینِکَ ، ولا تُسارَّهُ فی مَجلِسِهِ ، ولا تَطلُبَ عَوراتِهِ ، وأن لا تَقولَ : قالَ فُلانٌ خِلافَ قَولِکَ ، ولا تُفشِیَ لَهُ سِرًّا ، ولا تَغتابَ عِندَهُ أحَداً ، وأن تَحفَظَ لَهُ شاهِداً وغائِباً ، وأن تَعُمَّ القَومَ بِالسَّلامِ وتَخُصَّهُ بِالتَّحِیَّهِ ، وتَجلِسَ بَینَ یَدَیهِ ، وإن کانَت لَهُ حاجَهٌ سَبَقتَ القَومَ إلی خِدمَتِهِ ، ولا تَمِلَّ مِن طولِ صُحبَتِهِ ، فَإِنَّما هُوَ مِثلُ النَّخلَهِ فَانتَظِر مَتی تَسقُطُ عَلَیکَ مِنها مَنفَعَهٌ. (7) .

1- .غرر الحکم : ح 4044 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 134 ح 3030 .
2- .الکافی : ج 1 ص 37 ح 6 ، منیه المرید : ص 183 کلاهما عن محمّد بن سنان مرفوعا ، بحارالأنوار : ج 14 ص 278 ح 8 .
3- .الأمالی ، الطوسی : ص 302 ح 598 عن أبی قتاده ، بحارالأنوار : ج 2 ص 130 ح 16 .
4- .تحف العقول : ص 394 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 309 ح 1 .
5- .الاختصاص : ص 245 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 137 ح 45 .
6- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 107 عن زید بن أسلم .
7- .الخصال : ص 504 ح 1 عن عبداللّه بن الحسن بن الحسن بن علیّ عن أبیه عن جدّه نحوه وراجع: الکافی: ج 1 ص 37 ح 1 والإرشاد: ج 1 ص 230 وعدّه الداعی: ص 71 والمحاسن : ج 1 ص 364 ح 785 ومستطرفات السرائر: ص 158 ح 28 وشرح نهج البلاغه: ج 20 ص 269 ح 118 .


ص: 453



ط خدمت به وی

ی ستیزه نکردن با وی

ک گوناگون

ط خدمت به وی3717.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هرگاه دانشمندی را دیدی ، به خدمتش درآی .3718.سنن الدارمی عن زید بن أرقم :عیسی علیه السلام :سزاوارترینِ مردم به خدمت ، دانشمند است .ی ستیزه نکردن با وی3720.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :سفارش ورقه بن نوفل به خدیجه دختر خُوَیلِد ، هنگام وارد شدن بر او این بود : ای دختر برادرم! نه با نادان و نه با دانا مستیز که هرگاه با نادانْ ستیزه کردی ، آزارت می دهد و هرگاه با دانشمندْ ستیزه کردی ، دانشش را از تو باز می دارد ، و تنها کسی از دانشمندان بهره می گیرد که از ایشان فرمان می برد .3717.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام بن حکم : دانشمند را برای دانشش بزرگ بشمار و درگیری با وی را وا گذار .3718.سنن الدارمی ( به نقل از زید بن ارقم ) امام رضا علیه السلام :با دانشمندان مستیز ، که تو را می رانند و با کم خردان مستیز ، که بر تو نادانی [و گستاخی] می کنند .3719.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :لقمان علیه السلام :با دانشمندان مجادله مکن که بر آنان ، سبُک آیی و تو را برانند ، و با کم خردان نیز مجادله مکن که بر تو نادانی [و گستاخی ]کنند و ناسزایت می گویند ؛ ولی در برابر آن که در دانش برتر از توست ، شکیبایی پیشه کن و نیز با آن که فروتر از توست . چرا که تنها آن کس به شمار دانشمندان در می آید که در برابر آنها شکیبایی ورزد و با آنان همراهی کند و با نرمی از دانششان برگیرد .ک گوناگون3721.سنن الترمذی عن جابر بن عَبدِ اللّه ِ :امام علی علیه السلام :از حقوق دانشمند ، آن است که او را سؤالْ پیچ نکنی و در

پاسخگویی بر وی پیشی نگیری و اگر روی گردانْد ، به او اصرار نکنی و اگر خسته شد ، جامه اش را نچسبی و با دست به او اشاره نکنی و به او چشمک نزنی و در مجلس وی ، درِ گوشی سخن نگویی و نهانِ او را نجویی و نگویی : «فلانی ، خلاف گفته تو را گفت» و رازش را فاش نکنی و نزد وی ، از کسی غیبت نکنی و او را در حضور و غیاب ، حفظ کنی و بر همه حاضران ، سلام کنی و به وی تحیّتِ ویژه بگویی و جلوی او بنشینی و اگر نیازی دارد ، برای برآوردن حاجتش و خدمت به او بر دیگران پیشی بگیری و از درازی همراهی اش دل تنگ نشوی ؛ چرا که او مثل درخت خرماست . باید انتظار بکشی تا کی بهره اش را بر تو فرو ریزد !

