گروه نرم افزاری آسمان

فصل سوم : ابزارهای معرفت خدا



3 / 1 سرشت

اشاره

فصل سوم : ابزارهای معرفت خدا3 / 1سرشتقرآن«پس روی خود را حق گرایانه ، به سوی این دین کن ، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است . آفریده خدا ، تغییرناپذیر است . این ، همان دین پایدار است ؛ امّا بیشتر مردم نمی دانند» .

« این است رنگ (آیین) خدا ! و چه کسی از خدا خوش رنگ (آیین)تر؟! و ما پرستندگان اوییم» .

«گروندگان خالص به خدا باشید و نه مشرک به او ، که هر کس به خدا شرک ورزد ، گویی از آسمان فرو افتاده و پرندگان [شکاری] ، او را ربوده و یا باد ، او را به جایی دور افکنده است» .

«و اگر از ایشان بپرسی : چه کس آسمان ها و زمین را آفرید ؟ بی گمان ، می گویند : خداوند» .

ر . ک : عنکبوت : آیه 61 و زخرف : آیه 9 .

.


ص: 68

الحدیثالکافی عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» ؟ قالَ : الحَنیفِیَّهُ مِنَ الفِطرَهِ الَّتی فَطَرَ اللّهُ النّاسَ عَلَیها «لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ» قال : فَطَرَهُم عَلَی المَعرِفَهِ بِهِ . (1)

التوحید عن زراره :قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : أَصلَحَکَ اللّهُ قَولُ اللّهِ عز و جل فی کِتابِهِ : «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» ؟ قالَ : فَطَرَهُم عَلَی التَّوحیدِ عِندَ المیثاقِ عَلی مَعرِفَتِهِ أنَّهُ رَبُّهُم . قُلتُ : وخاطَبوهُ ؟ قالَ: فَطَأطَأَ رَأسَهُ، ثُمَّ قالَ: لَولا ذلِکَ لَم یَعلَموا مَن رَبُّهُم ولا مَن رازِقُهُم. (2)

معانی الأخبار عن زراره :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلامعَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» وقُلتُ : مَا الحَنیفِیَّهُ ؟ (3) قالَ : هِیَ الفِطرَهُ . (4)

المحاسن عن زراره :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ تَعالی : «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» . قالَ : فَطَرَهُم عَلی مَعرِفَتِهِ أنَّهُ رَبُّهُم ، ولَو لا ذلِکَ لَم یَعلَموا إِذا سُئِلوا مَن رَبُّهُم ولا مَن رازِقُهُم . (5)

.

1- .الکافی: ج 2 ص 12 ح 4، التوحید: ص 330 ح 9 ، مختصر بصائر الدرجات: ص 160 وفیهما «هی الفطره» بدل «من الفطره» ، بحار الأنوار : ج 67 ص 135 ح 7 .
2- .التوحید : ص 330 ح 8 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 160 وفیه «عاینوه» بدل «خاطبوه» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 278 ح 10 .
3- .فی المصدر : «الحنفیّه» ، والتصویب من بحار الأنوار و المحاسن .
4- .معانی الأخبار : ص 350 ح 1 ، المحاسن : ج 1 ص 375 ح 824 وزاد فیه «التی فطر الناس علیها ، فطر اللّه الخلق علی معرفته» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 276 ح 1 .
5- .المحاسن : ج 1 ص 375 ح 825 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 279 ح 13 وراجع مختصر بصائر الدرجات : ص 160 .

ص: 69

حدیثالکافی به نقل از زُراره : از امام باقر علیه السلامدرباره گفته خدا : «حنیفانِ خدایی [باشید] و نه مشرک به او» پرسیدم . فرمود : «حنیفیت ، از سرشتی است که خداوند ، مردم را بر آن سرشته است و «دگرگونی ندارد» . آنان را بر معرفت خود سرشت» .

التوحید به نقل از زراره : به امام باقر علیه السلامگفتم : خدایت به سامان بدارد ! گفته خدا در کتابش : «سرشتی که خدا ، مردم را بر آن سرشته است» یعنی چه؟ فرمود : «آنان را به هنگام میثاق بستن بر معرفت به ربوبیتش ، بر یگانه پرستی سرشت» . (1) گفتم : آیا با آنان سخن گفت؟ امام ، سرش را به زیر انداخت و سپس فرمود : «اگر چنین نبود ، نمی دانستند چه کسی خداوندشان است و چه کسی آنان را روزی می دهد» .

معانی الأخبار به نقل از زراره : از امام باقر علیه السلام درباره گفته خدا : «حنیفانِ خدایی [باشید ]و نه مشرک به او» پرسیدم و گفتم : حنیفیّت چیست؟ فرمود : «همان سرشت است» .

المحاسن به نقل از زراره : از امام باقر علیه السلامدرباره گفته خدا : «سرشتی که خدا ، مردم را بر آن سرشته است» پرسیدم . فرمود : «آنان را بر معرفت به ربوبیت خویش ، سرشت و اگر چنین نبود ، هنگام سؤال درباره پروردگار و روزی رسانشان ، نمی دانستند چه بگویند» .

.

1- .برای اطلاع بیشتر ، به توضیحی در آخر همین باب بنگرید .

ص: 70

الإمام الباقر علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کُلُّ مَولودٍ یولَدُ عَلَی الفِطرَهِ ؛ یَعنی عَلَی المَعرِفَهِ بِأَنَّ اللّهَ عز و جل خالِقُهُ ، کَذلِکَ قَولُهُ : «وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ» . (1)

الکافی عن زراره :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» . قالَ: فَطَرَهُم جَمیعا عَلَی التَّوحیدِ . (2)

الکافی عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :قُلتُ : «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» ؟ قالَ : التَّوحیدُ . (3)

الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «صِبْغَهَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً» : الإسلامُ . (4)

.

1- .الکافی : ج 2 ص 13 ح 4 ، التوحید : ص 331 ح 9 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 161 کلّها عن زراره ، بحار الأنوار : ج 67 ص 135 ح 7 .
2- .الکافی : ج 2 ص 12 ح 3 وص 13 ح 5 عن محمّد الحلبی ، التوحید : ص 329 ح 6 وح 4 و5 عن محمّد الحلبی ، المحاسن : ج 1 ص 375 ح 823 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 278 ح 8 .
3- .الکافی : ج 2 ص 12 ح 1 ، التوحید : ص 328 ح 2 وح 1 عن العلاء بن فضیل ، الأمالی للطوسی : ص 660 ح 1366 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 277 ح 4 .
4- .الکافی : ج 2 ص 14 ح 1 عن عبد اللّه بن سنان وح 2 عن حمران وح 3 عن محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلام ، معانی الأخبار : ص 188 ح 1 عن أبان ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 62 ح 108 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام وعن حمران عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 67 ح 132 ح 2 وراجع : المحاسن : ج 1 ص 375 ح 822 .

ص: 71

امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «هر مولودی ، بر فطرت متولد می شود ؛ یعنی بر معرفت به این که خداوند ، خالق اوست و آیه «و اگر از ایشان بپرسی : چه کسی آسمان ها و زمین را آفرید ؟ بی گمان ، می گویند : خداوند» هم این نکته را می گوید» .

الکافی به نقل از زراره : از امام صادق علیه السلام درباره گفته خدا : «سرشتی که خدا ، مردم را بر آن سرشت» پرسیدم . فرمود : «همگی را بر توحید سرشت» .

الکافی به نقل از هشام بن سالم : به امام صادق علیه السلام گفتم : «سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشت» یعنی چه؟ فرمود : «یعنی توحید» .

امام صادق علیه السلام درباره گفته خدا « این است رنگ (آیین) خدا ! و چه کسی از خدا خوشْ رنگ تر؟!» : مقصود ، آیین اسلام است .

.


ص: 72

تفسیر الطبری عن قتاده فی قَولِهِ تَعالی: «صِبْغَهَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً» : إِنَّ الیَهودَ تَصبِغُ أبناءَها یَهودَ ، وَالنَّصاری تَصبِغُ أبناءَها نَصاری ، وإِنَّ صِبغَهَ اللّهِ الإسلامُ ، فَلا صِبغَهَ أَحسَنُ مِن الإِسلامِ ولا أَطهَرُ ، وهُوَ دینُ اللّهِ الَّذی بَعَثَ بِهِ نوحا وَالأَنبِیاءَ بَعدَهُ . (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ عَلَی الفِطرَهِ حَتّی یُعرِبَ (2) عَنهُ لِسانُهُ ، فإِذا أعرَبَ عَنهُ لِسانُهُ إِمّا شاکِرا وإِمّا کَفورا . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :کُلُّ نَسَمَهٍ تولَدُ عَلَی الفِطرَهِ حَتّی یُعرِبَ عَنها لِسانُها ، فَأَبَواها یُهَوِّدانِها ویُنَصِّرانِها . (4)

مسند ابن حنبل عن الأسود بن سریع :إِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ سَرِیَّهً یَومَ حُنَینَ فَقاتَلُوا المُشرِکینَ ، فَأَفضی بِهِمُ القَتلُ إِلَی الذُّرِّیَّهِ ، فَلَمّا جاؤوا قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ما حَمَلَکُم عَلی قَتلِ الذُّرِّیَّهِ ؟ قالوا : یا رَسولَ اللّهِ ، إِنَّما کانوا أَولادَ المُشرِکینَ . قال : أوَهَل خِیارُکُم إِلاّ أَولادُ المُشرِکینَ ؟! وَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ ما مِن نَسَمَهٍ تولَدُ إِلاّ عَلَی الفِطرَهِ حَتّی یُعرِبَ عَنها لِسانُها . (5)

.

1- .تفسیر الطبری: ج 1 الجزء الأوّل ص 570 ، فتح الباری : ج 8 ص 161 نحوه ، الدرّ المنثور : ج 1 ص 340 نقلاً عن عبد بن حمید وابن المنذر .
2- .أعْرَبَ الرَّجُلُ عن نَفْسِه ، إذا بَیَّنَ وأوضَحَ (مقاییس اللغه : ج 4 ص 299) . والظّاهِر أنّ الإعراب فی هذا المَوضِع کنایه عن تمییز الحقّ والباطل .
3- .مسند ابن حنبل : ج 5 ص 129 ح 14811 عن جابر بن عبد اللّه ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 5 ص 203 ح 9386 ولیس فیه ذیله من «فإذا أعرب» ، تفسیر ابن کثیر : ج 6 ص 321 .
4- .مسند ابن حنبل : ج 5 ص 303 ح 15589 ، السنن الکبری : ج 9 ص 132 ح 18089 ، المعجم الکبیر : ج 1 ص 284 ح 829 ، مسند أبی یعلی : ج 1 ص 444 ح 938 وفیه «مولود» بدل «نسمه» وکلّها عن الأسود بن سریع ، کنز العمّال : ج 4 ص 382 ح 11014 .
5- .مسند ابن حنبل : ج 5 ص 303 ح 15588 ، السنن الکبری : ج 9 ص 219 ح 18334 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 134 ح 2566 وفیه «یوم خیبر» بدل «یوم حنین» ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 11 ص 122 ح 20090 نحوه .

ص: 73

تفسیر الطبری به نقل از قَتاده ، درباره گفته خدای متعال : « این است رنگ خدا ! و چه کسی از خدا خوش رنگ تر؟!» : یهودیان ، فرزندان خود را به رنگ (آیین) یهود در می آوردند و مسیحیان ، به رنگ مسیحیت ؛ در حالی که آیین خدا ، اسلام است و هیچ آیینی ، زیباتر و پاک تر از اسلام نیست و آن ، دینی است که خدا ، نوح و پیامبرانِ پس از او را بدان بر انگیخت .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر مولودی ، بر فطرت [توحیدی] متولد می شود تا آن که زبان بگشاید (1) ] و به رشد برسد] . چون زبان گشود ، یا شاکر می شود و یا کافر .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر انسانی ، بر فطرت [توحیدی ]به دنیا می آید تا آن که زبان بگشاید و پدر و مادرش ، او را یهودی و یا مسیحی کنند .

مسند ابن حنبل به نقل از اسود بن سریع : پیامبر خدا لشکری را در جنگ حنین (2) فرستاد که با مشرکان جنگیدند ؛ ولی کار به جایی رسید که فرزندان آنان را هم کشتند . پس چون باز گشتند ، پیامبر پرسید : «چه چیز شما را به کشتن فرزندان وا داشت؟» . گفتند : ای پیامبر خدا ! آنان ، فرزندان مشرکان بودند . پیامبر فرمود : «آیا نیکان شما نیز فرزندان مشرکان نبوده اند؟! سوگند به آن که جان محمّد به دست اوست ، هیچ انسانی ، جز بر فطرت [توحیدی] متولد نمی شود تا آن که زبان بگشاید» .

.

1- .مقصود از زبان گشودن در این روایت و روایت های بعدی ، رشد عقلی و قدرت تشخیص حق و باطل است .
2- .در المستدرک علی الصحیحین جنگ خیبر گفته شده است .

ص: 74

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن مَولودٍ إِلاّ یولَدُ عَلَی الفِطرَهِ ، فَأَبَواهُ یُهَوِّدانِهِ أو یُنَصِّرانِهِ أو یُمَجِّسانِهِ ، کَما تُنتَجُ البَهیمَهُ بَهیمَهً جَمعاءَ هَل تُحِسّونَ فیها مِن جَدعاءَ ؟ (1)

سنن الترمذی عن أبی هریره :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ عَلَی المِلَّهِ ، فَأَبَواهُ یُهَوِّدانِهِ أو یُنَصِّرانِهِ أو یُشَرِّکانِهِ . قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، فَمَن هَلَکَ قَبلَ ذلِکَ ؟ قالَ : اللّهُ أعلَمُ بِما کانوا عامِلینَ بِهِ . (2)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُلُّ مَولودٍ یولَدُ مِن والِدٍ (3) کافِرٍ أو مُسلِمٍ فَإِنَّما یولَدون عَلَی الفِطرَهِ عَلَی الإِسلامِ کُلُّهُم ، ولکِنَّ الشَّیاطینَ أتَتهُم فَاجتالَتهُم (4) عَن دینِهِم فَهَوَّدَتهُم ونَصَّرَتهُم ومَجَّسَتهُم ، وأَمَرَتهُم أن یُشرِکوا بِاللّهِ ما لم یُنَزِّل بِهِ سُلطانا . (5)

.

1- .صحیح البخاری : ج 4 ص 1792 ح 4497 وج 1 ص 456 ح 1293 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2047 ح 22 ، سنن أبی داوود : ج 4 ص 229 ح 4714 ، الموطّأ : ج 1 ص 241 ح 52 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 14 ح 7184 وص 108 ح 7716 ، السنن الکبری : ج 6 ص 333 ح 12138 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 261 ح 1308 .
2- .سنن الترمذی : ج 4 ص 447 ح 2138 وراجع صحیح مسلم : ج 4 ص 2048 ح 23 والسنن الکبری : ج 6 ص 334 ح 12141 .
3- .فی المصدر : «ولد» ، والتصویب من کنز العمّال .
4- .أی استخفّتهم فجالوا معهم فی الضَّلال . یقال : جالَ و اجتالَ : إذا ذهب وجاء . واجتالَ الشیء : إذا ذهب به وساقه . والجائل : الزائل عن مکانه (النهایه : ج 1 ص 317) .
5- .نوادر الاُصول : ج 1 ص 197 عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 266 ح 1336 .

ص: 75

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ مولودی ، جز بر فطرت توحیدی متولد نمی شود و پدر و مادر اویند که وی را یهودی یا مسیحی و یا مجوسی می کنند ؛ همان گونه که چهار پا ، کامل متولّد می شود . آیا هیچ نقصی در آن می بینی؟

سنن الترمذی به نقل از ابو هریره : پیامبر خدا فرمود : «هر مولودی ، بر دین [ اسلام ]متولد می شود و پدر و مادرش ، او را یهودی یا مسیحی و یا مشرک می کنند» . گفته شد : ای پیامبر خدا ! پس آنان که پیش از این هلاک شدند ، چه؟ فرمود : «خداوند ، به آنچه کردند ، آگاه تر است» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه فرزندانی که از پدری کافر یا مسلمان متولد می شوند ، بر فطرت اسلام به دنیا می آیند ؛ امّا شیطان ها نزدشان می آیند و آنان را از دین خود بیرون می برند و به سوی یهودیت و مسیحیت و مجوسیت می کشانند و به ایشان فرمان می دهند که با آن که دلیلی ندارند ، به خدا شرک ورزند» .

.


ص: 76

عنه صلی الله علیه و آله :ألا إِنَّ رَبّی أمَرَنی أن أُعَلِّمَکُم ما جَهِلتُم مِمّا عَلَّمَنی یَومی هذا . . . إِنّی خَلَقتُ (1) عِبادی حُنَفاءَ کُلَّهُم، وإِنَّهُم أَتَتهُمُ الشَّیاطینُ فَاجتالَتهُم عَن دینِهِم. (2)

عنه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا مَن فَتَقَ العُقولَ بِمَعرِفَتِهِ . (3)

الإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ خَلَقتَ القُلوبَ عَلی إِرادَتِکَ ، وفَطَرتَ العُقولَ عَلی مَعرِفَتِکَ ، فَتَمَلمَلَتِ (4) الأَفئِدَهُ مِن مَخافَتِکَ ، وصَرَخَتِ القُلوبُ بِالوَلَهِ ، وتَقاصَرَ وُسعُ قَدرِ العُقولِ عَنِ الثَّناءِ عَلَیکَ ، وَانقَطَعَتِ الأَلفاظُ عَن مِقدارِ مَحاسِنِکِ ، وکَلَّتِ الأَلسُنُ عَن إِحصاءِ نِعَمِکَ ، فَإِذا وَلَجَت بِطُرُقِ البَحثِ عَن نَعتِکَ بَهَرَتها حَیرَهُ العَجزِ عَن إِدراکِ وَصفِکَ ، فَهِیَ تَرَدَّدُ فِی التَّقصیرِ عَن مُجاوَزَهِ ما حَدَّدتَ لَها ؛ إِذ لَیسَ لَها أن تَتَجاوَزَ ما أَمَرتَها . (5)

تفسیر العیّاشی عن زراره :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلامعَن قَولِ اللّهِ : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِیءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ» إِلی قَولِهِ : «قَالُواْ بَلَی» . قالَ : کانَ مُحَمَّدٌ عَلَیهِ وآلِهِ السَّلامُ أوَّلَ مَن قالَ: بَلی . قُلتُ : کانَت رُؤیَهً مُعایَنَهً ؟ قالَ : فَأَثبَتَ المَعرِفَهَ فی قُلوبِهِم . (6)

.

