گروه نرم افزاری آسمان

باب پنجم: آفرینش جفت ها



اشاره

باب پنجم: آفرینش جفت هاقرآن«و از هر چیز ، جفت آفریدیم ، باشد که پند گیرید» .

«منزّه است آن خدایی که همه جفت ها را آفرید ، چه آنچه از زمین می رویانَد ، و چه از خودشان ، و چه آن چیزهایی که نمی شناسند» .

«آیا به زمین ننگریسته اند که چه قدر در آن از هر گونه جفت های نیکو و گرامی رویانیده ایم ؟ بی گمان ، در این ، نشانه ای است ؛ ولی بیشتر آنان ، ایمان نمی آورند» .

ر . ک : رعد : آیه 3 ، نحل : آیه 72 ، طه : آیه 53 ، روم : آیه 21 ، لقمان : آیه 10 ، فاطر : آیه 11 ، زُخرف : آیه 12 ، شورا : آیه 11 ، ق : آیه 7 ، ذاریات : آیه 49 ، نجم : آیه 45 ، الرحمن : آیه 52 ، قیامت : آیه 39 ، نبأ : آیه 28 ، لیل : آیه 3 .

حدیثامام علی علیه السلام :[خداوند متعال] پیوند دهنده میان ناسازگارهای آن (شی ء) و جداکننده میان نزدیک های آن است . جداکنندگی او بر جداکننده ، و پیوندش بر پیوند دهنده دلالت دارد و این ، همان سخن خدای متعال است : «و از هر چیز ، جفت آفریدیم ، باشد که پند گیرند» .

.


ص: 300

رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی رده علی الدهریه الذین یقولون إنّ العالم قدیم غیر محدث : هذَا الَّذی تُشاهِدونَهُ مِنَ الأَشیاءِ بَعضُها إِلی بَعضٍ یَفتَقِرُ ؛ لِأَنَّهُ لا قِوامَ لِلبَعضِ إِلاّ بِما یَتَّصِلُ بِهِ ، ألا تَرَی البِناءَ مُحتاجا بَعضُ أَجزائِهِ إِلی بَعضٍ ، وإِلاّ لَم یَتَّسِق ولَم یَستَحکِم ، وکَذلِکَ سائِرُ ما تَرَونَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :... وأمَّا الجَماداتُ فَهُوَ یُمسِکُها بِقُدرَتِهِ ، ویُمسِکُ المُتَّصِلَ مِنها أن یَتَهافَتَ ، ویُمسِکُ المُتَهافِتَ مِنها أن یَتَلاصَقَ . (2)

عنه علیه السلام :أَحالَ الأَشیاءَ لِأَوقاتِها ، ولَأَمَ (3) بَینَ مُختَلِفاتِها ، وغَرَّزَ غَرائِزَها ، وأَلزَمَها أَشباحَها . (4)

عنه علیه السلام :فَأَقامَ مِنَ الأَشیاءِ أَوَدَها (5) ، ونَهَجَ حُدودَها ، ولاءَم بِقُدرَتِهِ بَینَ مُتَضادِّها ، ووَصَلَ أَسبابَ قَرائِنِها . (6)

.

1- .الاحتجاج : ج 1 ص 37 ح 20 ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 537 ح 323 کلاهما عن الإمام العسکری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 9 ص 262 ح 1 .
2- .عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 282 ح 30 ، علل الشرائع : ص 416 ح 3 ، بشاره المصطفی : ص 213 کلّها عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 30 ح 11 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 224 ح 2 .
3- .یقال : لأم ولائم بین الشیئین : إذا جمع بینهما (النهایه : ج 4 ص 220) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 474 ح 113 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 177 ح 136 .
5- .الأوَد : العِوَج (لسان العرب : ج 3 ص 75) .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 319 ح 17 .