.



ص: 454

3722.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام فی رِوایهٍ اُخری : إنَّ مِن حَقِّ العالِمِ أن لا تُکثِرَ عَلَیهِ بِالسُّؤالِ ، ولا تُعَنِّتَهُ فِی الجَوابِ ، وأن لا تُلِحَّ عَلَیهِ إذا کَسِلَ ، ولا تَأخُذَ بِثَوبِهِ إذا نَهَضَ ، ولا تُفشِیَنَّ لَهُ سِرًّا ، ولا تَغتابَنَّ عِندَهُ أحَداً ، ولا تَطلُبَنَّ عِشرَتَهُ ، وإن زَلَّ قَبِلتَ مَعذِرَتَهُ ، وعَلَیکَ أن تُوَقِّرَهُ وتُعَظِّمَهُ للّهِِ ما دامَ یَحفَظُ أمرَ اللّهِ ، ولا تَجلِسَ أمامَهُ ، وإن کانَت لَهُ حاجَهٌ سَبَقتَ القَومَ إلی خِدمَتِهِ. (1)3723.الإقبال :عنه علیه السلام :أحَقُّ النّاسِ بِالرَّحمَهِ عالِمٌ یَجری عَلَیهِ حُکمُ جاهِلٍ ، وکَریمٌ یَستَولی عَلَیهِ لَئیمٌ ، وبَرٌّ تَسَلَّطَ عَلَیهِ فاجِرٌ. (2)3 / 2حُقوقُ المُعَلِّمِ3723.الإقبال:رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن تَعَلَّمتَ مِنهُ حَرفاً ، صِرتَ لَهُ عَبداً. (3) .

1- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 129 عن سعید بن المسیّب .
2- .غرر الحکم : ح 3159 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 111 ح 2412 .
3- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 292 ح 163 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 165 ح 2 .


ص: 455



3 / 2 حقوق آموزگار

3724.تفسیر القمّی :امام علی علیه السلام در روایتی دیگر : از حقوق دانشمند ، آن است که او را سؤالْ پیچ نکنی و او را در پاسخ ، به زحمت نیندازی و چون خسته شد ، به او اصرار نکنی و چون برخاست ، جامه اش را نگیری و رازش را فاش نسازی و نزد وی ، از کسی غیبت نکنی و پیجوی لغزشش نباشی و اگر لغزید ، عذرش را بپذیری و بر توست که او را برای خدا گران سنگ و بزرگ بشماری ، تا آن گاه که امر الهی را پاس می دارد ، و جلوتر از وی ننشینی و اگر حاجتی دارد ، برای خدمتش بر دیگران پیشی بگیری .3725.الإقبال ( فی ذِکرِ أحداثِ حَجَّهِ الوَداعِ ) امام علی علیه السلام :سزاوارترینِ مردم به رحمت ، دانشمندی است که وی را نادان پندارند و بزرگی که شخص پستی بر وی چیره شده باشد و نیکوکاری که شخص بدکاری بر وی مسلّط گردد .3 / 2حقوق آموزگار3726.تاریخ الیعقوبی عن سعد بن أبی وقّاص فی بیان حجَّپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از هرکس گفته ای آموختی ، بنده اش شدی .

.



ص: 456

3726.تاریخ الیعقوبی ( به نقل از سعد بن ابی وقّاص ، در بیان حجّه الودا ) منیه المرید :قالَ صلی الله علیه و آله : مَن عَلَّمَ أحَداً مَسأَلَهً مَلَکَ رِقَّهُ .

قیلَ : أیَبیعُهُ ویَشتَریهِ؟

قالَ : بَل یَأمُرُهُ ویَنهاهُ. (1)3727.السنن الکبری عن أبی الطفیل عن زید بن أرقم :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَهٌ لا یَستَخِفُّ بِهِم إلاّ مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ : ذو شَیبَهٍ فِی الإِسلامِ ، ومُعَلِّمُ الخَیرِ ، وإمامٌ عادِلٌ. (2)3728.المستدرک علی الصحیحین عن زید بن أرقم :عنه صلی الله علیه و آله :المُعَلِّمونَ خَیرُ النّاسِ ؛ کُلَّما (3) اُخلِقَ الذِّکرُ جَدَّدوهُ ، أعطوهُم ولا تَستَأجِروهُم فَتُحرِجوهُم ، فَإِنَّ المُعَلِّمَ إذا قالَ لِلصَّبِیِّ : قُل بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ فَقالَ ، کَتَبَ اللّهُ بَراءَهً لِلصَّبِیِّ وبَراءَهً لِلمُعَلِّمِ وبَراءَهً لِأَبَوَیهِ مِنَ النّارِ. (4)3727.السنن الکبری ( به نقل از ابو طفیل از زید بن ارقم ) عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أحَقَّ ما أخَذتُم عَلَیهِ أجراً کِتابُ اللّهِ. (5)3728.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از زید بن ارقم ) الإمام علیّ علیه السلام :أکرِم ضَیفَکَ وإن کانَ حَقیراً ، وقُم عَن مَجلِسِکَ لِأَبیکَ ومُعَلِّمِکَ وإن کُنتَ أمیراً. (6)3729.المعجم الکبیر عن یزید بن حیّان عن زید بن أرقم :عنه علیه السلام :ثَلاثٌ لا یُستَحیی مِنهُنَّ : خِدمَهُ الرَّجُلِ ضَیفَهُ ، وقِیامُهُ عَن مَجلِسِهِ لِأَبیهِ ومُعَلِّمِهِ ، وطَلَبُ الحَقِّ وإن قَلَّ. (7) .