1- .فی الکلام حذف ؛ أی : قال اللّه تعالی ... (هامش المصدر) .
2- .صحیح مسلم : ج 4 ص 2197 ح 63 ، المعجم الکبیر : ج 17 ص 358 ح 987 وص 362 ح 996 ، تلبیس إبلیس : ص 24 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 156 ح 17491 وفیه «فأضلّتهم» بدل «فاجتالتهم» وکلّها عن عیاض بن حمار وراجع : الفردوس : ج 3 ص 178 ح 4483 و کنز العمّال : ج 4 ص 438 ح 11306 و نثر الدرّ : ج 1 ص 245 .
3- .بحار الأنوار : ج 95 ص 204 ح 37 نقلاً عن جنّه الأمان ، مصباح المتهجّد : ص 156 ح 249 و ص 280 ح 387 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم .
4- .تَمَلْمَل : تقلّبَ (القاموس المحیط: ج 4 ص 52) .
5- .مهج الدعوات : ص 154 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 403 ح 34 .
6- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 39 ح 108 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 257 ح 58 .

ص: 77

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هان که خدایم به من فرمان داد که از آنچه امروز به من یاد داده و شما نمی دانید ، به شما بیاموزم ! ... [خدا به من آموخت و فرمود : ]«من ، همه بندگان را بر فطرت توحیدی می آفرینم و شیطان ها هستند که نزدشان می آیند و آنان را از دینشان بیرون می برند» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای که عقل ها را با معرفتش شکافت !

امام علی علیه السلام :خدایا ! دل ها را بر خواست خودت آفریدی و خردها را بر معرفت خود سرشتی . پس دل ها ، از بیم تو ، ناآرام شد و قلب ها ، از عشق تو نالید و خردها را توان ثنای تو نیست و واژه ها ، در اندازه زیبایی های تو وامانده و زبان ها ، از شمارش نعمت هایت درمانده است . چون گام در راه توصیف تو می نهد ، حیرتِ عجز از فهم چگونگی ات ، آن را مانده راه می کند و میان تقصیر در شناخت حقّ تو و یا گذر از حدّ معین کرده ات ، مردّد می مانَد ؛ زیرا اجازه ندارد که از آنچه بدان فرمان داده ای ، بگذرد .

تفسیر العیاشی به نقل از زراره : از امام صادق علیه السلام درباره آیه «و چون پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم بر گرفت» تا «گفتند : چرا» پرسیدم . امام فرمود : «محمّد که بر او و خاندانش درود باد نخستین تصدیق کننده بود» . گفتم : این رؤیت با چشم بود؟ فرمود : «معرفت را در دل هایشان استوار کرد» .

.


ص: 78

الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ المُلهِمِ عِبادَهُ حَمدَهُ ، وفاطِرِهِم عَلی مَعرِفَهِ رُبوبِیَّتِهِ، الدّالِّ عَلی وُجودِهِ بِخَلقِهِ... لا تَحجُبُهُ الحُجُبُ، وَالحِجابُ بَینَهُ وبَینَ خَلقِهِ خَلقُهُ إِیّاهُم ؛ لاِمتِناعِهِ مِمّا یُمکِنُ فی ذَواتِهِم، ولاِءِمکانٍ (1) مِمّا یَمتَنِعُ مَنهُ، ولاِفتِراقِ الصّانِعِ مِنَ المَصنوعِ، وَالحادِّ مِنَ المَحدودِ، وَالرَّبِّ مِنَ المَربوبِ. (2)

عنه علیه السلام :إِنَّ أفضَلَ ما یَتَوَسَّلُ بِهِ المُتَوَسِّلونَ : الإِیمانُ بِاللّهِ ورَسولِهِ ، وَالجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ ، وکَلِمَهُ الإِخلاصِ ؛ فَإِنَّهَا الفِطرَهُ . (3)

الکافی عن بکیر بن أعین :کانَ أبو جَعفَرٍ علیه السلامیَقولُ: إِنَّ اللّهَ أَخَذَ میثاقَ شیعَتِنا بِالوِلایَهِ وهُم ذَرٌّ یَومَ أَخَذَ المیثاقَ عَلَی الذَّرِّ، وَالإِقرارَ لَهُ بِالرُّبوبِیَّهِ ولِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آلهبِالنُّبُوَّهِ. (4)

الإمام الباقر علیه السلام :کانَت شَریعَهُ نوحٍ علیه السلام أن یُعبَدَ اللّهُ بِالتَّوحیدِ وَالإِخلاصِ وخَلعِ الأَندادِ ، وهِیَ الفِطرَهُ الَّتی فُطِرَ النَّاسُ عَلَیها ، وأخَذَ اللّهُ میثاقَهُ عَلی نوحٍ علیه السلام وعَلَی النَّبِیِّینَ علیهم السلامأن یَعبُدُوا اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی ولا یُشرِکوا بِهِ شَیئا . (5)

.

1- .«ولإمکانٍ» بالتنوین بحذف المضاف إلیه؛ أی: ولإمکان ذواتهم. وفی توحید الصدوق رحمهم اللههکذا: «ولإمکان ذواتهم ممّا یمتنع منه ذاته» وهو الصواب وکأنّ اللفظتین سقطتا من قلم النسّاخ (الوافی : ج 1 ص 437).
2- .الکافی: ج 1 ص 139 ح 5 عن إسماعیل بن قتیبه عن الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید: ص 56 ح 14 عن فتح بن یزید الجرجانیّ عن الإمام الرضا علیه السلام .
3- .کتاب من لایحضره الفقیه : ج 1 ص 205 ح 613 ، نهج البلاغه : الخطبه 110 ، علل الشرائع : ص 247 ح 1 ، الزهد للحسین بن سعید : ص 13 ح 27 ، تحف العقول : ص 149 ، المحاسن : ج 1 ص 451 ح 1040 ، الأمالی للطوسی : ص 216 ح 380 عن أبی بصیر عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 398 ح 21 وراجع : کنز العمّال : ج 16 ص 231 ح 44276 .
4- .الکافی: ج 1 ص 436 ح 1، المحاسن: ج 1 ص 228 ح 411، تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 180 ح 73، بحار الأنوار : ج 5 ص 250 ح 43 .
5- .الکافی : ج 8 ص 282 ح 424 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 144 ح 18 کلاهما عن إسماعیل الجعفی ، بحار الأنوار : ج 11 ص 331 ح 53 .

ص: 79

امام علی علیه السلام :ستایش ، خدای را که ستایش خود را به بندگانش الهام کرد و آنان را بر معرفت به ربوبیتش سرشت ؛ دلالت کننده بر وجودش به آفرینش خود ... پرده ها ، او را در حجاب نبرند و حجاب میان او و خلقش ، همان خلقت آنها به دست اوست ، زیرا محال است که آنچه در ذات مخلوقاتش ممکن است ، بر او عارض شود ، و آنچه برای او محال است ، [برای مخلوقات ]ممکن است . نیز به خاطر جداییِ سازنده از ساخته شده و تحدید کننده از محدود شونده و ارباب از بنده .

امام علی علیه السلام :برترین وسیله توسّل متوسّلان ، ایمان به خدا و رسول اوست و جهاد در راه خدا و کلمه اخلاص که فطرت و سرشت انسان است .

الکافی به نقل از بکیر بن اعین : امام باقر علیه السلام می گفت : «خداوند ، از پیروان ما بر ولایت ما و نیز بر اقرار به ربوبیت او و نبوّت محمّد صلی الله علیه و آلهپیمان گرفت ، در حالی که روز اخذ پیمان در عالم ذرّ ، آنان نیز ذرّه بودند» .

امام باقر علیه السلام :آیین نوح ، آن بود که خداوند ، به یگانگی و اخلاص پرستیده شود و برایش شریکی گرفته نشود و آن همان سرشتی است که خدا ، مردم را بر آن سرشته است . خداوند ، از نوح و دیگر پیامبران پیمان گرفت که خداوند تبارک و تعالی را بپرستند و برای او شریکی نگیرند .

.


ص: 80

الإمام الحسین علیه السلام مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَهَ : لکِنَّکَ أخرَجتَنی رَأفَهً مِنکَ وتَحَنُّنا عَلَیَّ ، لِلَّذی سَبَقَ لی مِنَ الهُدَی الَّذی فیهِ یَسَّرتَنی ، وفیهِ أَنشَأتَنی ، ومَن قَبلِ ذلِکَ رَؤُفتَ بی بِجَمیلِ صُنعِکَ وسَوابِغِ نِعمَتِکَ . . . فَرَبَّیتَنی زائِدا فی کُلِّ عامٍ ، حَتّی إِذا کَمُلَت فِطرَتی وَاعتَدَلَت سَریرَتی أَوجَبتَ عَلَیَّ حُجَّتَکَ ؛ بِأن أَلهَمتَنی مَعرِفَتَک ، ورَوَّعتَنی بِعَجائِبِ فِطرَتِکَ ، وأَنطَقتَنی لِما ذَرَأتَ فی سَمائِکَ وأَرضِکَ مِن بَدائِعِ خَلقِکَ ، ونَبَّهتَنی لِذِکرِکَ وشُکرِکَ وواجِبِ طاعَتِکَ وعِبادَتِکَ ، وفَهَّمتَنی ما جاءَت بِهِ رُسُلُکَ ، ویَسَّرتَ لی تَقَبُّلَ مَرضاتِکَ ، ومَنَنتَ عَلَیَّ فی جَمیعِ ذلِکَ بِعَونِکَ ولُطفِکَ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ النّاسَ کُلَّهُم عَلَی الفِطرَهِ الَّتی فَطَرَهُم عَلَیها ، لا یَعرِفُونَ إِیمانا بِشَریعَهٍ ، ولا کُفرا بِجُحودٍ ، ثُمَّ بَعَثَ اللّهُ الرُّسُلَ تَدعو العِبادَ إِلَی الإِیمانِ بِهِ ؛ فِمِنهمُ مَن هَدَی اللّهُ ، ومِنهُم مَن لَم یَهدِهِ اللّهُ . (2)

عنه علیه السلام :کانَ إِبراهیمُ علیه السلام فی شَبیبَتِهِ (3) عَلَی الفِطرَهِ الَّتی فَطَرَ اللّهُ عز و جل الخَلقَ عَلَیها ، حَتّی هَداهُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی إِلی دینِهِ وَاجتَباهُ . (4)

عنه علیه السلام فی صِفَهِ اللّهِ سُبحانَهُ : عارِفٌ بِالمَجهولِ ، مَعروفٌ عِندَ کُلِّ جاهِلٍ . (5)

عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ : فَکِّر یا مُفَضَّلُ ، فیما أُعطِیَ الإِنسانُ عِلمَهُ وما مُنِعَ ؛ فَإِنَّهُ أُعطِیَ عِلمَ جَمیعِ ما فیهِ صَلاحُ دینِهِ ودُنیاهُ ؛ فَمِمّا فیهِ صَلاحُ دینِهِ مَعرِفَهُ الخالِقِ تَبارَکَ وتَعالی بِالدَّلائِلِ وَالشَّواهِدِ القائِمَهِ فِی الخَلقِ ، ومَعرِفَهُ الواجِبِ عَلَیهِ مِنَ العَدلِ عَلَی النّاسِ کافَّهً ، وبِرَّ الوالِدَینِ ، وأَداءِ الأَمانَهِ ، ومُؤاساهِ أهلِ الخَلَّهِ (6) ، وأَشباهِ ذلِکَ مِمّا قَد توجَدُ مَعرِفَتُهُ وَالإِقرارُ وَالاِعتِرافُ بِهِ فِی الطَّبعِ وَالفِطرَهِ مِن کُلِّ أُمَّهٍ مُوافِقَهٍ أو مُخالِفَهٍ . (7)

.

1- .الإقبال : ج 2 ص 75 ، بحار الأنوار : ج 60 ص 372 ح 81 .
2- .الکافی : ج 2 ص 417 ح 1 ، علل الشرائع : ص 121 ح 5 کلاهما عن حسین بن نعیم الصحّاف ، بحار الأنوار : ج 69 ص 213 ح 1.
3- .الشبیبه : الحداثه ، وهو خلاف الشَّیب (الصحاح: ج 1 ص 151) .
4- .الکافی : ج 8 ص 370 ح 560 عن إبراهیم بن أبی زیاد الکرخی ، بحار الأنوار : ج 12 ص 44 ح 38 .
5- .الکافی : ج 1 ص 91 ح 2 ، التوحید : ص 58 ح 15 کلاهما عن حمّاد بن عمرو النصیبی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 286 ح 18 .
6- .الخَلّه : الحاجه والفقر والخصاصه (القاموس المحیط : ج 3 ص 370).
7- .بحار الأنوار : ج 3 ص 82 عن المفضّل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضّل .

ص: 81

امام حسین علیه السلام در بخشی از دعایش در روز عرفه : تو مرا [ از دل مادر ]بیرون آوردی ؛ از سر رأفت و مهربانی ات با من و نیز هدایتی که راهش را برایم پیش تر آسان ساخته بودی و در همان مسیر مرا پروراندی . پیش از آن نیز با نیکو کاری و ریزش نعمت ، با من مهربانی کرده بودی ... پس مرا هر ساله رشد دادی تا آن که خلقت من کامل شد و باطنم معتدل گشت . در این هنگام ، حجّتت را بر من لازم کردی ؛ بدین گونه که معرفت خود را به من الهام نمودی و با عجایب خلقتت ، مرا شگفت زده کردی و آفرینش تازه های خلقتت در آسمان و زمینت ، مرا به سخن درآورْد و برای یاد و سپاس و اطاعت واجب و عبادتت ، آگاهم ساختی و آنچه را فرستادگانت آوردند ، به من فهماندی و پذیرش آنچه را تو پسندیدی ، برایم آسان ساختی و در همه اینها به یاری و لطف خودت بر من منّت نهادی .

امام صادق علیه السلام :خداوند ، همه مردم را بر سرشتی که آنها را بر آن سرشت ، آفرید ؛ [به اقتضای آن ،] نه ایمان به آیینی را می دانند و نه کفر و انکاری را . سپس خداوند ، فرستادگان خود را بر انگیخت تا مردم را به ایمان به او فراخوانند . پس برخی از آنان را خدا هدایت کرد و برخی را ره ننمود .

امام صادق علیه السلام :ابراهیم علیه السلام در جوانی اش بر همان سرشت اولیه ای بود که خدا ، انسان را بر آن سرشته است تا آن که خداوند تبارک و تعالی او را به آیین خود ، ره نمود و او را برگزید .

امام صادق علیه السلام در توصیف خدای سبحان : به نادانسته ، آگاه است و نزد هر ناآگاهی ، شناخته شده است .

امام صادق علیه السلام خطاب به مفضّل بن عمر : ای مفضّل ! در آنچه علم آن به انسان عطا شده و یا از وی دریغ شده ، بیندیش . در حقیقت ، علم تمامی آنچه صلاح دین و دنیایش در آن است ، به او عطا شده . از جمله آنچه صلاح دین در آن است ، شناخت آفریدگار تبارک و تعالی با دلایل و شواهد موجود در آفرینش است و شناخت آنچه بر انسان واجب است ؛ مانند عدالت ورزی با همه مردم و نیکی به پدر و مادر و ادای امانت و سهیم کردن نیازمندان [در مال خود] و چیزهایی مانند اینها که موجبات معرفت و اقرار و اعتراف به او را در طبع و سرشت همگان ، چه موافق و چه مخالف ، فراهم می آورد .

.


ص: 82

عنه علیه السلام :قالَ موسی بنُ عِمرانَ علیه السلام : یا رَبِّ ، أیُّ الأَعمالِ أَفضَلُ عِندَکَ ؟ فَقالَ : حُبُّ الأَطفالِ ؛ فَإِنّی فَطَرتُهُم عَلی تَوحیدی ؛ فَإِن أَمَتُّهُم أَدخَلتُهُم بِرَحمَتی جَنّتی . (1)

الإمام الرضا علیه السلام :بِصُنعِ اللّهِ یُستَدَلُّ عَلَیهِ ، وبِالعُقولِ تُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، وبِالفِطرَهِ تَثبُتُ حُجَّتُهُ . (2)

راجع : ص 24 (الهداه إلی معرفه اللّه / اللّه عزّوجلّ) و 90 (المیثاق الفِطریُّ) و 96 (تجلّی الفطره عند الشَّدائِد) .

.

1- .المحاسن : ج 1 ص 457 ح 1057 عن المساور ، بحار الأنوار : ج 104 ص 97 ح 57 .
2- .التوحید : ص 35 ح 2 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 151 ح 51 کلاهما عن القاسم بن أیّوب العلوی ، الأمالی للمفید : ص 254 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری ، الأمالی للطوسی : ص 22 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری ، تحف العقول : ص 62 عن الإمام علی علیه السلام وفیه «وبالفکره» بدل «وبالفطره» ، الاحتجاج : ج 2 ص 360 ح 283 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 228 ح 3 .

ص: 83

امام صادق علیه السلام :موسی علیه السلام به خدا گفت : ای خدای من ! برترین عمل نزد تو کدام است؟ فرمود : «دوست داشتن کودکان ؛ زیرا من ، آنان را بر یگانه شمردن خودم سرشتم و اگر آنان را [ بر همین حال] بمیرانم ، با رحمت خودم ، وارد بهشتشان می کنم» .

امام رضا علیه السلام :با کار خدا ، بر او راهنمایی می شود و با خرد ، معرفت او شکل می گیرد و با فطرت ، حجّت او ثابت می شود .

ر . ک : ص 25 (راهنمایان به سوی معرفت خدا / خداوند) و 91 (میثاق فطری و 97 (تجلّی فطرت در سختی ها) .

.


ص: 84

. .


ص: 85



بحثی درباره فطرت خداشناسی

بحثی درباره فطرت خداشناسینخستین مبدأ خداشناسی ، فطرت (سرشت) انسان است . آیات و احادیثی که دلالت بر این موضوع دارند چنان که در فصل سوم ملاحظه شد به سه دسته تقسیم می شوند : دسته اوّل ، آیات و احادیثی که دلالت می کنند بر این که خداشناسی ، به صورت یک احساس ، در وجود همه انسان ها نهاده شده است . چکیده این دسته از آیات و روایات ، در این حدیث نبوی آمده است که می فرماید : کُلُّ مَولودٍ یولَدُ عَلَی الفِطرَهِ ، یَعنی عَلَی المَعرِفَهِ بِأنَّ اللّهَ عز و جل خالِقُهُ . (1) هر مولودی ، بر فطرت خود یعنی بر معرفت به این که خدای عز و جلآفریدگار اوست متولد می شود. دسته دوم ، متونی که بر اساس آنها ، خداوند متعال ، از همه مردم پیش از تولدشان ، بر ربوبیت خود پیمان گرفته است ؛ مانند این آیه قرآن :

.

1- .ر . ک : ص 70 ح 3390 .