ص: 301

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در ردّ بر دهریه که جهان را قدیم و غیر حادث می پندارند : همین که مشاهده می کنید که اشیا به یکدیگر نیاز دارند و جز با اتّصال به هم قوام ندارند ، آیا نمی بینید که اجزای ساختمان به یکدیگر نیازمندند ، وگرنه راست و منظّم و استوار نمی گردند ؟ و نیز چیزهای دیگری که می بینید ؟

امام علی علیه السلام :... و امّا جمادات را خداوند به قدرت خود ، نگاه داشته و نمی گذارد آنچه را از آنها به هم متّصل است ، درهم بریزند و آنچه از آنها که با هم درگیرند ، به هم بچسبند .

امام علی علیه السلام :هر چیز را به هنگام پرداخت و موجودات متضاد را هماهنگ کرد و به هر کدام ، اثر و سرشتی ویژه داد که هماره ، همراهشان ساخت .

امام علی علیه السلام :کژیِ هر چیزی را راست نمود و حدّشان را روشن نمود و با قدرت خویش ، اضداد را هماهنگ ساخت و رشته پیوند آنها را متّصل کرد .

.


ص: 302

الإمام الرضا علیه السلام :ولَم یَخلُق شَیئا فَردا قائِما بِنَفسِه دونَ غَیرِهِ لِلَّذی أَرادَ مِنَ الدَّلالَهِ عَلی نَفسِهِ ، وإِثباتِ وُجودِهِ ، وَاللّهُ تَبارَکَ وتَعالی فَردٌ واحِدٌ ، لا ثانِیَ مَعَهُ یُقیمُهُ ، ولا یَعضُدُهُ ولا یُمسِکُهُ ، وَالخَلقُ یُمسِکُ بَعضُهُ بَعضا بِإِذنِ اللّهِ ومَشِیئَتهِ . (1)

.

1- .التوحید : ص 439 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 176 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی وفیه «ولا یکنّه» بدل «ولا یمسکه» ، بحار الأنوار : ج 57 ص 52 ح 27 .

ص: 303

امام رضا علیه السلام :و چیزی که تنها و متّکی به خود باشد ، نیافرید تا هر کس را که بخواهد ، به خود و اثبات وجود خویش ، رهنمون گردد و خدای تبارک و تعالی ، یگانه و یکتاست. دومی با او نیست تا برپایش بدارد و یاری اش کند و نگهش دارد؛ ولی آفریدگان ، برخی ، برخی دیگر را به اذن و خواست الهی نگاه می دارند .

.


ص: 304



نشانه های خدا در آفرینش جفت ها

نشانه های خدا در آفرینش جفت هاقانون زوجیت عمومی حاکم بر جهان مادّه ، مهم ترین قانون تکوینی در جهان آفرینش است؛ زیرا وجود و بقای جهان مادّه ، در گرو این قانون است. نکته قابل توجّه ، این که کشف این قانون در عصر حاضر ، حاصل قرن ها تلاش علمی است . به گفته انیشتین ، بشر پس از دو هزار و پانصد سال مطالعه ، به اسرار قلعه اتم پی برد و فهمید که سراسر جهان مادّه از اتم ، و اتم از زوج الکترون و پروتون به وجود آمده و وجود و بقای مادّه در گرو پیوند و جاذبه ای است که میان این دو جنس متضاد مثبت و منفی بر قرار است . (1) امّا قرآن کریم ، بیش از چهارده قرن قبل ، با صراحت اعلام کرده است که در جهان آفرینش ، همه چیز ، زوج آفریده شده و حکمت قانون و نظام زوجیت عمومی ، تذکّر به انسان و توجّه او به خالق حکیم جهان ، و حرکت در مسیری است که او برای سعادت بشر ، ترسیم کرده است :

.

1- .اثبات وجود خدا : ص 20 .