1- .منیه المرید : ص 243 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 71 ح 43 نحوه ، بحارالأنوار : ج 108 ص 16 .
2- .تاریخ بغداد : ج 8 ص 27 عن عماره عن أبیه عن جدّه ، کنزالعمّال : ج 16 ص 32 ح 43811 ؛ تنبیه الخواطر : ج 2 ص 212 نحوه .
3- .فی المصدر «کما» ، والتصویب من فردوس الأخبار : ج 4 ص 477 ح 6879 .
4- .الفردوس : ج 4 ص 193 ح 6597 عن ابن عبّاس .
5- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2166 ح 5405 ، السنن الکبری : ج 7 ص 397 ح 14404 کلاهما عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 4 ص 30 ح 9339 .
6- .غرر الحکم : ح 2341 .
7- .غرر الحکم : ح 4666 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 212 ح 4230 .


ص: 457

3730.الأمالی للمفید عن معروف بن خربوذ :منیه المرید :پیامبر خدا فرمود : «هرکس به شخصی مسئله ای بیاموزد ، مالکش می گردد» .

گفته شد : آیا وی را خرید و فروش می کند؟

فرمود : «نه ، امر و نهی اش می کند» .3729.المعجم الکبیر ( به نقل از یزید بن حیّان ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه نفر را هیچ کس سبک نمی شمُرَد ، جز منافقی که نفاقش آشکار شده است : کسی که موی خود را در اسلام سپید کرده است ، آموزگار نیکی و فرمان روای عادل .3730.الأمالی ، مفید ( به نقل از معروف بن خربوذ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آموزگاران ، بهترینِ مردم اند . هرگاه یاد [خدا] کهنه می شود ، تجدیدش می کنند . به آنان ، عطا کنید ، ولی آنها را به مزدوری نگیرید که بر آنان سخت می آید؛ زیرا آموزگار ، آن گاه که به کودک می گوید : بگو : «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و او بگوید ، خداوند ، رهایی از آتش را برای کودک و آموزگار و پدر و مادر کودک ، می نویسد .3731.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوارترین چیزی که بر آن اجر می گیرید ، کتاب خداست .3732.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :میهمانت را گرامی بدار ، هرچند کوچک باشد ، و از جای خود به احترام پدر و آموزگارت برخیز ، هرچند فرمان روا باشی .3731.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :از سه چیز خجالت کشیده نمی شود : خدمت کردن مرد به میهمانش ، از جا برخاستن برای پدر و آموزگارش ، و طلب حق ، هرچند کم باشد . .