ص: 86

«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی شَهِدْنَا . (1) و آن گاه که پروردگارت از پشت بنی آدم ، اولادشان را بر گرفت و بر خودشان گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند : چرا . گواهی دادیم» . یکی از اصحاب بزرگ امام صادق علیه السلام به نام زراره ، درباره این که چگونه خداوند از همه انسان ها بر ربوبیت خود اقرار گرفته ، از آن امام، پرسش نمود . امام فرمود : ثَبَتَتِ المَعرِفَهُ فی قُلوبِهِم . معرفت ، در دل هایشان استوار شد . و در بعضی نقل ها آمده : أثبَتَ المَعرِفَهَ فی قُلوبِهِم . (2) معرفت را در دل هایشان استوار کرد . همچنین ، عبداللّه بن مِسکان روایت کرده است که امام صادق علیه السلام در این باره که آیا پرسش مذکور در این آیه ، رو در رو بود ، فرمود : نَعَم ، فَثَبَتَتِ المَعرِفَهُ ونَسُوا المَوقِفَ وسَیَذکُرونَهُ ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أحَدٌ مَن خالِقُهُ ورازِقُهُ ، فَمِنهُم مَن أقَرَّ بِلِسانِهِ فِی الذَّرِّ ولَم یُؤمِن بِقَلبِهِ ، فَقالَ اللّهُ : «فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ مِن قَبْلُ» (3) . (4)

.

1- .اعراف : آیه 172 .
2- .ر . ک : ص 94 ح 3422 .
3- .اعراف : آیه 101 .
4- .ر . ک : ص 93 ح 3421 .

ص: 87

آری . معرفت ، استوار شد و جایگاه [پیمان] از یاد رفت و به زودی به یاد خواهند آورد و اگر چنین نبود ، هیچ کس خالق و رازق خود را نمی شناخت. پس برخی از آنها ، در عالم ذرّ به زبان اقرار کردند ، ولی به دل ایمان نیاوردند . از این روست که خدا فرمود : «آنان به آنچه پیش تر تکذیب کرده بودند ، ایمان نمی آوردند» . گفتنی است که آیات و احادیثِ میثاق فطری را دو گونه می توان تفسیر کرد : 1. ظاهر این آیات و احادیث ، به مرحله ای از حیات انسان ها اشاره می کند که پیش از پیدایش دنیاست و در آن ، خداوند ، خود را به همه انسان ها معرفی کرده و آنان را با «ألست بربکم؟» مخاطب ساخته است و همه آنها در پاسخ ، «بَلی» گفته اند و به ربوبیت پروردگار خود اعتراف کرده اند و بدین سان ، میثاقی میان انسان و خدا بسته شده که پیمان فطری نامیده می شود . اثر این میثاق ، معرفت قلبی انسان به خداست که در وضعیت خاصی ظهور و بروز می کند ؛ هر چند کسی خصوصیات موقف میثاق را به یاد نمی آورد ، چنان که امام صادق علیه السلام در تبیین آیه میثاق می فرماید : ثَبتَتَ المَعرِفَهُ ونَسُوا الوَقتَ وسَیَذکُرونَهُ یَوما ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أحَدٌ مَنْ خالِقُهُ ولا مَن رازِقُهُ . (1) معرفت ، استوار شد و موقف [پیمان و میثاق] را از یاد بردند و به زودی ، آن را به یاد خواهند آورد و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، نه خالق خود را می شناخت و نه روزی رسان خود را. 2. احتمال دیگر ، این که مقصود از سؤال و جواب و پیمان ، به صورت مرسوم نباشد ؛ بلکه مقصود ، پیمان فطرت انسان با خداوند متعال باشد . اعتراف

.
معنای خداشناسی فطری

او به ربوبیت خدای یگانه نیز ، همان شناختی است که خداوند در فطرت و سرشت بشر قرار داده و ثبت فرموده است . دسته سوم : نصوصی که طبیعت انسان را به گونه ای ترسیم می کنند که وقتی در بن بست سختی ها قرار بگیرد ، موانع شناخت ، از جلوی دیده جان کنار می روند و در این حال ، با همه وجود ، خدا را احساس می کند و دست نیاز به سوی آن بی نیاز می برَد . جمع بندیِ آیات قرآن در این زمینه ، در کلام نورانی امام عسکری علیه السلامبدین گونه آمده است : «اللّهُ» هُوَ الَّذی یَتَأَلَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائِجِ وَالشَّدائِدِ کُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن کُلِّ مَن هُوَ دونَهُ ، وتَقَطُّعِ الأسبابِ مِن جَمیعِ ما سِواهُ . (1) خداوند ، کسی است که هر مخلوقی ، در نیازها و سختی ها و به هنگام قطع امید از همه دیگر افراد و وسیله های غیر از او ، بدو روی می آورند.

معنای خداشناسی فطریخداشناسی فطری ، دو معنا دارد: یکی خداشناسیِ عقلی و دیگری ، خداشناسیِ قلبی . مقصود از خداشناسی عقلی ، این است که خداوند متعال ، عقل و اندیشه انسان را به گونه ای آفریده است که توجّه به هستی و نظام حاکم بر آن ، خود به خود و بدون این که نیازی به استدلال باشد ، اعتقاد به وجود خدا را در انسان ایجاد می کند. امّا خداشناسی قلبی ، به معنای این است که انسان به حسب ساختمان روحی و سرشت ذاتی ، نیازمند و خواهانِ خدا آفریده شده و خداجویی و خداخواهی ،

.

1- .ر . ک : ص 98 ح 3426 .

ص: 89



روشن ترین براهین توحید فطری

به صورت یک احساس ریشه دار و اصیل ، در ذات انسان تعبیه گردیده است . بنا بر این ، خداشناسیِ فطریِ عقلی ، از مقوله علم است و خداشناسیِ فطریِ قلبی ، از مقوله احساس .

روشن ترین براهین توحید فطریدسته سوم از متونی که بدانها اشاره شد ، در واقع ، بیانگر روشن ترین برهان های تجربیِ توحید فطری است که قرآن کریم ، برای معرفی خداوند متعال به عنوان حقیقتی که انسان ذاتا با آشناست و خود را نیازمند به آن می یابد ، مکرّر بدان استناد کرده است . تجربه نشان می دهد که هر گاه مشکلات زندگی ، از هر طرفْ آدمی را احاطه می کند و همه راه حل ها به بن بست می رسد ، دست نیرومند بلا و مصیبت ، حجاب های معرفت را می زداید . در این حال ، همه انسان ها ، حتی آنان که منکر خدا بوده اند ، خداشناس می شوند و از او استمداد می جویند .

.


ص: 90

3 / 1 1المیثاقُ الفِطرِیُّالکتاب«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ یَوْمَ الْقِیَمَهِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَفِلِینَ » . (1)

«أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَبَنِی ءَادَمَ أَن لاَّ تَعْبُدُواْ الشَّیْطَنَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ * وَ أَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَ طٌ مُّسْتَقِیمٌ » . (2)

الحدیثتفسیر العیّاشی عن زراره :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلامعَن قَولِ اللّهِ : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ» إِلی قوله : «أَنفُسِهِمْ» . قالَ : أَخرَجَ اللّهُ مِن ظَهرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلی یَومِ القِیامَهِ ، فَخَرَجوا وهُم کَالذَّرِّ (3) ، فَعَرَّفَهُم نَفسَهُ وأَراهُم نَفسَهُ ، ولَولا ذلِکَ ما عَرَفَ أَحَدٌ رَبَّهُ ، وذلِکَ قَولُهُ : «وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ» (4) . (5)

الإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ» إِلی قَولِهِ : «شَهِدْنَا» : ثَبَتَتِ المَعرِفَهُ ونَسُوا المَوقِفَ وسَیَذکُرونَهُ ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أحَدٌ مَن خالِقُهُ ولا مَن رازِقُهُ . (6)

.

1- .الأعراف : 172 .
2- .یس : 60 و 61 .
3- .فی بیان معنی عالَم الذّر وتفسیر الآیه الکریمه راجع المیزان فی تفسیر القرآن : ج 8 ص 306 330 .
4- .لقمان : 25 .
5- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 40 ح 111 ، التوحید : ص 330 ح 9 نحوه ، بحار الأنوار : ج 3 ص 279 ح 11 .
6- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 40 ح 112 ، علل الشرائع : ص 117 ح 1 وفیه «الموقت» بدل «الموقف» والظاهر أنّه تصحیف وکلاهما عن زراره ، الثاقب فی المناقب : ص 567 ح 508 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 209 ، مختصر بصائر الدرجات: ص161 والثلاثه الأخیره عن أبیهاشم عن الإمام العسکری علیه السلام، بحار الأنوار: ج 5 ص 243 ح 32 .

ص: 91



3 / 1 1 میثاق فطری

3 / 1 1میثاق فطریقرآنابزارهای معرفت خدا«و [به یاد آور] هنگامی را که پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم ، ذرّیه آنان را بر گرفت و ایشان را بر خودشان گواه گرفت که آیا پروردگار شما نیستم؟! گفتند : «چرا ، گواهی دادیم» تا مبادا روز قیامت بگویید که ما از این امر غافل بودیم» .

«ای فرزندان آدم ! آیا با شما عهد نبسته بودم که شیطان را نپرستید ، زیرا او دشمن آشکارِ شماست؟! و این که مرا بپرستید . راه راست ، این است» .

حدیثتفسیر العیّاشی به نقل از زراره : از امام باقر علیه السلام در باره این گفته خدا پرسیدم که می فرماید : «و هنگامی را که پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم ، ذرّیه آنان را بر گرفت و ایشان را بر خودشان گواه گرفت» . فرمود : «خداوند ، از پشت آدم ، ذریّه او را تا روز قیامت بیرون کشید و آنان در حالی که به خُردیِ مورچه می ماندند ، بیرون آمدند . سپس خود را به آنان شناساند و نمایاند و اگر اینچنین نبود ، هیچ کس ، پروردگارش را نمی شناخت و این همان گفته خداست : «و اگر از ایشان بپرسی : چه کسی آسمان ها و زمین را آفرید ؟ بی گمان ، می گویند : خداوند» » .

امام باقر علیه السلام درباره سخن خداوند متعال : «و هنگامی را که پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم» تا «گواهی دادیم» : معرفت ، استوار شد و جایگاه [پیمان و میثاق ]را از یاد بردند و به زودی ، آن را به یاد خواهند آورد و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، نه خالق خود را می شناخت و نه روزی رسان خود را .

.


ص: 92

تفسیر العیّاشی عن أبی بصیر :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : أَخبِرنی عَن الذَّرِّ حَیثُ أَشهَدَهُم عَلی أَنفُسِهِم ، «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی» ، وأَسَرَّ بَعضَهُم خِلافَ ما أظهَرَ ، فَقُلتُ : کَیفَ عَلِمُوا القَولَ حَیثُ قیلَ لَهُم : أَلَستُ بِرَبِّکُم ؟ قالَ : إِنَّ اللّهَ جَعَلَ فیهِم ما إِذا سَأَلَهُم أجابوهُ . (1)

تفسیر العیّاشی عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی» : قالوا بِأَلسِنَتِهِم ؟ قالَ : نَعَم ، وقالوا بِقُلوبِهِم . فَقُلتُ : وأیُّ شَیءٍ کانوا یَومَئِذٍ ؟ قالَ : صَنَعَ مِنهُم ما اکتَفی بِهِ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنم بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ» : کانَ ذلِکَ مُعایَنَهً للّهِِ ، فَأَنساهُمُ المُعایَنَهَ وأَثبَتَ الإِقرارَ فی صُدورِهِم ، ولَولا ذلِکَ ما عَرَفَ أَحَدٌ خالِقَهُ ولا رازِقَهُ ، وهُوَ قَولُ اللّهِ : «وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ» (3) . (4)

تفسیر القمّی عن ابن مسکان :قُلتُ لأبی عبد اللّه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی» : مُعایَنَهً کانَ هذا ؟ قالَ : نَعَم ، فَثَبَتَتِ المَعرِفَهُ ونَسُوا المَوقِفَ وسَیَذکُرونَهُ ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أحَدٌ مَن خالِقُهُ ورازِقُهُ ، فَمِنهُم مَن أقَرَّ بِلِسانِهِ فِی الذَّرِّ ولَم یُؤمِن بِقَلبِهِ ، فَقالَ اللّهُ : «فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ مِن قَبْلُ» (5) . (6)

.

1- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 42 ح 117 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 258 ح 63 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 40 ح 110 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 102 ح 20 .
3- .الزخرف : 87 .
4- .المحاسن : ج 1 ص 438 ح 1015 عن زراره ، بحار الأنوار : ج 5 ص 223 ح 13 .
5- .الأعراف : 101 .
6- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 248 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 168 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 237 ح 14 .

ص: 93

تفسیر العیّاشی به نقل از ابو بصیر : به امام صادق علیه السلام گفتم : مرا از [عالم ]«ذرّ» آگاه کن که «[ خداوند ]آنان را بر خودشان گواه گرفت و [پرسید :] آیا پروردگار شما نیستم؟ آنان گفتند : چرا» ، در حالی که برخی ، درونشان با نمود بیرونی شان تفاوت داشت . پس چگونه توانستند به پرسشِ «آیا پروردگار شما نیستم ؟!» ، پاسخ دهند؟ امام علیه السلام فرمود : «خداوند ، در آنها چیزی قرار داد که چون پرسیده شوند ، پاسخ دهند» .

تفسیر العیاشی به نقل از ابو بصیر : از امام صادق علیه السلام درباره گفته خدای متعال : «آیا من پروردگار شما نیستم؟! گفتند : چرا» ، پرسیدم که آیا به زبان هایشان گفتند؟ فرمود : «آری ، و به دل هایشان نیز گفتند» . گفتم : آن روز چه بودند؟ فرمود : «[خداوند ]مقداری که بتواند این کارها را بکند ، از آنها ساخته بود» .

امام صادق علیه السلام درباره گفته خدای متعال : «و [به یاد آور] هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذرّیه آنان را بر گرفت و آنها را بر خودشان گواه گرفت» : آن ، دیدارِ خدا بود . سپس خداوند ، آن دیدار را از یادشان برد و اقرار را در دل هایشان ثابت نگه داشت و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، آفریننده و روزی دهنده خود را نمی شناخت و این ، همان گفته خداست : «و اگر از ایشان بپرسی : چه کسی آسمان ها و زمین را آفرید ؟ بی گمان ، می گویند : خداوند» .

تفسیر القمی به نقل از ابن مسکان : درباره گفته خدای متعال : «و [به یاد آور ]هنگامی را که پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم ، ذریه آنان را برگرفت و آنان را بر خودشان گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟! گفتند : چرا» از امام صادق علیه السلامپرسیدم که آیا این واقعه ، رو در رو بوده است؟ فرمود : «آری . معرفت ، باقی ماند ، ولی آن جایگاه را از یاد بردند و به زودی ، به یاد خواهند آورد و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، خالق و رازق خود را نمی شناخت . پس برخی از آنها ، در عالم ذرّ به زبان اقرار کردند ، ولی به دل ایمان نیاوردند . از این روست که خدا فرمود : «آنان به آنچه پیش تر تکذیب کرده بودند ، ایمان نمی آوردند» » .

.


ص: 94

تفسیر العیّاشی عن زراره :سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلامعَن قَولِ اللّهِ : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ» إِلی قَولِهِ : «قَالُواْ بَلَی» . قالَ : کانَ مُحَمَّدٌ عَلَیهِ وآلِهِ السَّلامُ أوَّلَ مَن قالَ: بَلی . قُلتُ : کانَت رُؤیَهً مُعایَنَهً ؟ قالَ : فَأَثبَتَ المَعرِفَهَ فی قُلوبِهِم ونَسوا ذلِکَ المیثاقَ ، وسَیَذکُرونَهُ بَعدُ ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أَحَدٌ مَن خالِقُهُ ولا مَن رازِقُهُ . (1)

المحاسن عن زراره :سَألتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ : «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَی أَنفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی» . قالَ : ثَبَتَتِ المَعرِفَهُ فی قُلوبِهِم ، ونَسُوا المَوقِفَ ، وسَیَذکُرونَهُ یَوما مّا ، ولَولا ذلِکَ لَم یَدرِ أَحَدٌ مَن خالِقهُ ولا مَن رازِقهُ (2) .

الإمام الصادق علیه السلام :نَحنُ نَحمَدُ اللّهَ عَلَی النِّعَمِ السّابِغَهِ وَالحُجَجِ البالِغَهِ ، وَالبَلاءِ المَحمودِ عِندَ الخاصَّهِ وَالعامَّهِ ، فَکانَ مِن نِعَمِهِ العِظامِ وآلائِهِ الجِسامِ الَّتیأَنعَمَ بِها تَقریرُهُ قُلوبَهُم بِرُبوبِیَّتِهِ ، وأَخذُهُ میثاقَهُم بِمَعرِفَتِهِ . (3)

.

1- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 39 ح 108 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 257 ح 58 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 376 ح 826 ، بحارالأنوار : ج 3 ص 280 ح 16 .
3- .بحار الأنوار : ج 3 ص 152 عن المفضّل بن عمر .

ص: 95

تفسیر العیاشی به نقل از زراره : از امام صادق علیه السلام درباره آیه «و چون پروردگارت ، از پشت فرزندان آدم ، ذرّیّه آنان را بر گرفت» تا «گفتند : چرا» پرسیدم . امام علیه السلام فرمود : «محمّد که بر او و خاندانش درود باد نخستین تصدیق کننده بود» . گفتم : این رؤیت ، با چشم بود؟ فرمود : «معرفت را در دل هایشان استوار داشت ، ولی عهد و پیمان را از یاد بردند و پس از این ، به زودی به یاد می آورند و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، خالق و رازق خود را نمی شناخت» .

المحاسن به نقل از زراره : از امام صادق علیه السلام درباره گفته خدا : «و [به یاد آور ]هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ، ذرّیّه آنان را برگرفت و آنان را بر خودشان گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟! گفتند : چرا» پرسیدم . امام فرمود : «معرفت ، در دل هایشان استوار ماند و جایگاه [پیمان بستن] را از یاد بردند و به زودی ، روزی آن را به یاد خواهند آورد و اگر چنین نبود ، هیچ کس ، خالق و رازق خود را نمی شناخت» .

امام صادق علیه السلام :ما خدا را بر نعمت های فراوانش و حجّت های رسایش می ستاییم و نیز بر آزمون پسندیده اش نزد عام و خاص . از جمله نعمت های بزرگش و منّت های سترگش که [عام و خاص را ]بدان متنعّم کرد ، به اقرار آوردن دل های آنان بر ربوبیتش و پیمان گرفتن بر معرفتش بود .

.


ص: 96

3 / 1 2تَجَلِّی الفِطرَهِ عِندَ الشَّدائدِالکتاب«وَ إِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْاْ رَبَّهُم مُّنِیبِینَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَهً إِذَا فَرِیقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ » . (1)

«وَجَوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَ ءِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّی إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الَّذِی ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ » . (2)

«وَ مَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئرُونَ * ثُمَّ إِذَا کَشَفَ الضُّرَّ عَنکُمْ إِذَا فَرِیقٌ مِّنکُم بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ » . (3)

راجع : الزمر : 8 ، 49 ، یونس : 12 ، 22 ، الإسراء : 67 ، العنکبوت : 65 ، الأنعام : 40 ، 41 .