ص: 305

«وَ مِن کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ * فَفِرُّواْ إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ مُّبِینٌ . (1) و از هر چیزی زوج آفریدیم ، شاید که تذکّر یابید. پس به سوی خدا بگریزید که من ، شما را از آن بیم دهنده ام» . (2) امام رضا علیه السلام نیز تأکید می فرماید که حکمت نظام زوجیت عامّه ، اثبات وجود خدا و دلالت بر وحدانیت اوست : ولَم یَخلُق شَیئا فَردا قائِما بِنَفسِه دونَ غَیرِهِ لِلَّذی أَرادَ مِنَ الدَّلالَهِ عَلی نَفسِهِ ، وإِثباتِ وُجودِهِ ، وَاللّهُ تَبارَکَ وتَعالی فَردٌ واحِدٌ ، لا ثانِیَ مَعَهُ یُقیمُهُ ، ولا یَعضُدُهُ ولا یُمسِکُهُ ، وَالخَلقُ یُمسِکُ بَعضُهُ بَعضا بِإِذنِ اللّهِ ومَشِیئتهِ . (3) و چیزی که تنها و متّکی به خود باشد ، نیافرید تا آن که را خواهد ، به خویش و اثبات وجودش رهنمون گردد ، و خدای تبارک و تعالی ، یگانه و یکتاست ، دومی با او نیست تا برپایش بدارد و یاری اش کند و نگهش دارد و آفریدگان برخی ، برخی دیگر را به اذن و خواست الهی ، نگاه می دارند. بنا بر این ، تأمّل در قانون زوجیت عمومی حاکم بر جهان با عنایت به پیشگویی قرآن و احادیث اسلامی از آن ، نه تنها دلیل توحید ، بلکه برهان نبوّت و امامت نیز هست .

.

1- .ذاریات : آیه 49 50 .
2- .ر . ک : ص 299 (باب پنجم : آفرینش جفت ها) .
3- .التوحید : ص 439 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 176 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 52 ح 27 .

ص: 306

الباب السادس: خلق الأرضالکتاب«وَ فِی الْأَرْضِ ءَایَتٌ لِّلْمُوقِنِینَ » . (1)

«وَ مِنْ ءَایَتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاکُمْ دَعْوَهً مِّنَ الْأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ» . (2)

«إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ أَن تَزُولاَ وَ لَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّنم بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا » . (3)

«قُلْ أَئنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَ لِکَ رَبُّ الْعَلَمِینَ * وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَ سِیَ مِن فَوْقِهَا وَ بَرَکَ فِیهَا وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَ تَهَا فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائلِینَ » . (4)

«أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَدًا * وَ الْجِبَالَ أَوْتَادًا * وَ خَلَقْنَکُمْ أَزْوَ جًا » . (5)

«وَ مَا ذَرَأَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَ نُهُ إِنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَهً لِّقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ » . (6)

.

1- .الذاریات : 20 .
2- .الروم : 25 .
3- .فاطر : 41 .
4- .فصّلت : 9 و10 .
5- .النبأ : 6 8 .
6- .النحل : 13 .

ص: 307



باب ششم: آفرینش زمین

اشاره

باب ششم: آفرینش زمینقرآن«و در زمین ، نشانه هایی برای اهل یقین است» .

«و از نشانه های او ، برپا ایستادن آسمان و زمین به امر اوست . سپس ، آن هنگام که شما را از زمین فرا خواند ، ناگهان ، شما بیرون می آیید» .

«بی گمان ، خدا آسمان ها و زمین را از زوال ، نگاه می دارد و اگر بخواهند زوال یابند ، کسی جز او نگهشان نمی دارد . او بردبار آمرزنده است» .

«بگو : آیا به کسی که زمین را در دو روز آفرید ، کفر می ورزید و برایش همتایانی قرار می دهید؟ اوست پروردگار جهانیان ، و از بالای آن ، کوه هایی لنگرآسا پدید آورد و آن را با برکت ساخت و در چهار روز ، روزی خواهندگان را اندازه کرد ، بی اختلاف و نقصان» .