ص: 458

3732.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لا تَجعَلَنَّ ذَرَبَ لِسانِکَ (1) عَلی مَن أنطَقَکَ ، وبَلاغَهَ قَولِکَ عَلی مَن سَدَّدَکَ. (2)3733.دعائم الإسلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :حَقُّ سائِسِکَ بِالعِلمِ التَّعظیمُ لَهُ وَالتَّوقیرُ لِمَجلِسِهِ وحُسنُ الاِستِماعِ إلَیهِ وَالإِقبالُ عَلَیهِ ، وأن لا تَرفَعَ عَلَیهِ صَوتَکَ ، ولا تُجیبَ أحَداً یَسأَلُهُ عَن شَیءٍ حَتّی یَکونَ هُوَ الَّذی یُجیبُ ، ولا تُحَدِّثَ فی مَجلِسِهِ أحَداً ، ولا تَغتابَ عِندَهُ أحَداً ، وأن تَدفَعَ عَنهُ إذا ذُکِرَ عِندَکَ بِسوءٍ ، وأن تَستُرَ عُیوبَهُ وتُظهِرَ مَناقِبَهُ ، ولا تُجالِسَ لَهُ عَدُوًّا ولا تُعادِیَ لَهُ وَلِیًّا ، فَإِذا فَعَلتَ ذلِکَ شَهِدَت لَکَ مَلائِکَهُ اللّهِ عز و جلبِأَنَّکَ قَصَدتَهُ ، وتَعَلَّمتَ عِلمَهُ للّهِِ جَلَّ وَعَزَّ اسمُهُ لا لِلنّاسِ. (3)3734.مسند زید عن زید بن علیّ عن أبیه عن جدّه عن علیّ ععنه علیه السلام فی رِوایَهٍ اُخری : أمّا حَقُّ سائِسِکَ بِالعِلمِ فَالتَّعظیمُ لَهُ وَالتَّوقیرُ لِمَجلِسِهِ وحُسنُ الاِستِماعِ إلَیهِ وَالإِقبالُ عَلَیهِ وَالمَعونَهُ لَهُ عَلی نَفسِکَ فیما لا غِنی بِکَ عَنهُ مِنَ العِلمِ ، بِأَن تُفَرِّغَ لَهُ عَقلَکَ ، وتُحَضِّرَهُ فَهمَکَ ، وتُزَکِّیَ لَهُ قَلبَکَ ، وتُجَلِّیَ لَهُ بَصَرَکَ بِتَرکِ اللَّذّاتِ ونَقصِ الشَّهَواتِ ، وأن تَعلَمَ أنَّکَ فیما ألقی إلَیکَ رَسولُهُ إلی مَن لَقِیَکَ مِن أهلِ الجَهلِ ، فَلَزِمَکَ حُسنُ التَّأدِیَهِ عَنهُ إلَیهِم ، ولا تَخُنهُ فی تَأدِیَهِ رِسالَتِهِ وَالقِیامِ بِها عَنهُ إذا تَقَلَّدتَها. (4)3733.دعائم الإسلام:الإمام الصادق علیه السلام :المُعَلِّمُ لا یُعَلِّمُ بِالأَجرِ ، ویَقبَلُ الهَدِیَّهَ إذا اُهدِیَ إلَیهِ. (5)3734.مسند زید ( به نقل از زید بن علی ، از پدرش ، از جدّش ، از ع ) عنه علیه السلام :مَنِ احتاجَ النّاسُ إلَیهِ لِیُفَقِّهَهُم فی دینِهِم فَیَسأَلُهُمُ الاُجرَهَ ، کانَ حَقیقاً عَلَی اللّهِ تَعالی أن یُدخِلَهُ نارَ جَهَنَّمَ. (6) .

1- .لِسانٌ ذَرِبٌ : أی فصیح . وذَرِبٌ : أی فاحِشٌ أیضا (المصباح المنیر : ص 207) .
2- .نهج البلاغه: الحکمه411، غررالحکم: ح 10385، عیون الحکم والمواعظ: ص 524 ح 9550 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 44 ح 17.
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 620 ح 3214 ، الخصال : ص 567 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی (ثابت بن دینار) ، روضه الواعظین : ص 12 ، أعلام الدین : ص 91 عن ابن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام وأوّله «إنّ حقّ معلّمک علیک» ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 73 ح 53 ، بحارالأنوار : ج 74 ص 5 ح 1 .
4- .تحف العقول : ج 260 ص 15 ، بحارالأنوار : ج 74 ص 13 ح 2 .
5- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 365 ح 1047 عن جرّاح المدائنی ، المحجّه البیضاء : ج 3 ص 194 .
6- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 71 ح 42 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 78 ح 68 .


ص: 459

3735.الإمام الحسین علیه السلام :امام علی علیه السلام :تندیِ زبانت را در برابر کسی که به زبانت آورْد و رسایی گفتارت را بر کسی که استوارت ساخت ، به کار مگیر .3736.الإمام علیّ علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :حقّ مربّی ات آن است که وی را بزرگ بشماری و مجلسش را محترم بداری و به او نیکْ گوش بسپاری و توجّه کنی و صدایت را از او بلندتر نکنی و به کسی که از وی چیزی می پرسد ، پاسخ ندهی ، تا او خود ، پاسخ دهد و در مجلس وی با کسی سخن نگویی و نزد او غیبت کسی را نکنی و اگر نزد تو از او به زشتی یاد کردند ، دفاع کنی و عیب هایش را بپوشانی و افتخاراتش را آشکار سازی و با دشمنش ننشینی و با دوستش دشمنی نورزی که اگر چنین کنی ، فرشتگان خدای عز و جل برایت گواهی می دهند که تو او را قصد کرده ای و دانش وی را برای خداوند که نامش بلند باد فرا گرفته ای ، نه مردم .3735.امام حسین علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام در روایتی دیگر : حقّ مربّی ات ، بزرگداشت اوست و حفظ احترام مجلسش و نیکْ گوش دادن به گفتارش و توجّه کردن به او و یاری دادن وی در کار خودت ، تا بتواند دانشی را که نیاز داری به تو بیاموزد؛ بدین گونه که ذهن خود را برای او خالی سازی و فهمت را به او پیشکش کنی و دلت را پاک نمایی و چشمت را با ترک لذّت ها و کاستن خواهش ها به او بدوزی . همچنین ، بدانی در هر چه به تو می آموزد ، باید فرستاده اش باشی تا آن را به نادانان برسانی . پس بر توست که این رسالت را به بهترین وجه انجام دهی و چون به گردن گرفتی ، در رساندن و ادای آن ، خیانت نکنی .3736.امام علی علیه السلام :امام صادق علیه السلام :آموزگار ، در برابر مزد ، یاد نمی دهد؛ ولی هرگاه هدیه ای برایش بیاورند ، می پذیرد .3737.الخصال عَن عطیّه العوفی عَن أبی سعید الخدری :امام صادق علیه السلام :هرکس که مردم به او نیاز دارند تا از دینشان آگاهشان کند ، ولی مزد بخواهد ، بر خدای متعال ، سزاوار است که او را داخل آتش جهنّم کند . .