الحدیثربیع الأبرار :قالَ رَجُلٌ لِجَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام : مَا الدَّلیلُ عَلَی اللّهِ ؟ ولا تَذکُر لِیَ العالَمَ وَالعَرَضَ وَالجَوهَرَ . فَقالَ لَهُ : هَل رَکِبتَ البَحرَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : هَل عَصَفَت بِکُمُ الرّیحُ حَتّی خِفتُمُ الغَرقَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَلِ انقَطَعَ رَجاؤُکَ مِنَ المَرکَبِ وَالمَلاّحینَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَل تَتَبَّعَت نَفسُکَ أنَّ ثَمَّ مَن یُنجیکَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَإِنَّ ذاکَ هُوَ اللّهُ ، قالَ اللّهُ تَعالی : «ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلاَّ إِیَّاهُ» (4) ، «إِذَا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئرُونَ» . (5)

.

1- .الروم : 33 .
2- .یونس : 90 .
3- .النحل : 53 و 54 .
4- .الإسراء : 67 .
5- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 663 .

ص: 97



3 / 1 2 تجلّی فطرت در سختی ها

3 / 1 2تجلّی فطرت در سختی هاقرآن«و چون مردم را آسیبی رسد ، پروردگار خود را توبه کنان می خوانند و آن گاه که رحمتی از خود به آنها بچشانَد ، دسته ای از ایشان ، به پروردگار خود شرک می ورزند» .

«و فرزندان اسرائیل را از دریا گذراندیم ، پس فرعون و سپاهیانش ، از سر ستم و تجاوز ، آنان را دنبال کردند تا آن گاه که [فرعون] در آستانه غرق شدن قرار گرفت ، گفت : ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آن که فرزندان اسرائیل به او ایمان آورده اند ، نیست و من از تسلیم شدگانم» .

«و هر نعمتی که دارید ، از خداست ، سپس چون آسیبی به شما رسد ، زاری کنان به او روی می آورید . و چون آن آسیب را از شما بر طرف کرد ، دسته ای از شما به پروردگارشان شرک می ورزند» .

ر . ک : زمر : 8 ، 49 ؛ یونس : 12 ، 22 ؛ اسراء : 67 ؛ عنکبوت : 65 ؛ انعام : 40 ، 41 .

حدیثربیع الأبرار :مردی به امام جعفر صادق علیه السلامگفت : دلیل بر وجود خدا چیست؟ ولی برای من ، از عالَم و عرض و جوهر [و استدلال های فلسفی ]مگو . امام علیه السلام به او فرمود : «آیا کشتی سوار شده ای؟». گفت : آری . فرمود : «آیا باد ، به گونه ای وزیده است که از غرق شدن ، ترسیده باشید؟» . گفت : آری . فرمود : «آیا امیدت ، از کشتی و کشتیبان قطع شده است؟». گفت : آری . فرمود : «آیا درون خود را کاویدی که چه کسی تو را از آن موقعیت ، نجات می دهد؟». گفت : آری . فرمود : «او همان خداست . خداوند متعال می فرماید : «هر که را جز او می خوانید ، ناپدید [و فراموش] می شود» . (1) «چون آسیبی به شما رسد ، به سوی او ناله کنان روی می آورید» » .

.

1- .بخش اوّل آیه : «و چون در دریا به شما آسیبی رسد» . (م)

ص: 98

راجع : ص 24 (الهداه إلی معرفه اللّه / اللّه عزّوجلّ) و 66 (مبادئ معرفه اللّه / الفطره) و 90 (المیثاق الفطریّ) .

الإمام العسکریّ علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» : «اللّهُ» هُوَ الّذی یَتَأَلَّهُ إِلَیهِ عِندَ الحَوائِجِ وَالشَّدائِدِ کُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن کُلِّ مَن هُوَ دونَهُ ، وتَقَطُّعِ الأَسبابِ مِن جَمیعِ ما سِواهُ . یَقولُ : بِاسمِ اللّهِ أی : أَستَعینُ عَلی أُموری کُلِّها بِاللّهِ الَّذی لا تَحِقُّ العِبادَهُ إِلاّ لَهُ ، المُغیثِ إِذَا استُغیثَ ، وَالمُجیبِ إِذا دُعِیَ . وهُوَ ما قالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ علیه السلام : یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ ، دُلَّنی عَلَی اللّهِ ما هُوَ ؟ فَقَد أکثَرَ عَلَیَّ المُجادِلونَ وحَیَّرونی . فَقالَ لَهُ : یا عَبدَ اللّه ، هَل رَکِبتَ سَفینَهً قَطُّ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَل کُسِرَ بِکَ حَیثُ لا سَفینَهَ تُنجیکَ ولا سِباحَهَ تُغنیکَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَهَل تَعَلَّقَ قَلبُکَ هُنالِکَ أنَّ شَیئا مِنَ الأَشیاءِ قادِرٌ عَلی أن یُخَلِّصَکَ مِن وَرطَتِکَ ؟ فَقالَ : نَعَم . قالَ الصَّادِقُ علیه السلام : فَذلِکَ الشَّیءُ هُوَ اللّهُ القادِرُ عَلَی الإِنجاءِ حَیثُ لا مُنجِیَ ، وعَلَی الإغاثَهِ حَیثُ لا مُغیثَ . ثُمَّ قالَ الصّادِقُ علیه السلام : ولَرُبَّما تَرَکَ بَعضُ شیعَتِنا فِی افتِتاح أمرِهِ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، فَیَمتَحِنُهُ اللّهُ بِمَکروهٍ لِیُنَبِّهَهُ عَلی شُکرِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی وَالثَّناءِ عَلَیهِ ، ویَمحَقَ عَنهُ وَصمَهَ تَقصیرِهِ عِندَ تَرکِهِ قَولَ: بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ . قالَ : وقامَ رَجُلٌ إِلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیهماالسلام فَقالَ : أَخبِرنی عَن مَعنی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» . فَقالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیهماالسلام : حَدَّثَنی أَبی عَن أَخیهِ الحَسَنِ عَن أَبیهِ أمیرِالمُؤمِنینَ علیه السلام : أنَّ رَجُلاً قامَ إِلَیهِ فَقالَ : یا أَمیرَ المُؤمِنینَ ، أَخبِرنی عَن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» ما مَعناهُ ؟ فَقالَ : إِنَّ قَولَکَ : «اللّه » أَعظَمُ اسمٍ مِن أَسماءِ اللّهِ عز و جل ، وهُوَ الاِسمُ الَّذی لا یَنبَغی أن یُسَمّی بِهِ غَیرُ اللّهِ ، ولَم یَتَسَمَّ بِهِ مَخلوقٌ . فَقالَ الرَّجُلُ : فَما تَفسیرُ قَولِهِ : «اللّه » ؟ قالَ : هُوَ الَّذی یَتَأَلَّهُ إِلَیهِ عِندَ الحَوائِجِ وَالشَّدائِدِ کُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن جَمیعِ مَن هُوَ دونَهُ ، وتَقَطُّعِ الأَسبابِ مِن کُلِّ مَن سِواهُ ، وذلِکَ أنَّ کُلَّ مُتَرَئِّسٍ فی هذِهِ الدُّنیا ومُتَعَظِّمٍ فیها وإِن عَظُمَ غِناؤُهُ وطُغیانُهُ وکَثُرَت حَوائِجُ مَن دَونَهُ إِلَیهِ ؛ فَإِنَّهُم سَیَحتاجونَ حَوائِجَ لا یَقدِرُ عَلَیها هذَا المُتَعاظِمُ ، وکَذلِکَ هذَا المُتَعاظِمُ یَحتاجُ حَوائِجَ لا یَقدِرُ عَلَیها ، فَیَنقَطِعُ إِلَی اللّهِ عِندَ ضَرورَتِهِ وفاقَتِهِ ، حَتّی إِذا کَفی هَمَّهُ عادَ إِلی شِرکِهِ ، أما تَسمَعُ اللّهَ عز و جل : «قُلْ أَرَءَیْتَکُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَهُ أَغَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِن کُنتُمْ صَدِقِینَ * بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِن شَاءَ وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِکُونَ» . (1) فَقالَ اللّهُ عز و جل لِعِبادِهِ: أَیُّهَا الفُقَراءُ إِلی رَحمَتی، إِنّی قَد أَلزَمتُکُمُ الحاجَهَ إِلَیَّ فی کُلِّ حالٍ، وذِلَّهَ العُبودِیَّهِ فی کُلِّ وَقتٍ، فَإِلَیَّ فَافزَعوا فی کُلِّ أمرٍ تَأخُذونَ فیهِ ، وتَرجونَ تَمامَهُ وبُلوغَ غایَتِهِ ؛ فَإِنّی إِن أَرَدتُ أن أُعطِیَکُم لَم یَقدِر غَیری عَلی مَنعِکُم، وإِن أَرَدتُ أن أَمنَعَکُم لَم یَقدِر غَیری عَلی إِعطائِکُم؛ فَأَنَا أحَقُّ مَن سُئِلَ ، وأَولی مَن تُضُرِّعَ إِلَیهِ ، فَقولوا عِندَ افتِتاحِ کُلِّ أَمرٍ صَغیرٍ أو عَظیمٍ : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» ، أی أَستَعینُ عَلی هذَا الأَمرِ بِاللّهِ الَّذی لا یَحِقُّ العِبادَهُ لِغَیرِهِ ، المُغیثِ إِذَا استُغیثَ ، المُجیبِ إِذا دُعی . (2)

.

1- .الأنعام : 40 ، 41 .
2- .التوحید : ص 230 ح 5 ، معانی الأخبار : ص 4 ح 2 وفیه إلی : «حَیثُ لا مغیث» وکلاهما عن یوسف بن محمّد بن زیاد وعلیّ بن محمّد بن سیّار ، بحار الأنوار : ج 3 ص 41 ح 16 وراجع : إرشاد القلوب : ص 168 .

ص: 99

راجع : ص 25 (راهنمایان به سوی معرفت خدا / خداوند) و 67 (ابزارهای معرفت خدا / فطرت) و 91 (میثاق فطری) .

امام عسکری علیه السلام درباره گفته خداوند : «به نام خداوند بخشنده مهربان» : خداوند ، کسی است که هر مخلوقی ، در نیازها و سختی ها و به هنگام قطع امید از هر که جز او و گسستن وسیله ها از هر چه جز او ، بدو روی می آورد . می گوید : به نام خداوند ؛ یعنی در همه کارهایم ، از خداوند یاری می جویم که پرستش ، جز برای او سزا نیست ، فریادرس کمک خواهان و پاسخگوی دعاکنندگان است . و آن همان است که مردی به امام صادق علیه السلام گفت : ای پسر پیامبر خدا ! مرا بر چیستیِ خدا آگاه کن که مجادله کنندگان ، بر من فراوان گشته اند و سرگردانم ساخته اند . امام صادق علیه السلام به او فرمود : «ای بنده خدا ! آیا تاکنون کشتی سوار شده ای؟» . گفت : آری . فرمود : «آیا کشتی ات شکسته است ، در جایی که نه کشتیِ دیگری باشد که تو را نجات دهد و نه شنایی [ بتوانی انجام دهی] که بی نیازت سازد ؟» . گفت : آری . فرمود : «آیا دلت در آن حال ، به چیزی امید بسته است که از چنین ورطه ای نجاتت بخشد؟» . گفت : آری . امام صادق علیه السلام فرمود : «آن ، همان خداوند است که در جایی که هیچ نجات بخش و یاور دیگری نیست ، بر نجات تواناست». همچنین امام صادق علیه السلامفرمود : «و گاه کسی از شیعیان ما ، بسم اللّه گفتن را در آغاز کارش ترک می کند ، خدا هم او را به چیز ناخوشی مبتلا می کند تا برای سپاس خدای تبارک و تعالی و ستایش او ، بیدارش کند و ننگِ کوتاهی در ترک بسم اللّه گفتن را از او بزداید» . [ امام علیه السلام فرمود :] و مردی نزد علی بن حسین علیه السلامآمد و گفت : مرا از معنای «به نام خداوند بخشنده مهربان» آگاه کن . علی بن حسین علیه السلام فرمود : پدرم ، از برادرش حسن از پدرش امیر مؤمنان ، حدیث کرد که مردی نزد او آمد و گفت : ای امیر مؤمنان ! مرا از معنای «به نام خداوند بخشنده مهربان» آگاه کن . علی علیه السلام فرمود : «این که می گویی : اللّه ، یعنی بزرگ ترین اسم خدا و آن ، اسمی است که نام گذاریِ جز خدا به آن روا نیست و هیچ مخلوقی را بدان نام ننهاده اند» . مردی پرسید : شرح و معنای «اللّه » چیست؟ فرمود : «او کسی است که هر مخلوقی ، در نیازها و سختی ها و به هنگام قطع امید از همه آنچه غیر اوست ، و بریدن هر سبب و وسیله دیگر ، به سوی او روی می آورَد و این از آن روست که هر رئیس و بزرگی در این دنیا ، هر چند هم توانگر و طاغی باشد و نیاز مردم به او فراوان ، باز هم مردم نیازهایی دارند که این بزرگ نمی تواند برآورده سازد و این بزرگ هم نیازهایی دارد که خود ، توان رفع آنها را ندارد . از این رو ، به هنگام ضرورت و نیاز ، به خدا رو می آورد تا آن که چون نیازش بر طرف شود ، به شرکش بازمی گردد . آیا نشنیده ای خدای عز و جل می گوید : «بگو : به نظر شما ، اگر عذاب خدا شما را در رسد یا رستاخیزْ شما را دریابد ، اگر راستگویید ، آیا [کسی] غیر از خدا را می خوانید؟ [نه ،] بلکه تنها او را می خوانید و اگر او بخواهد ، چیزی (رنج و بلایی) را که به خاطرش او را خوانده اید ، از شما دور می گرداند و آنچه را شریک او می گردانید ، فراموش می کنید» . خداوند ، به بندگانش گفت : ای نیازمندان رحمت من ! من نیاز به خودم را در هر حال ، و خواری بندگی را در هر زمان ، برای شما ضروری ساختم . پس در هر کاری که آغاز می کنید و به انجام رساندن و رسیدن به نهایتش را امید می برید ، به من پناه ببرید ، که من اگر بخواهم به شما بدهم ، [کسی] جز من ، بر بازداشتن شما از آن ، توانا نیست و اگر بخواهم شما را از آن بازدارم ، [کسی] جز من ، بر اعطای آن به شما توانا نیست . پس من سزاوارترین کس به درخواست هستم و سزامندترین کس برای زاری به درگاه او . پس در آغازِ هر امر کوچک و بزرگی ، «بسم اللّه الرحمن الرحیم» بگویید ؛ یعنی برای این کار ، از خدایی که عبادتِ جز او درست نیست ، یاری می جویم ؛ خدایی که چون از او کمک خواسته شود ، یاور است و چون دعا شود ، اجابت می کند » .

.


ص: 100

. .


ص: 101

. .


ص: 102

3 / 2العَقلُ3 / 2 1العَقلُ أوَّلُ الأُمورِ ومَبدَؤهاالکافی عن الحسن بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ أوَّلَ الأُمورِ ومَبدَأَها وقُوَّتَها وعِمارَتَهَا الَّتیلایَنتَفِعُ شَیءٌ إِلاّ بِهِ العَقلُ الَّذیجَعَلَهُ اللّهُ زینَهً لِخَلقِهِ ونورا لَهُم ، فَبِالعَقلِ عَرَفَ العِبادُ خالِقَهُم وأنَّهُم مَخلوقونَ ، وأنَّهُ المُدَبِّرُ لَهُم وأنَّهُمُ المُدَبَّرونَ ، وأنَّهُ الباقی وهُمُ الفانونَ ، وَاستَدَلّوا بِعُقولِهِم عَلی ما رَأَوا مِن خَلقِهِ ؛ مِن سَمائِهِ وأَرضِهِ ، وشَمسِهِ وقَمَرِهِ ، ولَیلِهِ ونَهارِهِ ، وبِأَنَّ لَهُ ولَهُم خالِقا ومُدَبِّرا لَم یَزَل ولا یَزولُ ، وعَرَفوا بِهِ الحَسَنَ مِنَ القَبیحِ ، وأنَّ الظُّلمَهَ فِی الجَهلِ ، وأنَّ النُّورَ فِی العِلمِ ، فَهذا ما دَلَّهُم عَلَیهِ العَقلُ . قیلَ لَهُ : فَهَل یَکتَفِی العِبادُ بِالعَقلِ دونَ غَیرِهِ ؟ قالَ : إِنَّ العاقِلَ لِدَلالَهِ عَقلِهِ الَّذی جَعَلَهُ اللّهُ قِوامَهُ وزینَتَهُ وهِدایَتَهُ عَلِمَ أنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ ، وأنَّهُ هُوَ رَبُّهُ ، وعَلِمَ أنَّ لِخالِقِهِ مَحَبَّهً ، وأنَّ لَهُ کَراهِیَهً ، وأنَّ لَهُ طاعَهً ، وأنَّ لَهُ مَعصِیَهً ، فَلَم یَجِد عَقلَهُ یَدُلُّهُ عَلی ذلِکَ ، وعَلِمَ أنَّهُ لا یوصَلُ إِلَیهِ إِلاّ بِالعِلمِ وطَلَبِهِ ، وأنَّهُ لا یَنتَفِعُ بِعقلِهِ ، إِن لَم یُصِب ذلِکَ بِعِلمِهِ ، فَوَجَبَ عَلَی العاقِلِ طَلَبُ العِلمِ وَالأَدَبِ الَّذی لا قِوامَ لَهُ إِلاّ بِهِ . (1)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 29 ح 34 .

ص: 103



3 / 2 عقل

3 / 2 1 عقل ، آغاز و سرچشمه کارها

3 / 2عقل3 / 2 1عقل ، آغاز و سرچشمه کارهاالکافی به نقل از حسن بن عمّار :امام صادق علیه السلامفرمود : «بی گمان ، آغاز و سرچشمه کارها و نیرو و آبادانیِ آنها ، که جز بدان سودی عاید نشود ، عقل است که خدا آن را برای خلقش ، زینت و نور قرار داده است . بندگان ، به وسیله عقل ، خالق خود را می شناسند و پی می برند که خودشان مخلوق اند ، و او تدبیرکننده ایشان است و ایشان در دست تدبیر اویند ، و او باقی است و ایشان فانی ؛ و با عقل هایشان ، آسمان و زمین و خورشید و ماه و شب و روز و دیگر مخلوقات را دلیل بر او می بینند و بر این که برای انسان و این همه مخلوقات ، آفریدگار و مدبّری همیشگی بوده و خواهد بود ؛ و با عقل ، نیک را از بد بازمی شناسند و این که جهل ، تاریکی است و علم ، نور . به همه اینها عقل ، ره می نماید» . به ایشان گفته شد : آیا بندگان ، می توانند به عقل بسنده کنند و در پی چیز دیگری نروند؟ فرمود : «عاقل ، به راهنماییِ عقلش که خدا آن را مایه استواری و آراستگی و هدایت او قرار داده است پی می برد که خداوند ، حق است و اوست پروردگار او ، و در می یابد که خالقش ، چیزهایی را دوست می دارد و چیزهایی را ناخوش ، و او را طاعت و معصیتی است ؛ ولی در عقلش توان ره بردن به اینها را نمی یابد و می داند که به این امور ، جز با علم و پی جویی آن ، نمی رسد و اگر به این امور علم نیابد ، نمی تواند از عقلش بهره بگیرد . پس بر عاقل واجب می آید که در پیِ علم و دانش برود ، که جز بدان استوار نیست» .