ص: 460

3737.الخصال ( به نقل از عطیّه عوفی ) معانی الأخبار عن حمزه بن حمران :سَمِعتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام یَقولُ : مَنِ استَأکَلَ بِعِلمِهِ افتَقَرَ .

فَقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، إنَّ فی شیعَتِکَ ومُوالیکَ قَوماً یَتَحَمَّلونَ عُلومَکُم ویَبُثّونَها فی شیعَتِکُم ، فَلا یَعدَمونَ عَلی ذلِکَ مِنهُمُ البِرَّ ، وَالصِّلَهَ ، وَالإِکرامَ !

فَقالَ علیه السلام : لَیسَ اُولئِکَ بِمُستَأکِلینَ ، إنَّمَا المُستَأکِلُ بِعِلمِهِ الَّذی یُفتی بِغَیرِ عِلمٍ ولا هُدًی مِنَ اللّهِ عز و جل ؛ لِیُبطِلَ بِهِ الحُقوقَ طَمَعاً فی حُطامِ الدُّنیا. (1)3738.الإمام الباقر علیه السلام ( فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : {Q} «کَانَ النَّاسُ ) الکافی عن الفضل بن أبی قرّه :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : هؤُلاءِ یَقولونَ: إنَّ کَسبَ المُعَلِّمِ سُحتٌ .

فَقالَ : کَذَبوا أعداءُ اللّهِ ، إنَّما أرادوا أن لا یُعَلِّمُوا القُرآنَ ، لَو أنَّ المُعَلِّمَ أعطاهُ رَجُلٌ دِیَهَ وَلَدِهِ لَکانَ لِلمُعَلِّمِ مُباحا. (2)3738.امام باقر علیه السلام ( در تفسیر این سخن خداوند متعال که : {Q} «مردم، ا ) الکافی عن حسّان المعلّم :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَنِ التَّعلیمِ .

فَقالَ : لا تَأخُذ عَلَی التَّعلیمِ أجراً .

قُلتُ : الشِّعرُ وَالرَّسائِلُ وما أشبَهَ ذلِکَ اُشارِطُ عَلَیهِ؟

قالَ : نَعَم ، بَعدَ أن یَکونَ الصِّبیانُ عِندَکَ سَواءً (3) فِی التَّعلیمِ لا تُفَضِّلُ بَعضَهُم عَلی بَعضٍ. (4) .

1- .معانی الأخبار : ص 181 ح 1 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 117 ح 14 .
2- .الکافی : ج 5 ص 121 ح 2 ، تهذیب الأحکام: ج 6 ص 365 ح 1046 ، الاستبصار: ج 3 ص 65 ح 216 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 163 ح 3597 .
3- .قوله علیه السلام «سواء» حمل علی الاستحباب ، قال فی التحریر : ینبغی للمعلّم التسویه بین الصبیان فی التعلیم ، والأخذ علیهم إذا استؤجر لتعلیم الجمیع علی الإطلاق ، تفاوتت اُجرتهم أو اتّفقت ، ولو آجر نفسه لبعضهم لتعلیمٍ مخصوص جاز التفضیل بحسب ما وقع العقد علیه (مرآه العقول : ج 19 ص 82) .
4- .الکافی : ج 5 ص 121 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 364 ح 1045 ، الاستبصار : ج 3 ص 65 ح 214 .


ص: 461

3739.تفسیر العیّاشی عن یعقوب بن شعیب :معانی الأخبار به نقل از حمزه بن حمران : شنیدم امام صادق علیه السلام می فرماید : «هرکس با دانشش نان بخورد ، نادار می شود» .

گفتم : فدایت شوم ! در میان پیروان و دوستداران شما گروهی هستند که دانش شما را می گیرند و این سو و آن سو می برند و در میان پیروانتان پخش می کنند و متقابلاً ، آنها نیز از نیکی و جایزه و اکرام ، فروگذار نمی کنند .

فرمود : «اینان ، نانخورِ دانش نیستند . نانخورِ دانش ، کسی است که بدون آگاهی و هدایت خداوند عز و جل و به طمع کالای پَست دنیا ، فتوا می دهد تا حق را باطل کند» .3740.تفسیر العیّاشی عن مسعده عن الإمام الصادق علیه الس ( فی قَولِ اللّه ِ تَعالی : {Q} «کَانَ النَّاسُ أ ) الکافی به نقل از فضل بن ابی قرّه : به امام صادق علیه السلام گفتم : می گویند : درآمد آموزگار ، حرام است .

فرمود : «دشمنان خدا ، دروغ می گویند . می خواهند که قرآن را نیاموزند . اگر مردی [ برابر] دیه فرزندش را به آموزگار بدهد ، برای آموزگار ، حلال است» .3739.تفسیر العیّاشی ( به نقل از یعقوب بن شعیب ) الکافی به نقل از حَسّان معلّم : از امام صادق علیه السلام درباره آموزش پرسیدم . فرمود : «برای آموزش ، مزد مگیر» .

گفتم : برای شعر و نامه ها و مشابه آن می توان شرط کرد؟

فرمود : «آری ؛ پس از آن که به کودکان در آموزش ، یکسان بنگری و برخی را بر برخی دیگر ، برتری نبخشی» . (1) .

1- .علاّمه محمّد باقر مجلسی در مرآه العقول می گوید: این یکسان نگری ، مستحب است. علاّمه حلّی در کتاب تحریر القواعد گفته است: سزاست که آموزگار، در کار آموزش، میان کودکان، برابر رفتار کند و به طور مساوی آنان را مؤاخذه نماید و این البته در هنگامی است که برای آموزش عمومی و برای همه آنها استخدام شده باشد، خواه اُجرت یک یک آنها با هم برابر باشد و خواه متفاوت ؛ امّا اگر برای آموزش خصوصی به کار گرفته شده است، به حسب هر آنچه قرارداد کرده اند ، می تواند در آموزش آنها تفاوت قائل شود .


ص: 462

3740.تفسیر العیّاشی ( به نقل از مسعده ) المناقب لابن شهرآشوب :قیل : إنَّ عَبدَالرَّحمنِ السُّلَمِیَّ عَلَّمَ وَلَدَ الحُسَینِ علیه السلام الحَمدَ ، فَلَمّا قَرَأَها عَلی أبیهِ أعطاهُ ألفَ دینارٍ وألفَ حُلَّهٍ وحَشا فاهُ دُرًّا . (1)

فَقیلَ لَهُ فی ذلِکَ .

قالَ : وأینَ یَقَعُ هذا مِن عَطائِهِ؟ یَعنی تَعلیمَهُ ، وأنشَدَ الحُسَینُ علیه السلام :



إذا جادَتِ الدُّنیا عَلَیکَ فَجُد بِها

عَلَی النّاسِ طُرًّا قَبلَ أن تَتَفَلَّتِ فَلاَ الجودُ یُفنیها إذا هِیَ أقبَلَت

ولاَ البُخلُ یُبقیها إذا ما تَوَلَّتِ (2)راجع : ص 268 (عدم أخذ الاُجره لتعلیم معالم الدین) و 416 (اتخاذ علم الدین مهنه) .

3 / 3حُقوقُ المُتَعَلِّمِ3741.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره این سخن خداوند متعال که : {Q} «[ ای پیام ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ النّاسَ لَکُم تَبَعٌ ، وإنَّ رِجالاً یَأتونَکُم مِن أقطارِ الأَرَضینَ یَتَفَقَّهونَ فِی الدّینِ ، فَإِذا أتَوکُم فَاستَوصوا بِهِم خَیراً. (3)3742.امام علی علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :حَقُّ الصَّغیرِ رَحمَتُهُ فی تَعلیمِهِ وَالعَفوُ عَنهُ وَالسَّترُ عَلَیهِ وَالرِّفقُ بِهِ وَالمَعونَهُ لَهُ. (4) .

1- .لا تتمتّع هذه الروایه بالاعتبار السندی الکافی وإنّما هی مُرسَله ؛ فإذا کان هذا الفعل صادرا من الإمام علیه السلام فیمکن أن یکون الهدف منه مضافا إلی تکریم المعلّم اُمورا اُخری مجهوله لنا .
2- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 66 ، الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 72 الرقم 27 وفیه البیتان فقط نحوه ، بحارالأنوار : ج 44 ص 191 ح 3 .
3- .سنن الترمذی : ج 5 ص 30 ح 2650 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 92 ح 249 کلاهما عن أبی سعید الخدری ، کنزالعمّال : ج 10 ص 241 ح 29276 ؛ منیه المرید : ص 194 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 357 ح 27 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 62 ح 8 .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 625 ح 3214 عن ثابت بن دینار ، تحف العقول : ص 270 ح 44 وزاد فیه «وتثقیفه» ، بحارالأنوار : ج 74 ص 9 ح 1 .