.


ص: 104

الإمام الرضا علیه السلام :بِالعُقولِ یُعتَقَدُ التَّصدیقُ بِاللّهِ . (1)

3 / 2 2العاقِلُ لا یَستَطیعُ جَحدَ ما لا یَعرِفُالکافی عن هشام بن الحکم :کانَ بِمِصرَ زِندیقٌ تَبلُغُهُ عَن أَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلامأشیاءُ ، فَخَرَجَ إِلَی المَدینَهِ لِیُناظِرَهُ ، فَلَم یُصادِفهُ بِها ، وقیلَ لَهُ : إِنَّهُ خارِجٌ بِمَکَّهَ ، فَخَرَجَ إِلی مَکَّهَ ونَحنُ مَعَ أَبی عَبدِ اللّهِ ، فَصادَفَنا ونَحنُ مَعَ أَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلامفِی الطَّوافِ وکانَ اسمَهُ عَبدُ المَلِکِ وکُنیَتَهُ أَبو عَبدِ اللّهِ فَضَرَبَ کِتفَهُ کِتفَ أَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : مَا اسمُکَ ؟ فَقالَ : اسمی عَبدُ المَلِکِ . قالَ : فَما کُنیَتُکَ ؟ قالَ : کُنیَتی أَبو عَبدِ اللّهِ . فَقالَ لَهُ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : فَمَن هذَا المَلِکُ الَّذی أنتَ عَبدُهُ ؟ أمِن مُلوکِ الأَرضِ أم مِن مُلوکِ السَّماءِ ؟ وأَخبِرنی عَنِ ابنِکَ عَبدُ إِلهِ السَّماءِ أم عَبدُ إِلهِ الأَرضِ ؟ قُل ما شِئتَ تُخصَمُ ! قالَ هِشامُ بنُ الحَکَمِ : فَقُلتُ لِلزِّندیقِ : أما تَرُدُّ عَلَیهِ؟ قالَ : فَقَبَّحَ قَولی . فَقالَ أَبو عَبدِ اللّهِ : إِذا فَرَغتُ مِنَ الطَّوافِ فَأتِنا . فَلَمّا فَرَغَ أبو عَبدِ اللّهِ أتاهُ الزِّندیقُ فَقَعَدَ بَینَ یَدَی أَبی عَبدِ اللّهِ ونَحنُ مُجتَمِعونَ عِندَهُ ، فَقالَ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام لِلزِّندیقِ : أتَعلَمُ أنَّ لِلأَرضِ تَحتا وفَوقا ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَدَخَلتَ تَحتَها ؟ قالَ : لا . قالَ : فَما یُدریکَ ما تَحتُها ؟ قالَ : لا أَدری إِلاّ أنّی أظُنُّ أن لَیسَ تَحتَها شَیءٌ . فَقالَ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : فَالظَّنُّ عَجزٌ ، لِما لا تَستَیقِنُ ؟ ثُمَّ قالَ أَبو عَبدِ اللّهِ : أفَصَعِدتَ السَّماءَ ؟ قالَ : لا . قال : أفَتَدری ما فیها ؟ قالَ : لا . قالَ : عَجَبا لَکَ! لَم تَبلُغِ المَشرِقَ ، ولَم تَبلُغِ المَغرِبَ ، ولَم تَنزِلِ الأَرضَ ، ولَم تَصعَدِ السَّماءَ ، ولَم تَجُز هُناکَ فَتَعرِفَ ما خَلفَهُنَّ ، وأنتَ جاحِدٌ بِما فیهِنَّ ، وهَل یَجحَدُ العاقِلُ ما لا یَعرِفُ ؟! قالَ الزِّندیقُ : ما کَلَّمَنی بِهذا أحَدٌ غَیرُکَ! فَقالَ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : فَأَنتَ مِن ذلِکَ فی شَکٍّ ؛ فَلَعَلَّهُ هُوَ ، ولَعَلَّهُ لَیسَ هُوَ ؟ فَقالَ الزِّندیقُ : ولَعَلَّ ذلِکَ . فَقالَ أَبو عَبدِاللّهِ علیه السلام: أَیُّهَا الرَّجُلُ، لَیسَ لِمَن لا یَعلَمُ حُجَّهٌ عَلی مَن یَعلَمُ، ولا حُجَّهَ لِلجاهِلِ . یا أَخا أهلِ مِصرَ تَفَهَّم عَنّی، فَإِنّا لا نَشُکُّ فِیاللّهِ أبَدا، أما تَرَی الشَّمسَ وَالقَمَرَ وَاللَّیلَ وَالنَّهارَ یَلِجانِ فَلا یَشتَبِهانِ، ویَرجِعانِ قَدِ اضطُرّا لَیسَ لَهُما مَکانٌ إِلاّ مَکانَهُما ، فَإِن کانا یَقدِرانِ عَلی أن یَذهَبا فَلِمَ یَرجِعانِ ؟ وإِن کانا غَیرَ مُضطَرَّینِ فَلِمَ لا یَصیرُ اللَّیلُ نَهارا وَالنَّهارُ لَیلاً ؟ أُضطُرّا وَاللّهِ یا أخا أهلِ مِصرَ إِلی دَوامِهِما ، وَالَّذِی اضطَرَّهُما أحکَمُ مِنهُما وأکبَرُ . فَقالَ الزِّندیقُ : صَدَقتَ . (2)

.

1- .التوحید : ص 40 ح 2 عن القاسم بن أیّوب العلوی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 230 ح 3 .
2- .الکافی : ج 1 ص 72 ح 1 ، التوحید : ص 293 ح 4 نحوه ، بحار الأنوار : ج 3 ص 51 ح 25 .

ص: 105



3 / 2 2 عاقل ، ناتوان از انکار آنچه نمی شناسد

امام رضا علیه السلام :با عقل هاست که تصدیق خدا شکل می گیرد .

3 / 2 2عاقل ، ناتوان از انکار آنچه نمی شناسدالکافی به نقل از هشام بن حکم : زندیقی در مصر بود که اخباری از امام صادق علیه السلامشنیده بود و از این رو ، به مدینه رفت تا با ایشان مناظره کند ؛ امّا ایشان را ندید و به او گفته شد : ایشان به مکّه رفته است . او هم به مکّه آمد . ما با امام صادق علیه السلامدر طواف بودیم که به هم برخوردیم . این زندیق که عبدالملک نام داشت و کنیه اش ابو عبد اللّه بود ، شانه اش را به شانه امام صادق علیه السلامزد . امام علیه السلام به او فرمود : «نامت چیست؟» . گفت : نام من ، عبد الملک است . فرمود : «کنیه تو چیست؟». گفت : کنیه من ابو عبد اللّه است . امام صادق علیه السلام به او فرمود : «این مَلِکی که تو بنده او هستی ، کیست؟ آیا از ملوک زمین است یا از ملوک آسمان؟ و مرا آگاه کن از پسرت (عبد اللّه ) که آیا بنده خدای آسمان است یا بنده خدای زمین؟ هر چه می خواهی ، بگو ، که مغلوب می شوی!» . من به آن زندیق گفتم : چرا رد و نقد نمی کنی؟ گفته ام را تقبیح کرد . سپس امام صادق علیه السلام فرمود : «چون از طواف فارغ شدم ، نزد ما بیا» . وقتی امام صادق علیه السلام از طواف فارغ شد ، زندیق به نزدش آمد و پیش روی امام صادق علیه السلامنشست و ما هم نزد او جمع بودیم . پس امام صادق علیه السلامبه زندیق فرمود : «آیا می دانی که زمین ، زیر و بالا دارد؟» . گفت : آری . فرمود : «آیا به زیرش رفته ای؟» . گفت : نه . فرمود : «پس چه می دانی که زیر آن چیست؟» . گفت : نمی دانم ، جز آن که گمان دارم چیزی زیر آن نیست . امام صادق علیه السلام فرمود : «گمان ، ناتوانی است . چرا یقین نداری؟». سپس امام صادق علیه السلام فرمود : «آیا به آسمان رفته ای؟». گفت : نه . فرمود : «آیا می دانی در آن ، چه هست؟». گفت : نه . امام علیه السلام فرمود : «عجَب از تو ! به مشرق و مغرب پا ننهاده ای و در زمین فرو و از آسمان بالا نرفته ای و از آن جا نگذشته ای تا بدانی پشت آنها چیست ، و با این حال ، آنچه را در آن جاست ، انکار می کنی ! مگر عاقل ، چیزی را که نمی داند ، انکار می کند؟» . زندیق گفت : جز تو ، هیچ کس ، این گونه با من سخن نگفته است . امام صادق علیه السلام فرمود : «پس تو در این موضوع ، شکّ داری که شاید آن جا [خدایی ]باشد و شاید نباشد؟». زندیق گفت : شاید این گونه باشد . امام صادق علیه السلام فرمود : «ای مرد ! آن کس که نمی داند ، بر آن کس که می داند ، حجّتی ندارد و جاهل را حجّتی نیست . ای برادر مصری ! سخنم را خوب بفهم ؛ ما هرگز هیچ شکّی در خداوند نداریم . آیا خورشید و ماه و روز و شب را نمی بینی که بدون آن که با هم مشتبه شوند ، در هم فرو می روند ، و باز می گردند و ناگزیر ، به همان مکان خود و نه جایی دیگر می روند ؟! پس اگر قادر بودند که بروند ، چرا [همیشه] باز می گردند؟ و اگر مضطرّ نیستند ، چرا شب ، روز و روز ، شب نمی شود؟ به خدا سوگند ، ای برادر مصری! [ آسمان و زمین ، ]به این استمرار مجبورند و آن که آنان را مجبور می کند ، از آنان استوارتر و بزرگ تر است» . زندیق گفت : راست گفتی .

.


ص: 106

. .


ص: 107

. .


ص: 108

3 / 2 3الاِحتِیاطُ العَقلیُّ فِی العَقائِدِالإمام علیّ علیه السلام مِمّا نُقِلَ عَنهُ علیه السلام ، وقیلَ : هُما لِغَیرِهِ : زَعَمَ المُنَجِّمُ وَالطَّبیبُ کِلاهُما أن لا مَعادَ فَقُلتُ ذاکَ إِلَیکُما إِن صَحَّ قَولُکُما فَلَستُ بِخاسِرٍ أو صَحَّ قَولی فَالوَبالُ عَلَیکُما (1)

عنه علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إِلَیهِ : قالَ المُنَجِّمُ وَالطَّبیبُ کِلاهُما لَن یُحشَرَ الأَمواتُ قُلتُ إِلَیکُما (2) إِن صَحَّ قولُکُما فَلَستُ بِخاسِرٍ إِن صَحَّ قَولی فَالخَسارُ إِلَیکُما (3)

الإمام الصادق علیه السلام فی مُناظَرَتِهِ لِلطَّبیبِ الهِندِیِّ : قُلتُ : أرَأَیتَ إِن کانَ القَولُ قَولَکَ ، فَهَل یُخافُ عَلَیَّ شَیءٌ مِمّا أُخَوِّفُکَ بِهِ مِن عِقابِ اللّهِ ؟ قالَ : لا . قُلتُ : أفَرَأَیتَ إِن کانَ کَما أَقولُ وَالحَقُّ فی یَدی ألَستُ قَد أَخَذتُ فیما کُنتُ أُحاذِرَ مِن عِقابِ الخالِقِ بِالثِّقَهِ ، وأنَّکَ قَد وَقَعتَ بِجُحودِکَ وإِنکارِکَ فِی الهَلَکَهِ ؟ قالَ : بَلی . قُلتُ : فَأَیُّنا أَولی بِالحَزمِ وأقرَبُ مِنَ النَّجاهِ ؟ قالَ : أنتَ . (4)

الکافی عن أبی منصور المتطبّب :أخبَرَنی رَجُلٌ مِن أَصحابی ، قالَ : کُنتُ أنَا وَابنُ أبِی العَوجاءِ وعَبدُ اللّهِ بنُ المُقَفَّعِ فِی المَسجِدِ الحَرامِ ، فَقالَ ابنُ المُقَفَّعِ : تَرَونَ هذَا الخَلقَ وأومَأَ بِیَدِهِ إِلی مَوضِعِ الطَّوافِ ما مِنهُم أحَدٌ أُوجِبُ لَهُ اسمَ الإِنسانِیَّهِ إِلاّ ذلِکَ الشَّیخَ الجالِسَ یَعنی أبا عَبدِ اللّهِ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام فَأَمَّا الباقونَ فَرَعاعٌ (5) وبَهائِمُ . فَقالَ لَهُ ابنُ أبِی العَوجاءِ : وکَیفَ أَوجَبتَ هذَا الاِسمَ لِهذَا الشَّیخِ دونَ هؤُلاءِ ؟ قالَ : لِأَنّی رَأَیتُ عِندَهُ ما لَم أرَهُ عِندَهُم . فَقالَ لَهُ ابنُ أَبِی العَوجاءِ : لابُدَّ مِنِ اختِبارِ ما قُلتَ فیهِ مِنهُ . قالَ: فَقالَ لَهُ ابنُ المُقَفَّعِ : لا تَفعَل ؛ فَإِنّی أَخافُ أن یُفسِدَ عَلَیکَ ما فی یَدِکَ . فَقالَ : لَیسَ ذا رَأیَکَ ، ولکِنَّکَ تَخافُ أن یَضعُفَ رأیُکَ عِندی فی إِحلالِکَ إِیّاهُ المَحَلَّ الَّذی وَصَفتَ . فَقالَ ابنُ المُقَفَّعِ : أمّا إِذا تَوَهَّمتَ عَلَیَّ هذا فَقُم إِلَیهِ ، وتَحَفَّظ مَا استَطَعتَ مِنَ الزَّلَلِ ، ولا تَثنِ عِنانَکَ إِلَی استِرسالٍ فَیُسَلِّمَکَ إِلی عِقالٍ ، وسِمهُ ما لَکَ أو عَلَیکَ . قالَ: فَقامَ ابنُ أَبِی العَوجاءِ ، وبَقیتُ أنَا وَابنُ المُقَفَّعِ جالِسَینِ ، فَلَمّا رَجَعَ إِلَینا ابنُ أَبِی العَوجاءِ ، قالَ : وَیلَکَ یَا ابنَ المُقَفَّعِ ، ما هذا بِبَشَرٍ ! وإِن کانَ فِی الدُّنیا روحانِیٌّ یَتَجَسَّدُ إِذا شاءَ ظاهِرا ویَتَرَوَّحُ إِذا شاءَ باطِنا فَهُوَ هذا ! فَقالَ لَهُ : وکَیفَ ذلِکَ ؟ قالَ : جَلَستُ إِلَیهِ ، فَلَمّا لَم یَبقَ عِندَهُ غَیرِی ابتَدَأَنی . فَقالَ : إِن یَکُنِ الأَمرُ عَلی ما یَقولُ هؤُلاءِ وهُوَ عَلی ما یَقولونَ ؛ یَعنی أهلَ الطَّوافِ فَقَد سَلِموا وعَطِبتُم ، وإِن یَکُنِ الأَمرُ عَلی ما تَقولونَ ولَیسَ کَما تَقولونَ فَقَدِ استَوَیتُم وهُم . فَقُلتُ لَهُ : یَرحَمُکَ اللّهُ ! وأیَّ شَیءٍ نَقولُ؟ وأیَّ شَیءٍ یَقولونَ ؟ ما قَولی وقولُهُم إِلاّ واحِدا . فَقالَ : وکَیفَ یَکونُ قَولُکَ وقَولُهُم واحِدا وهُم یَقولونَ : إِنَّ لَهُم مَعادا وثَوابا وعِقابا ، ویَدینونَ بِأَنَّ فِی السَّماءِ إِلها وأنَّها عُمرانٌ ، وأنتُم تَزعُمونَ أنَّ السَّماءَ خَرابٌ لَیسَ فیها أَحَدٌ ؟ (6)

.

1- .مطالب السؤول : ص 62 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 87 ح 92 .
2- .فی الطبعه المعتمده: «إلیهِما» ، والتصویب من طبعه اُخری .
3- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 520 الرقم 393 .
4- .بحار الأنوار : ج 3 ص 154 عن المفضّل بن عمر .
5- .رَعاع الناس : غوغاؤهم وسقّاطهم و أخلاطهم ، الواحد : رَعاعه (النهایه : ج 2 ص 235) .
6- .الکافی: ج 1 ص 74 ح 2 ، التوحید: ص 126 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 42 ح 18 .

ص: 109



3 / 2 3 احتیاط عقلی در اعتقادات

3 / 2 3احتیاط عقلی در اعتقاداتامام علی علیه السلام در آنچه از او نقل شده و به نقلی ، از آنِ دیگری است :اخترْبین و طبیب ، (1) هر دو ادّعا کردند/ که معادی نیست و من گفتم : اختیار با شماست .اگر گفته شما درست باشد ، من زیان نکرده ام/ و اگر گفته من صحیح باشد ، عقوبتش گردنگیر شماست .

امام علی علیه السلام در دیوان منسوب به ایشان : منجّم و طبیب ، هر دو گفتند :/ مردگان ، هرگز محشور نمی شوند . گفتم : اختیار با شماست . اگر گفته شما درست باشد ، من زیان نکرده ام/ و اگر گفته من درست باشد ، شما زیان کرده اید .

امام صادق علیه السلام در مناظره اش با طبیب هندی :گفتم : «اگر گفته تو درست باشد ، آیا آن گونه که من تو را از مجازات الهی بیم می دهم ، ترسی بر من [که سخن تو را نپذیرفته ام ]هست؟» . طبیب گفت : نه . گفتم : «اگر آن گونه باشد که من می گویم و حقیقت هم چنین است ، آیا من تکیه گاه استواری در برابر آنچه از مجازات خدا می ترسم ، فراهم نکرده ام و تو به سبب نپذیرفتن و انکارت ، در هلاکت نیفتاده ای؟» . گفت : چرا . گفتم : «کدام یک از ما ، به دوراندیشی سزاوارتر و به نجات ، نزدیک تر است؟». طبیب گفت : تو .