ص: 463



3 / 3 حقوق دانشجو

3743.امام علی علیه السلام :المناقب ، ابن شهرآشوب :گفته شده است که عبدالرحمان سُلَمی به فرزند امام حسین علیه السلام [سوره] حمد را آموخت . هنگامی که آن را برای پدرش خواند ، ایشان ، هزار دینار و هزار جامه زربفت به او (عبد الرحمان) بخشید و دهانش را پُر از دُر کرد . (1) پس به امام علیه السلام چیزهایی [ به طعنه ]می گفتند . امام حسین علیه السلام فرمود : «عطای من (دینار و جامه) کجا و عطای او (آموختن حمد) کجا!» .

سپس ، این شعر را خواند :



«چون دنیا به تو بخشید ، تو هم آن را بر مردم/

ببخش ، پیش از آن که از کفت برودکه اگر دنیا رو آورْد ، بخشش ، آن را تمام نمی کند/

و اگر رو گردانْد ، بُخل ، آن را ماندگار نمی کند» .ر . ک : ص 269 (مزد نگرفتن بر آموزش دین) و 417 (کاسبی کردن با دانش دینی) .

3 / 3حقوق دانشجو3746.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم ، پیرو شمایند و مردمانی از اطراف سرزمین ها به سوی شما می آیند ، تا در دین تفقّه (ژرفکاوی) کنند . پس هرگاه نزد شما آمدند ، سفارشم را در نیکی به آنان بپذیرید .3745.امام علی علیه السلام ( درباره این سخن خداوند متعال : {Q} «و از میان کس ) امام زین العابدین علیه السلام :حقّ کودک ، مهربانی به او در آموزش و گذشت از وی و عیب پوشی و همراهی و یاری اوست .

.

1- .این روایت، مُرسَل است و از اعتبار لازم، برخوردار نیست و در صورتی که چنین کاری از امام علیه السلام صادر شده باشد، ممکن است علاوه بر تکریم معلّم، اهداف دیگری در نظر ایشان بوده که برای ما مجهول است .


ص: 464

3746.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :أمّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالعِلمِ ، فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عز و جل إنَّما جَعَلَکَ قَیِّما لَهُم فیما آتاکَ مِنَ العِلمِ وفَتَحَ لَکَ مِن خَزائِنِهِ ، فَإِن أحسَنتَ فی تَعلیمِ النّاسِ ولَم تَخرُق بِهِم ولَم تَضجَر عَلَیهِم زادَکَ اللّهُ مِن فَضلِهِ ، وإن أنتَ مَنَعتَ النّاسَ عِلمَکَ أو خَرَقتَ بِهِم عِندَ طَلَبِهِمُ العِلمَ مِنکَ کانَ حَقًّا عَلَی اللّهِ عز و جل أن یَسلُبَکَ العِلمَ وبَهاءَهُ ویُسقِطَ مِنَ القُلوبِ مَحَلَّکَ. (1)3747.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام فی رِوایَهٍ اُخری : أمّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِالعِلمِ ، فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ قَد جَعَلَکَ لَهُم فیما آتاکَ مِنَ العِلمِ ، ووَلاّکَ مِن خِزانَهِ الحِکمَهِ ، فَإِن أحسَنتَ فیما وَلاّکَ اللّهُ مِن ذلِکَ وقُمتَ بِهِ لَهُم مَقامَ الخازِنِ الشَّفیقِ ، النّاصِحِ لمَولاهُ فی عَبیدِهِ ، الصّابِرِ المُحتَسِبِ الَّذی إذا رَأی ذا حاجَهٍ أخرَجَ لَهُ مِنَ الأَموالِ الَّتی فی یَدَیهِ کُنتَ راشِداً ، وکُنتَ لِذلِکَ آمِلاً مُعتَقِداً ، وإلاّ کُنتَ لَهُ خائِناً ، ولِخَلقِهِ ظالِماً ، ولِسَلبِهِ وعِزِّهِ مُتَعَرِّضاً. (2) .

1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 621 ح 3214 ، الخصال : ص 567 ح 1 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی (ثابت بن دینار) ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 74 ح 54 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 61 ح 2 .
2- .تحف العقول : ص 261 ح 18 ، بحارالأنوار : ج 74 ص 14 ح 2 وراجع : منیه المرید : ص 189 آداب یختصّ بها المعلّم : آداب المعلّم مع طلبته .


ص: 465

3748.عنه علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :حقّ آنان که از تو دانش می آموزند ، آن است که بدانی خداوند عز و جل تو را در دانشی که به تو داده و گنجینه های آن را بر تو گشوده ، سرپرست آنان قرار داده است . اگر در آموزش مردم ، نیک از عهده برآمدی و با آنان درشتی نکردی و تنگ نگرفتی ، خداوند ، از فضلش تو را فزونی می بخشد و اگر دانشت را از مردم باز داری و یا هنگام درخواست دانشت با آنان درشتی کنی ، بر خدای عز و جل سزاست که دانش و عظمت [حاصل از آن ]را از تو بگیرد و تو را از دل ها بیندازد .3749.عنه علیه السلام ( لَمّا ذُکِرَ عِندَهُ اختِلافُ النّاسِ ) امام زین العابدین علیه السلام در روایتی دیگر : حقّ آنان که از تو دانش می آموزند ، آن است که بدانی خداوند با دانشی که به تو عطا کرده و گنجینه حکمتی که به تو سپرده ، تو را سرپرست آنان قرار داده است . اگر نیک از عهده برآیی و چون خزانه داری شفیق و بنده ای خیرخواه ، نسبت به [ دیگر ]بندگانش سرپرست و شکیبایی خداخواه باشی که هرگاه نیازمندی را ببیند ، از اموالی که در اختیارش است به او می دهد ، در راه هدایت هستی و برای این ، مناسب و درخور امیدی ؛ وگرنه نسبت به او خیانتکار و نسبت به خلقش ستمکاری و به سلب نعمت و عزّتش اقدام کرده ای . .



ص: 466

الفصل الرابع : أصناف العلماء3748.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عُلَماءُ هذِهِ الاُمَّهِ رَجُلانِ : رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَذَلَهُ لِلنّاسِ ولَم یَأخُذ عَلَیهِ طَمَعاً (1) ولَم یَشتَرِ بِهِ ثَمَناً ، فَذلِکَ تَستَغفِرُ لَهُ حیتانُ البَحرِ ودَوابُّ البَرِّ وَالطَّیرُ فی جَوِّ السَّماءِ ، ویَقدَمُ عَلَی اللّهِ سَیِّداً شَریفاً حَتّی یُرافِقَ المُرسَلینَ . ورَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ وأخَذَ عَلَیهِ طَمَعاً وَاشتَری بِهِ ثَمَناً ، فَذاکَ یُلجَمُ یَومَ القِیامَهِ بِلِجامٍ مِن نارٍ ، ویُنادی مُنادٍ : هذَا الَّذی آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ ، وأخَذَ عَلَیهِ طَمَعاً وَاشتَری بِهِ ثَمَناً ، وکَذلِکَ حَتّی یَفرُغَ مِنَ الحِسابِ. (2)3749.امام علی علیه السلام : ( علیه السلام آن گاه که در حضور او از تفاوت آدمیا ) عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ رَجُلانِ : رَجُلٌ عالِمٌ آخِذٌ بِعِلمِهِ فَهذا ناجٍ ، وعالِمٌ تارِکٌ لِعِلمِهِ فَهذا هالِکٌ . وإنَّ أهلَ النّارِ لَیَتَأَذَّونَ مِن ریحِ العالِمِ التّارِکِ لِعِلمِهِ. (3)3750.مجمع البیان ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «قُلْ هُوَ الْقَادِرُ ع ) عنه صلی الله علیه و آله :العُلَماءُ ثَلاثَهٌ : رَجُلٌ عاشَ بِهِ النّاسُ وعاشَ بِعِلمِهِ ، ورَجُلٌ عاشَ بِهِ النّاسُ وأهلَکَ نَفسَهُ ، ورَجُلٌ عاشَ بِعِلمِهِ ولَم یَعِش بِهِ أحَدٌ غَیرُهُ. (4) .

1- .الطَّمَع : رزق الجند ، یقال : أمَرَ لهم الأمیرُ بأطماعِهم أی بأرزاقهم (لسان العرب : 8 / 240) .
2- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 171 ح 7187 عن ابن عبّاس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 206 ح 29090 ؛ منیه المرید : ص 136 وفیه «طُعما» بدل «طمعا» فی المواضع الثلاثه ، روضه الواعظین : ص 15 نحوه وراجع: جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 38 والفردوس : ج 3 ص 74 ح 4207 .
3- .الکافی: ج 1 ص 44 ح 1 ، الخصال : ص 51 ح 63 کلاهما عن سلیم بن قیس ، منیه المرید : ص 146 ، عوالی اللآلی: ج 4 ص 76 ح 62 کلّها عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 2 ص 106 ح 2 ؛ الفردوس : ج 3 ص 76 ح 4213 عن الإمام علیّ علیه السلام .
4- .الفردوس : ج 3 ص 76 ح 4212 عن أنس ، کنزالعمّال : ج 10 ص 135 ح 28680 .