الکافی به نقل از ابو منصور طبیب :مردی از یارانم به من خبر داد که من و ابن ابی العوجا و عبد اللّه بن مقفّع ، در مسجدالحرام بودیم . ابن مقفّع در حالی که با دستش به جایگاه طواف اشاره کرده بود گفت : این مردم را می بینید ؟ هیچ کدام ، نام انسانیت بر آنها صادق نیست ، مگر این پیرِ نشسته یعنی ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهماالسلام ؛ امّا بقیه ، فرومایه و حیوان اند . ابن ابی العوجا به ابن مقفّع گفت : چگونه این پیر را سزاوار نام انسان دانستی و بقیه را نه؟ گفت : چون چیزی نزد او دیده ام که نزد دیگران ندیده ام . ابن ابی العوجا گفت : آنچه را درباره او گفتی ، باید آزمود . ابن مقفّع گفت : مکن؛ چرا که می ترسم آنچه را در دست داری ، بر تو تباه سازد . ابن ابی العوجا گفت : نظر واقعیِ تو ، این نیست ؛ بلکه تو بیم آن داری که نظرت درباره جایگاه رفیع این پیر ، درست در نیاید . ابن مقفّع گفت : حال که چنین چیزی را درباره من خیال می کنی ، به سوی او برو و تا آن جا که می توانی ، خود را از لغزش نگاه دار و زمام از دست مده که تو را در بند می کشد ، و مرز سود و زیانت را [در استدلال] معیّن کن . ابن ابی العوجا ، برخاست و من و ابن مقفّع ، همچنان نشستیم . هنگامی که ابن ابی العوجا به سوی ما بازگشت ، گفت : وای بر تو ای ابن مقفّع ! این انسان نیست! اگر در دنیا روحی تجسّم یافته باشد که چون بخواهد ، آشکار شود و چون اراده کند ، پنهان شود ، این مرد است . ابن مقفّع به او گفت : او را چگونه یافتی؟ گفت : نزد او نشستم و چون همه رفتند و من تنها ماندم ، آغاز به پرسش کرد و گفت : «اگر حقیقت امر ، آنچنان باشد که این طواف کنندگان می گویند که این گونه هم هست ، آنان به سلامت رهیده اند و شما هلاک شده اید . و اگر آنچنان باشد که شما می گویید و البته این گونه نیست ، شما و ایشان یکسان هستید» . به او گفتم : خدایت رحمت کند ! مگر ما چه می گوییم و آنان چه می گویند؟ گفته من و ایشان ، یکی است . او گفت : «چگونه گفته شما و ایشان ، یکی باشد ، در حالی که آنان معتقد به معاد و ثواب و عقاب هستند و وجود خدا و آبادانی [و ساکنانِ ]آسمان را باور دارند ؛ ولی شما می گویید که آسمان ، ویران است و کسی در آن جا نیست» .

.

1- .منظور از اختربین و طبیب ، افراد خاصی است که به خدا و یا معاد ، ایمان نداشته اند.

ص: 110

. .


ص: 111

. .


ص: 112

الکافی عن بعض أصحابنا رفعه فی مُناظَرَهِ الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام مَعَ ابنِ أَبِی العَوجاءِ ، قالَ علیه السلام: أرَأَیتَ لَو کانَ مَعَکَ کیسٌ فیهِ جَواهِرُ، فَقالَ لَکَ قائِلٌ : هَل فِی الکیسِ دینارٌ ؟ فَنَفَیتَ کَونَ الدِّینارِ فِی الکیسِ ، فَقالَ لَکَ : صِف لِیَ الدِّینارَ وکُنتَ غَیرَ عالِمٍ بِصِفَتِهِ ، هَل کانَ لَکَ أن تَنفِیَ کَونَ الدِّینارِ عَنِ الکیسِ وأنتَ لا تَعلَمُ ؟ قالَ : لا . فَقالَ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : فَالعالَمُ أَکبَرُ وأَطوَلُ وأَعرَضُ مِنَ الکیسِ ، فَلَعَلَّ فِی العالَمِ صَنعَهً مِن حَیثُ لا تَعلَمُ صِفَهَ الصَّنعَهِ مِن غَیرِ الصَّنعَهِ ! فَانقَطَعَ عَبدُ الکَریمِ وأَجابَ إِلَی الإِسلامِ بَعضُ أَصحابِهِ ، وبَقِیَ مَعَهُ بَعضٌ . (1)

الکافی عن محمّد بن عبد اللّه الخراسانیّ خادم الرضا علیه السلام :دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الزَّنادِقَهِ عَلی أَبِی الحَسَنِ علیه السلام وعِندَهُ جَماعَهٌ، فَقالَ أَبُو الحَسَنِ علیه السلام: أیُّهَا الرَّجُلُ، أرَأَیتَ إِن کانَ القَولُ قَولَکُم ولَیس هُوَ کَما تَقولونَ أَلَسنا وإِیّاکُم شَرَعا سَواءً، لایَضُرُّنا ما صَلَّینا وصُمنا وزَکَّینا وأَقرَرنا؟ فَسَکَتَ الرُّجُلُ، ثُمَّ قالَ أَبُو الحَسَنِ علیه السلام : وإِن کانَ القَولُ قَولَنا وهُوَ قَولُنا أَلَستُم قَد هَلَکتُم ونَجَونا؟ (2)

.

1- .الکافی: ج 1 ص 77 ذیل ح 2 ، التوحید: ص 297 ح 6 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 46 ح 20 .
2- .الکافی : ج 1 ص 78 ح 3 ، التوحید : ص 250 ح 3 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 131 ح 28 ، الاحتجاج : ج 2 ص 354 ح 281 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 36 ح 12 .

ص: 113

الکافی به نقل از یکی از شیعیان که سند حدیث را به معصوم علیه السلاممی رساند : امام صادق علیه السلامدر مناظره اش با عبد الکریم بن ابی العوجا به او فرمود : «اگر کیسه ای از جواهر نزد تو باشد و کسی به تو بگوید : آیا در کیسه دیناری هست؟ و تو وجود دینار را در کیسه ، انکار کنی و او به تو بگوید : دینار را برایم توصیف کن ، و تو از چگونگیِ دینار آگاه نباشی ، آیا می توانی با این ناآگاهی ، وجود دینار را در کیسه انکار کنی؟». گفت : نه . پس امام صادق علیه السلام فرمود : «جهان ، بزرگ تر و عریض و طویل تر از کیسه است . پس شاید در دنیا ، ساخته ای باشد [که نیاز به سازنده دارد] ؛ چرا که تو فرق ساخته و غیر ساخته را نمی دانی» . پس ابن ابی العوجا نتوانست چیزی بگوید و برخی از یارانش ، مسلمان شدند و برخی در کنار او ماندند .

الکافی به نقل از محمّد بن عبد اللّه خراسانی ، خادم امام رضا علیه السلام : مردی از زندیقان ، (1) بر امام رضا علیه السلام وارد شد ، در حالی که گروهی نزد او بودند . امام رضا علیه السلام فرمود : «ای مرد ! اگر گفته ، گفته شما باشد که نیست آیا ما و شما ، برابر و یکسان نیستیم و نماز و روزه و زکات و اقرارمان ، به ما زیانی نمی رساند؟!» . آن مرد ، ساکت شد و سپس امام رضا علیه السلامفرمود : «و اگر گفته ، گفته ما باشد که چنین هست آیا شما هلاک نمی شوید و ما نجات نمی یابیم؟!» .

.

1- .زندیق ، به کسانی گفته می شد که با مسلمانان رفت و آمد داشتند و به ظاهر و در رفتار و گفتار ، مسلمان می نمودند ؛ امّا باور درونی و اعتقاد قلبی به اسلام نداشتند . بیشترِ این افراد ، از مانویان و زردشتیانِ تازه مسلمان بودند . (م)

ص: 114

3 / 2 4العَقلُ لا یَستَطیعُ جَحدَ اللّهِالإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ... الَّذی بَطَنَ مِن خَفِیّاتِ الأُمورِ ، وظَهَرَ فِی العُقولِ بِما یُری فی خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبیرِ ، الَّذی سُئِلَتِ الأَنبِیاءُ عَنهُ ، فَلَم تَصِفهُ بِحَدٍّ ولا بِبَعضٍ ، بَل وَصَفَتهُ بِفِعالِهِ ودَلَّت عَلَیهِ بِایاتِهِ ، لا تَستَطیعُ عُقولُ المُتَفَکِّرینَ جَحدَهُ ؛ لِأَنَّ مَن کانَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ فِطرَتَهُ وما فیهِنَّ وما بَینَهُنَّ ، وهُوَ الصَّانِعُ لَهُنَّ ؛ فَلا مَدفَعَ لِقُدرَتِهِ . (1)

عنه علیه السلام فی بَیانِ عَظَمَهِ اللّهِ جَلَّ و عَلا : وأرانا مِن مَلَکوتِ قُدرَتِهِ ، وعَجائِبِ ما نَطَقَت بِهِ آثارُ حِکمَتِهِ، وَاعتِرافِ الحاجَهِ مِنَ الخَلقِ إِلی أن یُقیمَها بِمِساکِ (2) قُوَّتِهِ ، ما دَلَّنا بِاضطِرارِ قِیامِ الحُجَّهِ لَهُ عَلی مَعرِفَتِهِ ، فَظَهَرَتِ البَدائِعُ الَّتی أحدَثَتها آثارُ صَنعَتِهِ وأَعلامُ حِکمَتِهِ، فَصار کُلُ ما خَلَقَ حُجَّهً لَهُ ودَلیلاًعَلَیهِ؛ وإِن کانَ خَلقا صامِتا ، فَحُجَّتُهُ بِالتَّدبیرِ ناطِقَهٌ ، ودَلالَتُهُ عَلَی المُبدِعِ قائِمَهٌ . (3)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی بَطَنَ خَفِیّاتِ الأُمورِ ، ودَلَّت عَلَیهِ أَعلامُ الظُّهورِ ، وَامتَنَعَ عَلی عَینِ البَصیرِ ؛ فَلا عَینُ مَن لَم یَرَهُ تُنکِرُه ، ولا قَلبُ مَن أثبَتَهُ یُبصِرُهُ . . . فَهُوَ الَّذی تَشهَدُ لَهُ أَعلامُ الوُجودِ عَلی إِقرارِ قَلبِ ذی الجُحُودِ . (4)

الإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ ... ذِی المِنَنِ الَّتی لا یُحصیهَا العادّونَ ، وَالنِّعَمِ الَّتی لا یُجازیهَا المُجتَهِدونَ ، وَالصَّنائِعِ الَّتی لا یَستَطیعُ دَفعَها الجاحِدونَ ، وَالدَّلائِلِ الَّتی یَستَبصِرُ بِنورِهَا المَوجودونَ . (5)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 وفیه «بنقص» بدل «ببعض» وکلاهما عن الحارث الأعور ، بحارالأنوار : ج 4 ص 265 ح 14 .
2- .مِساک بالکسر : ما یُمسک ویعصَم به (شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 411) .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 107 ح 90 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 49 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 308 ح 36 .
5- .بحار الأنوار : ج 94 ص 153 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین .

ص: 115



3 / 2 4 ناتوانیِ عقل از انکار خدا

3 / 2 4ناتوانیِ عقل از انکار خداامام علی علیه السلام :ستایش ، خدای را ... که از امور نهانی نیز پنهان تر است ، ولی در عقل ها با آنچه در خلقش از نشانه های تدبیر دیده می شود ، پدیدار است . خدایی که از پیامبران درباره اش پرسیده شد و آنان به حدود و اجزاء ، (1) توصیفش نکردند ؛ بلکه او را به کارهایش ، توصیف کردند و با نشانه هایش ، به او ره نمودند . عقل های اندیشمندان را یارای انکارش نیست ؛ زیرا آن کس که آسمان ها و زمین و هر چه در آنها و میان آنهاست ، آفریده اوست و سازنده آنها اوست ، کسی را یارای انکار قدرتش نیست .

امام علی علیه السلام در بیان عظمت خدای بزرگ و والا : و ملکوت قدرت و شگفتی های گویای حکمتش و اعتراف آفریدگان به نیاز در بر پا بودن خویش به او ، به ما نشان داد که این حجّت ها ، دلیلی بر ضرورت ره برنده به اوست و آثار صنعتش و نشانه های حکمتش ، در آنچه پدید آورده ، هویداست و از این رو ، هر چه آفریده ، حجت و دلیل اوست و حتی اگر آفریده ای هم ساکت باشد ، به واسطه تدبیرِ [ به کار رفته] در آن ، حجتش گویاست و دلالتش بر پدید آورنده ، برپا .

امام علی علیه السلام :ستایش ، خدای راست که از امور نهانی نیز پنهان تر است ، (2) ولی نشانه های روشن ، بر او دلالت دارند و دیده بینا را توان دیدنش نیست . نه دیده کسی که او را ندیده ، منکر او می شود و نه دلِ آن که باورش دارد ، او را می بیند ... اوست کسی که نشانه های هستی ، بر اقرار قلب منکرانِ او ، گواهی می دهد .

امام زین العابدین علیه السلام :ستایش ، خدای را ... خدایِ دارای منّت های بی شمار و نعمت هایی که سخت کوشان نیز از عهده [شکرش] برنمی آیند و نیکی هایی که منکران را توان انکارشان نیست و راهنمایانی که موجودات از پرتو آنها بینش می یابند . (3)

.

1- .و در التوحید آمده است : «به محدودیت و نقص» .
2- .در نسخه نهج البلاغه ، «بطن» بدون حرف تعدّی به کار رفته است و مطابق با لغت عربی ، ممکن است به معنای آگاهی از باطن امر باشد ، چنان که برخی مترجمان نهج البلاغه آورده اند ؛ امّا به قرینه سایر روایات در همین باب و نیز به قرینه سیاقی که همان تقابل با جمله بعد است ، مطابق با روایت قبلی ترجمه کردیم .
3- .اشاره به آیه : «رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی» (طه : آیه 50) است .

ص: 116

راجع : ص 190 (الباب الأوّل : جوامع آیات معرفه اللّه فی الخلقه) .

3 / 3القلب3 / 3 1رُؤیَهُ اللّهِ بِالقَلبِالکتاب«مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» . (1)

الحدیثمجمع البیان عن أبی ذرّ وأبی سعید الخدری :إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله سُئِلَ عَن قَولِهِ : «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» . قالَ : رَأیتُ نُورا . (2)

التوحید عن محمّد بن الفضیل :سَأَلتُ أَبَا الحَسَنِ علیه السلام : هَل رَأی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّهُ عزو جل ؟ فَقالَ : نَعَم بِقَلبِهِ رَآهُ ، أما سَمِعتَ اللّهَ عز و جل یَقولُ : «مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی» أی لَم یَرَهُ بِالبَصَرِ ، ولکِن رَآهُ بِالفُؤادِ . (3)

.

1- .النجم : 11 .
2- .مجمع البیان : ج 9 ص 265 ، بحار الأنوار : ج 18 ص 288 .
3- .التوحید: ص 116 ح 17، بحار الأنوار : ج 4 ص 43 ح 19 وراجع : الأمالی للسیّد المرتضی : ج 1 ص 103 و روضه الواعظین : ص 41 .

ص: 117



3 / 3 دل

3 / 3 1 دیدن خدا با دل

ر . ک : ص 191 (باب یکم : نشانه های گوناگون خدا در خلقت)

3 / 3دل3 / 3 1دیدن خدا با دلقرآن«دل [ او] آن را به خطا ندید» .

حدیثمجمع البیان به نقل از ابو ذر و ابو سعید خُدری : از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره سخن خدا : «دل [ او] آن را به خطا ندید» سؤال شد . فرمود : «نوری را دیدم» .

التوحید به نقل از محمّد بن فضیل : از امام کاظم علیه السلام پرسیدم : آیا پیامبر خدا پروردگارش را دید؟ فرمود : «آری ؛ با دلش او را دید . آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید : «دل [ او ]آن را به خطا ندید» یعنی با چشم ندید ، بلکه با دل دید» .

.


ص: 118

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أسأ لَکُ بِالاِسمِ الَّذی فَتَقتَ بِهِ رَتقَ عَظیمِ جُفونِ عُیونِ النّاظِرینَ ، الَّذی بِهِ تَدبیرُ حِکمَتِکَ وشَواهِدُ حُجَجِ أَنبِیائِکَ ، یَعرِفونَکَ بِفِطَنِ القُلوبِ ، وأنتَ فی غَوامِضِ مُسَرّاتِ سَریراتِ الغُیوبِ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :یا مَن لا یَبعُدُ عَن قُلوبِ العارِفینَ. (2)

السنن الکبری عن أبی ذرّ :رَأی النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله رَبَّهُ تَبارَکَ وتَعالی بِقَلبِهِ ولَم یَرَهُ بِبَصَرِهِ . (3)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رَأَیتُ رَبّی عز و جل لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله :رَأَیتُ رَبّی تَبارَکَ وتَعالی . (5)

صحیح مسلم عن أبی ذرّ :سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هَل رَأَیتَ رَبَّکَ ؟ قالَ : نورٌ ، أنّی (6) أَراهُ؟ (7)

.

1- .مهج الدعوات : ص 103 عن محمّد بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 404 ح 5 .
2- .البلد الأمین : ص 407 ، المصباح للکفعمی : ص 343 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 392 .
3- .السنن الکبری للنسائی : ج 6 ص 472 ح 11536 .
4- .الفردوس : ج 2 ص 254 ح 3183 عن ابن عبّاس .
5- .مسند ابن حنبل : ج 1 ص 611 ح 2580 وص 621 ح 2634 ، السنّه لابن أبی عاصم : ص 188 ح 432 کلّها عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 14 ص 448 ح 39209 .
6- .قوله : «نور أنّی أراه» هکذا رواه جمیع الرواه فی جمیع الاُصول والروایات . ومعناه : حجابه النور فکیف أراه . قال الإمام أبو عبد اللّه المازری : الضمیر فی «أراه» عائد علی اللّه سبحانه وتعالی ، ومعناه أنّ النور منعنی من الرؤیه کما جرت العاده بإغشاء الأنوار الأبصار ومنعها من إدراک ما حالت بین الرائی وبینه (هامش المصدر) . ویحتمل أن یقرأ هکذا : «إنّی أراه» وبه ینسجم مع الروایه الاُولی من الباب والروایه اللاحقه بل مع جمیع روایات الباب .
7- .صحیح مسلم : ج 1 ص 161 ح 291 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 396 ح 3282 وفیه «هل سألته فقال : نورانیٌّ أراه» ، مسند ابن حنبل : ج 8 ص 90 ح 21450 وص 71 ح 21371 وفیه «قد رأیته نورا أنّی أراه» ، مسند الطیالسی : ص 64 ح 474 ، کنز العمّال : ج 11 ص 400 ح 31864 .

ص: 119

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تو را به نامی می خوانم که پلک چشمان کاملاً بسته بینندگان را بدان باز نمودی ؛ نامی که تدبیر حکیمانه ات و شواهد حجّت های پیامبرانت بدان قوام دارد ، با تیزهوشی دل ، تو را می شناسند ؛ تویی که در پوشیده ترین نهانی های پنهان در پرده غیب هستی .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای آن که از دل های عارفان ، دور نیست !

السنن الکبری به نقل از ابو ذر : پیامبر ، پروردگارش تبارک و تعالی را به دیده دل دید ، نه به دیده سر .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پروردگارم عز و جل را دیدم . هیچ چیز مانند او نیست .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پروردگارم تبارک و تعالی را دیدم .

صحیح مسلم به نقل از ابو ذر : از پیامبر خدا پرسیدم : آیا پروردگارت را دیده ای؟ فرمود : «نور است . چگونه او را ببینم؟» . (1)

.

1- .یعنی حجاب های نورانی ، مانع دیدن اوست ؛ امّا ابو عبد اللّه مازری می گوید : یعنی او خودِ نور است و چشم از دیدن نور شدید ، محروم است .

ص: 120

صحیح مسلم عن عبد اللّه بن شقیق :قُلتُ لِأَبی ذَرٍّ : لَو رَأیتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آلهلَسَأَلتُهُ . فَقالَ : عَن أیِّ شَیءٍ کُنتَ تَسأَلُهُ ؟ قالَ : کُنتُ أسأَلُهُ : هَل رَأَیتَ رَبَّکَ ؟ قالَ أَبو ذَرٍّ : قَد سَأَلتُ ، فَقالَ : رَأَیتُ نورا . (1)

مجمع البیان عن أبی العالیه :سُئِلَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آلههَل رَأَیتَ رَبَّکَ لَیلَهَ المِعراجِ ؟ قالَ : رَأَیتُ نَهرا، ورَأَیتُ وَراءَ النَّهرِ حِجابا ، ورَأَیتُ وَراءَ الحِجابِ نورا لَم أرَ غَیرَ ذلِکَ . (2)

الإمام الرضا علیه السلام :قالَ : رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَمّا أُسرِیَ بی إِلَی السَّماءِ ، بَلَغَ بی جَبرَئیلُ مَکانا لَم یَطَأهُ قَطُّ جَبرَئیلُ . فَکُشِفُ لَهُ ، فَأَراهُ اللّهُ مِن نورِ عَظَمَتِهِ ما أَحَبَّ . (3)

التوحید عن مرازم عن الإمام الصادق علیه السلام :سَمِعتُهُ یَقولُ: رَأی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آلهرَبَّهُ عز و جل . یَعنی بِقَلبِهِ . (4)

الإمام علیّ علیه السلام :ما رَأَیتُ شَیئا إِلاّ وقَد رَأَیتُ اللّهَ قَبلَهُ (5) .

عنه علیه السلام :لَم أَعبُد رَبّا لَم أَرَهُ ، ما رَأَیتُ شَیئا إِلاّ ورَأَیتُ اللّهَ فیهِ أو قَبلَهُ أو مَعَهُ (6) .

عنه علیه السلام فی مُناظَرَتِهِ لِلیَهودِیِّ الشَّامِیِّ ، وقَد قالَ لَهُ : فَإنَّ هذا سُلَیمانُ أُعطِیَ مُلکا لا یَنبَغی لِأَحَدٍ مِن بَعدِهِ! : لَقد کانَ کَذلِکَ ، ومُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله أُعطِیَ ما هُوَ أَفضَلُ مِن هذا ؛ إِنَّهُ أُسرِیَ بِهِ مِنَ المَسجِدِ الحَرامِ إِلَی المَسجِدِ الأَقصی مَسیرَهَ شَهرٍ ، وعُرِجَ بِهِ فِی مَلَکوتِ السَّماواتِ مَسیرَهَ خَمسینَ ألفَ عامٍ ، فی أَقَلَّ مِن ثُلثِ لَیلَهٍ ، حَتَّی انتَهی إِلی ساقِ العَرشِ ، فَدَنا بِالعِلمِ فَتَدَلّی فَدُلِّیَ لَهُ مِنَ الجَنَّهِ رَفرَفٌ أخضَرُ ، وغَشِیَ النُّورُ بَصَرَهُ ، فَرَأی عَظَمَهَ رَبِّهِ عز و جلبِفُؤادِهِ ولَم یَرَها بِعَینِهِ ، فَکان کَقابِ قَوسَینِ بَینَهُ وبَینَها أو أدنی . (7)

.

1- .صحیح مسلم : ج 1 ص 161 ح 292 ، السنّه لابن أبی عاصم : ص 192 ح 441 .
2- .مجمع البیان : ج 9 ص 264 ، بحار الأنوار : ج 18 ص 288 ؛ الدرّ المنثور : ج 7 ص 648 نقلاً عن ابن المنذر وابن أبی حاتم .
3- .الکافی : ج 1 ص 98 ح 8 ، التوحید : ص 108 ح 4 وفیه «فأرانی اللّه » بدل «فأراه اللّه » ، قرب الإسناد : ص 357 ح 1275 نحوه و کلّها عن ابن أبی نصر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 38 ح 15 .
4- .التوحید: ص 116 ح 16 ، بحار الأنوار: ج 4 ص 43 ح 19 .
5- .الأسفار الأربعه : ج 5 ص 27 ، تفسیر کنزالدقائق : ج 14 ص 479 ، شرح اُصول الکافی (ملاّ محمّد صالح مازندرانی) : ج 3 ص 83 ح 1 عن الفضل بن سکن عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، و ص 98 ح 1 ، المیزان فی تفسیر القرآن : ج 8 ص 266 .
6- .شرح الأسماء الحسنی للسبزواری : ص 189 ، الأسفار الأربعه : ج 1 ص 117 نحوه .
7- .الاحتجاج : ج 1 ص 521 ح 127 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 320 ح 16 .

ص: 121

صحیح مسلم به نقل از عبد اللّه بن شقیق : به ابو ذر گفتم : اگر پیامبر خدا را می دیدم ، از او می پرسیدم . ابو ذر گفت : از چه چیزی سؤال می کردی؟ گفت : از ایشان می پرسیدم : آیا پروردگارت را دیده ای؟ ابو ذر گفت : من این سؤال را کردم و ایشان فرمود : «نوری دیدم» .

مجمع البیان به نقل از ابو عالیه : از پیامبر خدا پرسیده شد : آیا شب معراج ، پروردگارت را دیده ای؟ فرمود : «رودی دیدم که پشت آن ، حجابی بود و پشت حجاب ، نوری را مشاهده کردم و جز این ندیدم» .

امام رضا علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «چون مرا به آسمان بردند ، جبرئیل علیه السلام مرا به جایی رسانْد که خود تا آن جا نرفته بود . پس حجاب برایش برداشته شد و خداوند از نور عظمتش آنچه را دوست داشت ، به او نشان داد» .

التوحید به نقل از مُرازم : شنیدم که امام صادق علیه السلام می فرماید : «پیامبر خدا ، پروردگارش را دید ؛ یعنی با دلش» .

امام علی علیه السلام :من چیزی ندیدم ، جز آن که خدا را پیش از آن دیدم .

امام علی علیه السلام :من ، خدایی را که ندیده باشم ، عبادت نمی کنم . چیزی را ندیدم ، جز آن که خدا را در آن یا پیش از آن و یا با آن دیدم .

امام علی علیه السلام در مناظره اش با یهود شامی که به او گفته بود : این ، سلیمان است که سلطنتی به او داده شد و شایسته کسی پس از او نیست : آری ؛ چنین بوده است و به محمّد صلی الله علیه و آله برتر از این داده شد . او در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الأقصی برده شد که یک ماه راه است و در ملکوت آسمان ها ، در کمتر از یکْ سومِ شب ، به اندازه پنجاه هزار سال راه ، بالا برده شد تا به ساق عرش رسید و به دانش ، نزدیک و نزدیک تر شد تا از بهشت برایش بالش های سبز آوردند و نور ، دیده اش را فرا گرفت و عظمت پروردگارش عز و جل را با دلش ، نه چشمش ، دید و در این جا فاصله او با عظمت الهی به اندازه فاصله دو قاب کمان و یا کمتر بود .

.


ص: 122

عنه علیه السلام مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ نَوفا البِکالِیَّ : إِلهی تَناهَت أَبصارُ النّاظِرینَ إِلَیکَ بِسَرائِرِ القُلوبِ ، وطالَعَت أَصغَی السّامِعینَ لَکَ نَجِیّاتِ الصُّدورِ ، فَلَم یَلقَ أَبصارُهُم رَدّا دونَ ما یُریدونُ ، هَتَکتَ بَینَکَ وبَینَهُم حُجُبَ الغَفلَهِ ، فَسَکَنوا فی نورِکَ ، وتَنَفَّسوا بِروحِکَ . (1)

الإمام الحسین علیه السلام مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَهَ : أنتَ الَّذی أَشرَقتَ الأَنوارَ فی قُلوبِ أولِیائِکَ ، حَتّی عَرَفوکَ ووَحَّدوکَ . (2)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَهَ : کَیفَ یُستَدَلُّ عَلَیکَ بِما هُوَ فی وُجودِهِ مُفتَقِرٌ إِلَیک ، أیَکونُ لِغَیرِکَ مِنَ الظُّهورِ ما لَیسَ لَکَ حَتّی یَکونَ هُوَ المُظهِرُ لَکَ؟ مَتی غِبتَ حَتّی تَحتاجَ إِلی دَلیلٍ یَدُلُّ عَلَیکَ؟! ومَتی بَعُدتَ حَتّی تَکونَ الآثارُ هِیَ الَّتی توصِلُ إِلَیکَ؟! عَمِیَت عَینٌ لا تَراکَ عَلَیها رَقیبا ، وخَسِرَت (3) صَفقَهُ عَبدٍ لَم تَجعَل لَهُ مِن حُبِّکَ نَصیبا . إِلهی أَمَرتَ بِالرُّجوعِ إِلَی الآثارِ فَأَرجِعنی إِلَیکَ بِکَسوَهِ الأَنوارِ وهِدایَهِ الاِستِبصارِ ، حَتّی أَرجِعَ إِلَیکَ مِنها کَما دَخَلتُ إِلَیکَ مِنها ، مَصونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إِلَیها ، ومَرفوعَ الهِمَّهِ عَنِ الاِعتِمادِ عَلَیها ، إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ . (4)

.

1- .بحار الأنوار : ج 94 ص 95 ح 12 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن نوف البکالی .
2- .الإقبال (الطبعه الحجریّه) : ص 349 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 226 .
3- .کما فی بحار الأنوار ، وفی المصدر : «حسرت» ، والظاهر أنّه تصحیف .
4- .الإقبال (الطبعه الحجریّه) : ص 348 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 142 وفیه صدره إلی «نصیبا» .

ص: 123

امام علی علیه السلام در دعایی که به نوف بِکالی آموخت : خدای من ! دیدگان بینندگان در نهان خانه دل هایشان به تو می رسد و گوش شنوندگان از نجوای درون با تو آگاه می شود . آنچه را می خواستند ، برآورده شده دیدند و میان خود و آنان ، حجاب های غفلت را دریدی تا در نورت آرام گرفتند و از نسیم روحانی ات نفس کشیدند .

امام حسین علیه السلام در بخشی از دعای روز عرفه : تو کسی هستی که نورها را در دل اولیایت تاباندی ، تا تو را شناختند و یگانه ات شمردند .

امام حسین علیه السلام در بخشی از دعای روز عرفه اش : چگونه چیزی که در هستی اش نیازمند توست ، بر تو دلالت می کند؟ آیا غیرِ تو ظهوری دارد که تو نداری تا آن ، ظاهرکننده تو باشد؟! کِی نهان شدی تا به نشانی که بر تو ره بنماید ، نیاز افتد ؟ و کِی دور شدی تا آثار به تو برسانند؟ کور باد چشمی که تو را مراقب خود نبیند ! (1) و زیانبار باد سودای بنده ای که نصیبی از محبّت خودت برایش قرار نداده ای ! خدای من ! مراجعه به آثار را فرمان داده ای . پس مرا با پوشش های نور و بینشی رهنمون به سوی خود باز گردان تا از آن آثار به سوی تو بازگردم ، همان گونه که از آنها به سوی تو درآمدم ، درونم محفوظ از نگاه [ استقلالی] به آنها و همّتم کنار بنشسته از اعتماد بر آنها ، که تو بر هر کاری توانایی .

.

1- .با توجّه به متن دعا در إقبال الأعمال (ر .ک : ح 28) .

ص: 124

الإمام زین العابدین علیه السلام :لَیسَ بَینَ اللّهِ وبَینَ حُجَّتِهِ حِجابٌ ، فَلا (1) للّهِِ دونَ حُجَّتِهِ سِترٌ . (2)

الکافی عن یعقوب بن إسحاق :کَتَبتُ إِلی أَبی مُحَمَّدٍ علیه السلام . . . وسَأَلتُهُ : هَل رَأی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آلهرَبَّهُ ؟ فَوَقَّعَ علیه السلام : إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أری رَسولَهُ بِقَلبِهِ مِن نورِ عَظَمَتِهِ ما أَحَبَّ . (3)

3 / 3 2مَعنی رُؤیَهِ اللّهِ بِالقَلبِالإمام الصادق علیه السلام :بَینا أَمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلامیَخطُبُ عَلی مِنبَرِ الکوفَهِ ، إِذ قامَ إِلَیهِ رَجُلٌ یُقالُ لَهُ ذِعلِبٌ ، ذو لِسانٍ بَلیغٍ فِی الخُطَبِ شُجاعُ القَلبِ ، فَقالَ : یا أَمیرَ المُؤمِنینَ هَل رَأَیتَ رَبَّکَ؟ قالَ : وَیلَکَ یا ذِعلِبُ ، ما کُنتُ أَعبُدُ رَبّا لَم أَرَهُ . فَقالَ : یا أَمیرَ المُؤمِنینَ کَیفََرأَیتَهُ؟ قالَ : وَیلَکَ یا ذِعلِبُ ، لَم تَرَهُ العُیوُن بِمُشاهَدَهِ الأَبصارِ ولکِن رَأَتهُ القُلوبُ بِحَقائِقِ الإِیمانِ ، وَیلَکَ یا ذِعلِبُ ، إِنَّ رَبّی لَطیفُ اللَّطافَهِ لا یُوصَفُ بِاللُّطفِ ، عَظیمُ العَظَمَهِ لا یُوصَفُ بالعِظَمِ ، کَبیرُ الکِبرِیاءِ لا یُوصَفُ بِالکِبَرِ ، جَلیلُ الجَلالَهِ لا یُوصَفُ بِالغِلَظِ ، قَبلَ کُلِّ شَیءٍ لا یُقالُ شَیءٌ قَبلَهُ ، وبَعدَ کُلِّ شَیءٍ لا یُقالُ لَهُ بَعدٌ ، شاءَ الأَشیاءَ لا بِهِمَّهٍ ، دَرّاکٌ (4) لا بِخَدیعَهٍ فِی الأَشیاءِ کُلِّها ، غَیرُ مُتَمازِجٍ بِها ولا بائِنٌ مِنها ، ظاهِرٌ لا بِتَأویلِ المُباشَرَهِ ، مُتَجَلٍّ (5) لا بِاستِهلالِ رُؤیَهٍ ، ناءٍ لا بِمَسافَهٍ ، قَریبٌ لا بِمُداناهٍ . (6)

.

1- .فی بعض النسخ : «ولا» (هامش المصدر) .
2- .معانی الأخبار : ص 35 ح 5 عن ثابت الثمالی ، بحار الأنوار : ج 24 ص 12 ح 5 .
3- .الکافی : ج 1 ص 95 ح 1 ، التوحید : ص 108 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 43 ح 21 .
4- .الدَّرْکُ : اللّحاق والوصول إلی الشیء (النهایه : ج 2 ص 114) .
5- .الجَلیّ : نقیض الخفیّ ، وتجلّی الشیء : انکشف (الصحاح : ج 6 ص 2303) .
6- .الکافی : ج 1 ص 138 ح 4 ، التوحید : ص 308 ح 2 ، عن عبداللّه بن یونس ، الأمالی للصدوق : ص 423 ح 560 عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علی علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 27 ح 2 .

ص: 125



3 / 3 2 معنای دیدن خدا با دل

امام زین العابدین علیه السلام :میان خدا و حجّتش حجابی نیست و میان خدا و حجّتش پوششی نیست .

الکافی از یعقوب بن اسحاق : به ابو محمّد علیه السلام (امام حسن عسکری) نوشتم ... و پرسیدم : آیا پیامبر خدا پروردگارش را دید؟ امام علیه السلام در پاسخ نوشت : «خداوند تبارک و تعالی آنچه خواست ، از نور عظمتش بر قلب محمّد صلی الله علیه و آله ، نشان داد» .

3 / 3 2معنای دیدن خدا با دلامام صادق علیه السلام :هنگامی که امیر مؤمنان بر منبر کوفه سخن می رانْد ، مردی به نام ذِعْلِب که سخنوری فصیح و شجاع بود ، برخاست و به امیر مؤمنان رو کرد و گفت : ای امیر مؤمنان ! آیا پروردگارت را دیده ای؟ امام علیه السلام فرمود : «وای بر تو ، ای ذِعْلِب ! من ، پروردگاری را که ندیده باشم ، نمی پرستم» . ذعلب گفت : ای امیر مؤمنان ! چگونه او را دیده ای؟ فرمود : «وای بر تو ، ای ذِعْلِب ! چشم سر ، او را ندیده ؛ بلکه چشم دل با حقیقت ایمان ، او را دیده است . وای بر تو ، ای ذِعْلِب ! پروردگار من ، آن قدر ظریف است که به ظریف بودن هم توصیف نمی شود و چنان بزرگ است که به بزرگی هم توصیف نمی شود ، چنان سترگ است که به سترگی هم توصیف نمی شود . جلیل و پرشکوه است ، امّا به درشتی توصیف نمی شود . پیش از هر چیز بوده و هیچ چیز پیش از او نیست ، و پس از هر چیز است و بعد از او چیزی وجود ندارد . [ خداوند ،] کارها را می خواهد ، امّا نه به همّت گماردن . درک کننده همه چیزهاست ، امّا نه با تفکّر و چاره جویی . نه با اشیا آمیخته است ، و نه از آنها جدا . پدیدار است ، امّا نه لمس شدنی . آشکار است ، امّا نه دیدنی . دور است ، امّا نه به مسافت . و نزدیک است ، امّا نه به نزدیکی مکانی .

.


ص: 126

عنه علیه السلام :إِنَّ رَجُلاً مِنَ الیَهودِ أتی أَمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام فَقالَ : یا عَلیُّ ، هَل رَأیتَ رَبَّکَ؟ فَقالَ: ما کُنتُ بِالَّذی أَعبُدُ إِلها لَم أَرَهُ . ثُمَّ قالَ: لَم تَرَهُ العُیونُ فی مُشاهَدَهِ الأَبصارِ ، غَیرَ أنَّ الإیمانَ بِالغَیبِ بَینَ عَقدِ القُلوبِ . (1)

الکافی عن سنان :حَضَرتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام ، فَدَخَلَ عَلَیهِ رَجُلٌ مِنَ الخَوارِجِ ، فَقالَ لَهُ : یا أبا جَعفَرٍ ، أیَّ شَیءٍ تَعبُدُ ؟ قالَ : اللّهَ تَعالی . قالَ : رَأَیتَهُ ؟ قالَ : بَل لَم تَرَهُ العُیونُ بِمُشاهَدَهِ الأَبصارِ ، ولکِن رَأَتهُ القُلوبُ بِحَقائِقِ الإِیمانِ . (2)

تاریخ دمشق عن المدائنی :بَینَما مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ فی فِناءِ الکَعبَهِ ، فَإِذا أَعرابِیٌّ فَقالَ لَهُ : هَل رَأَیتَ اللّهَ حَیثُ عَبَدتَهُ ؟ فَأَطرَقَ وأَطرَقَ مَن کانَ حَولَهُ ، ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ إِلَیهِ فَقالَ : ما کُنتُ لِأَعبُدَ شَیئا لَم أرَهُ . فَقالَ : وکَیفَ رَأَیتَهُ ؟ قالَ : لَم تَرَهُ الأَبصارُ بِمُشاهَدَهِ العِیانِ ، ولکِن رَأَتهُ القُلوبُ بِحَقائِقِ الإِیمانِ ، لا یُدرَکُ بِالحَواسِّ ، ولا یُقاسُ بِالنَّاسِ ، مَعروفٌ بِالآیاتِ ، مَنعوتٌ بِالعَلاماتِ ، لا یَجورُ فی قَضِیَّتِهِ ، بانَ مِنَ الأَشیاءِ وبانَتِ الأَشیاءُ مِنهُ «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ» ، ذلِکَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ . فَقالَ الأَعرابِیُّ : اللّهُ أَعلَمُ حَیثُ یَجعَلُ رِسالاتِهِ . (3)

.

1- .المحاسن: ج 1 ص 373 ح 817 ، بحار الأنوار: ج 4 ص 53 ح 30 .
2- .الکافی : ج 1 ص 97 ح 5 ، التوحید : ص 108 ح 5 ، الاحتجاج : ج 2 ص 166 ح 195 وص 211 ح 221 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمالی للصدوق : ص 352 ح 427 ، إرشاد القلوب : ص 167 عن الإمام الصادق علیه السلاموفی الثلاثه الأخیره «العیان» بدل «الأبصار» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 26 ح 1 .
3- .تاریخ دمشق : ج 54 ص 282 ؛ الإرشاد : ج 1 ص 224 ، الاحتجاج : ج 1 ص 493 ح 123 کلاهما عن الإمام علی علیه السلام ، الأمالی للسیّد المرتضی : ج 1 ص 104 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 418 ، روضه الواعظین : ص 41 عن الإمام الصادق علیه السلام وکلها نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 32 ح 8 .

ص: 127

امام صادق علیه السلام :مردی یهودی نزد امیر مؤمنان آمد و گفت : ای علیّ ! آیا پروردگارت را دیده ای؟ فرمود : «من ، معبودی را که ندیده باشم ، نمی پرستم» . سپس فرمود : «چشم سر ، او را ندیده است ، امّا ایمان به غیب با دل ها گِرِه خورده است» .

الکافی به نقل از سنان : نزد امام باقر علیه السلامبودم که مردی از خوارج بر ایشان درآمد و گفت : ای ابو جعفر ! چه چیز را می پرستی؟ فرمود : «خدای متعال را» . گفت : او را دیده ای؟ فرمود : «چشم سر ، او را ندیده است ؛ امّا دل ها او را با حقیقتِ ایمان دیده اند» .

تاریخ دمشق به نقل از مدائنی : هنگامی که امام باقر علیه السلام در کنار کعبه بود . عربی بادیه نشین آمد و به ایشان گفت : آیا خدایی را که می پرستی ، دیده ای؟ امام علیه السلام و همراهانش سر به تفکّر فرو بردند . سپس امام علیه السلام سرش را به سوی او بالا آورد و فرمود : «من ، چیزی را که ندیده باشم ، نمی پرستم» . مرد عرب گفت : چگونه او را دیده ای؟ فرمود : «دیده سر ، او را ندیده است ؛ بلکه دل ها او را با حقیقتِ ایمان دیده اند . او با حواس ، درک نمی شود و با مردم ، سنجیده نمی گردد . به نشانه هایش ، شناخته و به علامت هایش توصیف شده است . در هیچ حکمی ستم نمی کند ، از اشیا جداست و اشیا هم از او جدایند . «چیزی مانند او نیست» . اوست خدایی که معبودی جز او نیست» . مرد عرب گفت : خدا بهتر می داند که رسالت هایش را در کجا قرار دهد .

.


ص: 128

کفایه الأثر عن هشام :کُنتُ عِندَ الصّادِقِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام إِذ دَخَلَ عَلَیهِ مُعاوِیَهُ بنُ وَهَبٍ ، وعَبدُ المَلِکِ بنُ أَعیَنَ ، فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ بنُ وَهَبٍ : یَاابنَ رَسولِ اللّهِ ، ما تَقولُ فِی الخَبَرِ الَّذی رُوِیَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَأی رَبَّهُ ، عَلی أیِّ صورَهٍ رَآهُ ؟ وعَنِ الحَدیثِ الَّذی رَوَوهُ أنَّ المُؤمِنینَ یَرَونَ رَبَّهُم فِی الجَنَّهِ ، عَلی أیِّ صورَهٍ یَرَونَهُ ؟ فَتَبَسَّمَ عَلَیهِ السَّلامُ ، ثُمَّ قالَ : یا فُلانُ ، ما أقبَحَ بِالرَّجُلِ یَأتی عَلَیهِ سَبعونَ سَنَهً ، أو ثَمانونَ سَنَهً ، یَعیشُ فی مِلکِ اللّهِ ، ویَأکُلُ مِن نِعَمِهِ ، لا یَعرِفُ اللّهَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ . ثُمَّ قالَ علیه السلام : یا مُعاوِیَهُ ، إِنَّ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله لَم یَرَ رَبَّهُ تَبارَکَ وتَعالی بِمُشاهَدَهِ العِیانِ ، وإِنَّ الرُّؤیَهَ عَلی وَجهَینِ : رُؤیَهَ القَلبِ ورُؤیَهَ البَصَرِ ؛ فَمَن عَنی بِرُؤیَهِ القَلبِ فَهُوَ مُصیبٌ ، ومَن عَنی بِرُؤیَهِ البَصَرِ فَقَد کَفَرَ بِاللّهِ وبِایاتِهِ ؛ لِقَولِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن شَبَّهَ اللّهَ بِخَلقِهِ فَقَد کَفَرَ . (1)

.

1- .کفایه الأثر : ص 256 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 54 ح 34 .

ص: 129

کفایه الأثر به نقل از هشام : نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودم که معاویه بن وَهْب و عبد الملک بن اَعیَن بر ایشان درآمدند و معاویه بن وهب گفت : ای فرزند پیامبر خدا ! درباره حدیثی که می گوید پیامبر خدا پروردگارش را دید ، چه می گویی و به چه صورتْ او را دید؟ و نیز درباره حدیثی که روایت می کنند مؤمنان ، پروردگارشان را در بهشتْ می بینند ، به چه صورتْ او را می بینند ؟ امام علیه السلام لبخندی زد و سپس فرمود : «فلانی ! برای مرد چه زشت است که هفتاد یا هشتاد ساله شده و در مِلک خدا زندگی می کند و از نعمت های او می خورد ، امّا خدا را آن چنان که باید ، نمی شناسد» . سپس فرمود : «ای معاویه ! محمّد صلی الله علیه و آلهپروردگارش تبارک و تعالی را با چشمِ سر ندید . دیدن ، دو گونه است : دیدن با دل و دیدن با چشم . پس هر که مقصودش دیدن با دل باشد ، درست می گوید و هر کس منظورش دیدن با چشم باشد ، به خدا و آیات او کفر ورزیده است ؛ چون پیامبر خدا می فرماید : هر کس خدا را به خلقش تشبیه کند ، کافر شده است » .

.


ص: 130

التوحید عن أبی بصیر عن أبی عبد اللّه علیه السلام :قُلتُ لَهُ : أَخبِرنی عَنِ اللّهِ عز و جلهَل یَراهُ المُؤمِنونَ یَومَ القِیامَهِ ؟ قالَ : نَعَم ، وقَد رَأَوهُ قَبلَ یَومَ القِیامَهِ . فَقُلتُ : مَتی ؟ قالَ: حینَ قالَ لَهُم: «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی» (1) ، ثُمَّ سَکَتَ ساعَهً، ثُمَّ قالَ: وإِنَّ المُؤمِنینَ لَیَرَونَهُ فِی الدُّنیا قَبلَ یَومِ القِیامَهِ ، ألَستَ تَراهُ فی وَقتِکَ هذا ؟ قالَ أبو بَصیرٍ : فَقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فدِاکَ ! فَأُحَدِّثُ بِهذا عَنکَ ؟ فَقالَ : لا ، فَإِنَّکَ إِذا حَدَّثتَ بِهِ فَأَنکَرَهُ مُنکِرٌ جاهِلٌ بِمَعنی ما تَقولُهُ ، ثُمَّ قَدَّرَ أنَّ ذلِکَ تَشبیهٌ کَفَرَ ، ولَیسَتِ الرُّؤیَهُ بِالقَلبِ کَالرُّؤیَهِ بِالعَینِ ، تَعالَی اللّهُ عَمّا یَصِفُهُ المُشَبِّهونَ وَالمُلحِدونَ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام لِزِندیقٍ سَأَلَهُ کَیفَ یَعبُدُ اللّهَ الخَلقُ ولَم یَرَوهُ ؟ : رَأَتهُ القُلوبُ بِنورِ الإِیمانِ ، وأَثبَتَتهُ العُقولُ بِیَقظَتِها إِثباتَ العِیانِ ، وأَبصَرَتهُ الأَبصارُ بِما رَأَتهُ مِن حُسنِ التَّرکیبِ ، وإِحکامِ التَّألیفِ ، ثُمَّ الرُّسُلُ وآیاتُها ، وَالکُتُبُ ومُحکَماتُها ، وَاقتَصَرَتِ العُلَماءُ عَلی ما رَأَت مِن عَظَمَتِهِ دونَ رُؤیَتِهِ . (3)

عنه علیه السلام حینَ سَألَهُ مُحَمَّدٌ الحَلَبِیُّ : هَل رَأی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَبَّهُ؟ : نَعَم ، رَآهُ بِقَلبِهِ. فَأمّا رَبُّنا جَلَّ جَلالُهُ فَلا تُدرِکُهُ أبصارُ النّاظِرینَ ، وَلا تُحیطُ بِهِ أسماعُ السّامِعینَ . (4)

.

1- .الأعراف : 172 .
2- .التوحید : ص 117 ح 20 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 44 ح 24 .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 212 ح 223 ، بحار الأنوار : ج 10 ص 164 ح 2 .
4- .الأمالی للسیّد المرتضی: ج 1 ص 103 ، روضه الواعظین: ص 41 ، بحار الأنوار: ج 4 ص 54 ح 32 .

ص: 131

التوحید به نقل از ابو بصیر : به امام صادق علیه السلام گفتم : به من بگو آیا مؤمنان ، خدا را روز قیامت می بینند؟ فرمود : «آری و پیش از قیامت هم او را دیده اند» . گفتم : کی؟ فرمود : «آن گاه که به ایشان گفت : «آیا من خدای شما نیستم؟ گفتند : چرا» » . سپس ، لَختی ساکت شد و پس از آن فرمود : «بی گمان ، مؤمنان ، او را در دنیا و پیش از قیامت می بینند . آیا تو در همین وقت نمی بینی؟!» . به ایشان گفتم : فدایت شوم ! این سخن را از تو روایت کنم؟ فرمود : «نه ؛ چون اگر آن را برای کسی بگویی که نادان باشد و تفسیر تو را از آن نپذیرد و سپس بپندارد که این تشبیه است ، کافر می شود . دیدن با دل ، مانند دیدن با چشم نیست . خداوند ، از توصیفی که تشبیه کنندگان و منحرفان از او دارند ، والاتر است» .

امام صادق علیه السلام خطاب به زندیقی که از او پرسید : مردم ، چگونه خدا را بپرستند ، بی آن که او را دیده باشند؟ : او را دلها با نور ایمان دیده اند و عقل های بیدار ، همچون دیدن با چشم ، او را ثابت کرده اند ، و دیده ها از حُسن ترکیب [عالم] و استواری پیوند[های ]استوارش ، و نیز از طریق پیامبران و نشانه هایش و کتاب ها[ی آسمانی] و آیه های استوار آنها ؛ و دانایان به مشاهده عظمت الهی بسنده کردند و در پیِ دیدن با چشم نیستند .

امام صادق علیه السلام به محمّد حلبی که از او پرسید : آیا پیامبر خدا ، پروردگارش را دید؟ : آری . او را با دلش دید ؛ امّا چشم بینندگان ، پروردگار ما را که جلالتش بشکوه باد درنمی یابد و گوش شنوندگان به او احاطه نمی یابد .

.
بحثی درباره دیدار خدا به وسیله دل

انواع دیدار قلبی

1 . احاطه قلب به خدا

بحثی درباره دیدار خدا به وسیله دلبر پایه احادیث این باب ، یکی از ابزارهای شناخت خدا ، قلب است و نه تنها دیدار خداوند متعال با دیده دل ، امکان پذیر است ؛ بلکه پیشوایان اسلام ، صریحا اعلام کرده اند که او را با دیده دل دیده اند . در این جا این سؤال پیش می آید که: مقصود از دیدار خداوند متعال به وسیله قلب چیست؟ و آیا نمی توان گفت که به همان دلیل که دیدن خدا از راه چشم ، غیر ممکن است ، از راه قلب هم دیدار او ممکن نیست؟

انواع دیدار قلبیپاسخ این است که دیدار خداوند متعال با دیده دل ، دو معنا دارد که یکی ممتنع و دیگری ممکن است :

1 . احاطه قلب به خدامعنای نخست دیدار قلبی ، این است که قلب انسان به ذات مقدّس حضرت حق عز و جلاحاطه پیدا کند و او را با دیده دل ، ادراک نماید. این نوع دیدار قلبی در مورد خداوند متعال ، همچون دیدار حسّی محال است ؛ زیرا محدود ، نمی تواند

.


ص: 133



2 . معرفت شهودی خدا

بر نامحدود احاطه پیدا کند و در این زمینه ، تفاوتی میان دیده قلب و دیده حس نیست ، چنان که امام علی علیه السلاممی فرماید : لا تُحیطُ بِهِ الأَبصارُ وَالقُلوبُ . (1) دیده ها و دل ها به او احاطه نمی یابند. نیز ایشان فرموده است : عَظُمَ أن تَثبُتَ رُبوبِیَّتُهُ بِإِحاطَهِ قَلبٍ أو بَصَرٍ . (2) [ خداوند متعال] بزرگ تر از آن است که ربوبیتش به فهم و احاطه دل و دیده ثابت شود.

2 . معرفت شهودی خدادیگر معنای دیدار قلبی ، عبارت است از نوعی تجربه درونی که با کشف حجاب های ظلمانی و نورانی و تجلّی انوار جلال و جمال حضرت حق ، برای سالک حاصل می شود که معرفت شهودی نامیده می شود و هر گونه توضیحی در این زمینه برای کسانی که قلبشان محجوب است ، همانندِ تعریف زیبایی برای نابیناست . آنان که توفیق این دیدار را داشته و به معرفت شهودیِ حضرت حق دست یافته اند ، با جملاتی مانند «تجلّی خدا بر دل» ، «دیدنِ انوار عظمت الهی» ، و «اتّصال به معدن عظمت» ، دورنمایی از احساس درونی خود را برای دیگران بیان کرده اند ؛ ولی حقیقت این است که مفهوم واقعی این جملات نیز برای دل های محجوب ، غیر قابل درک است.

.

1- .ر . ک : ص 528 ح 3803 .
2- .ر . ک : ص 527 ح 3802 .

ص: 134

الفصل الرابع: طرق معرفه اللّه4 / 1مَعرِفَهُ النَّفسِالکتاب«وَ فِی الْأَرْضِ ءَایَتٌ لِّلْمُوقِنِینَ * وَ فِی أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ» . (1)

الحدیثالإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ سُبحانَهُ : «وَ فِی أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ» : إِنَّهُ خَلَقَکَ سَمیعا بَصیرا ، تَغضَبُ وتَرضی ، وتَجوعُ وتَشبَعُ ؛ وذلِکَ کُلُّهُ مِن آیاتِ اللّهِ تَعالی . (2)

التوحیدعن هشام بن سالم (3) : حَضَرتُ مُحَمَّدَ بنَ النُّعمانِ الأَحوَلَ ، فَقامَ إِلَیهِ رَجُلٌ فَقالَ لَهُ : بِمَ عَرَفتَ رَبَّکَ؟ قالَ : بِتَوفیقِهِ وإِرشادِهِ وتَعریفِهِ وهِدایَتِهِ . قالَ : فَخَرَجتُ مِن عِندِهِ ، فَلَقیتُ هِشامَ بنَ الحَکَمِ ، فَقُلتُ لَهُ : ما أَقولُ لِمَن یَسأَلُنی فَیَقولُ لی : بِمَ عَرَفتَ رَبَّکَ؟ فَقالَ : إِن سَأَلَ سائِلٌ فَقالَ : بِمَ عَرَفتَ رَبَّکَ؟ قُلتَ : عَرَفتُ اللّهَ جَلَّ جَلالُهُ بِنَفسی؛ لِأَنَّها أَقرَبُ الأَشیاءِ إِلَیَّ، وذلِکَ أنّی أَجِدُها أبعاضا مُجتَمِعَهً وأَجزاءً مُؤتَلِفَهً ، ظاهِرَهَ التَّرکیبِ ، مُتَبَیَّنَهَ الصَّنعَهِ ، مَبْنِیَّهً عَلی ضُروبٍ مِنَ التَّخطیطِ وَالتَّصویرِ، زائِدَهً مِن بَعدِ نُقصانٍ، وناقِصَهً مِن بَعدِ زِیادَهٍ، قَد أُنشِئَ لَها حَواسٌّ مُختَلِفَهٌ وجَوارِحُ مُتَبایِنَهٌ؛ مِن بَصَرٍ وَسمعٍ وشَامٍّ وذائِقٍ ولامِسٍ ، مَجبولَهً عَلَی الضَّعفِ وَالنَّقصِ وَالمَهانَهِ ، لا تُدرِکُ واحِدَهٌ مِنها مُدرَکَ صاحِبَتِها ولا تَقوی عَلی ذلِکَ ، عاجِزَهً عِندَ اجتِلابِ المَنافِعِ إِلَیها ودَفعِ المَضارِّ عَنها، وَاستَحالَ فِیالعُقولِ وُجودُ تَألیفٍ لامُؤَلِّفِ لَهُ، وثَباتُ صورَهٍ لا مُصَوِّرَ لَها ، فَعَلِمتُ أنَّ لَها خالِقا خَلَقَها ، ومُصَوِّرا صَوَّرَها ، مُخالِفا لَها عَلی جَمیعِ جِهاتِها ، قالَ اللّهُ عز و جل : «وَ فِی أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ» . (4)

.

1- .الذاریات : 20 و21 .
2- .مجمع البیان : ج 9 ص 235 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 330 من دون إسناد إلی المعصوم وفیه «تغضب مرّه وترضی مرّه» .
3- .هذا النصّ وإن لم یکن عن المعصوم علیه السلام إلاّ أنّه ینتهی إلی هشام بن الحکم وهو من أجلاّء أصحاب الإمام الصادق علیه السلام وأفضلهم فی علم الکلام فالذی یقوی فی النظر أنّه مؤیّد من الإمام علیه السلام فلذلک أوردناه هنا .
4- .التوحید : ص 289 ح 9 ، بحارالأنوار : ج 3 ص 49 ح 22 .