«آیا زمین را گهواره نگردانیدیم ، و کوه ها را میخ ، و شما را جفت آفریدیم؟!»

«و آنچه را در زمین به رنگ های گوناگون برایتان پدید آورد ، بی گمان ، در این ، نشانه ای برای مردمی است که پند می گیرند» .

.


ص: 308

«أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا * أَحْیَاءً وَ أَمْوَ تًا » . (1)

«اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَتِ ذَ لِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِینَ » . (2)

راجع : البقره : 22 ، آل عمران: 190 ، یونس: 6 ، الحِجر : 19 ، طه : 53 ، الأنبیاء : 31 ، الرعد : 3 و 4 ، إبراهیم : 32 ، النحل : 10 و 18 ، الکهف : 7 ، الشعراء : 7 و 8 و149 ، النمل : 60 و 61 ، لقمان : 10 و 11 ، فاطر : 27 و 28 ، یس : 33 و 36 ، غافر: 57 ، فصّلت : 39 ، الشوری : 29 ، الزخرف : 10 ، الجاثیه : 13 ، ق : 7 و 8 ، الذاریات : 48 و 49 ، الرحمن : 10 و 13 ، الحدید : 17 ، الطلاق : 12 ، الملک : 15 ، نوح : 19 و 20 ، المرسلات : 27 ، الطارق : 12 ، الغاشیه: 20، الشمس : 6 .

الحدیثتفسیر القمّی :نَظَرَ أَمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فی رُجوعِهِ مِن صِفّینَ إِلَی المَقابِرِ فَقالَ : هذِهِ کِفاتُ الأَمواتِ ، أی مَساکِنُهُم ، ثُمَّ نَظَرَ إِلی بُیوتِ الکوفَهِ فَقالَ : هذِهِ کِفاتُ الأَحیاءِ ، ثُمَّ تَلا قَولَهُ : «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا * أَحْیَاءً وَ أَمْوَ تًا» . (3)

الإمام زین العابدین علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَ شًا» (4) : جَعَلَها مُلائِمَهً لِطَبائِعِکُم ، مُوافِقَهً لِأَجسادِکُم ، لَم یَجعَلها شَدیدَهَ الحَمیِ وَالحَرارَهِ فَتُحرِقَکُم ، ولا شَدیدَهَ البَردِ فَتُجمِدَکُم ، ولا شَدیدَهَ طِیبِ الرّیحِ فَتَصدَعَ هاماتِکُم ، ولا شدَیدَهَ النَّتنَ فَتُعطِبَکُم ، ولا شَدیدَهَ اللّینِ کَالماءِ فَتُغرِقَکُم ، ولا شَدیدَهَ الصَّلابَهِ فَتَمتَنِعَ عَلَیکُم فی دورِکم وأَبنِیَتِکُم وقُبورِ مَوتاکُم ، ولکِنَّهُ عز و جل جَعَلَ فیها مِنَ المَتانَهِ ما تَنتَفِعونَ بِهِ ، وتَتَماسَکونَ وتَتَماسَکُ عَلَیها أَبدانُکُم وبُنیانُکُم ، وجعَلَ فیها ما تَنقادُ بِهِ لِدورِکُم وقُبورِکُم وکَثیرٍ مِن مَنافِعِکُم ، فَلِذلِکَ جَعَلَ الأَرضَ فِراشا لَکُم . (5)

.

1- .المرسلات : 25 و26 .
2- .غافر : 64 .
3- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 400 ، معانی الأخبار: ص 342 ح 1 عن حمّاد بن عیسی عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 82 ص 34 ح 22 .
4- .البقره : 22 .
5- .التوحید : ص 403 ح 11 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 137 ح 36 کلاهما عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، الاحتجاج : ج 2 ص 506 ح 336 عن الإمام العسکری علیه السلام وفیه «حرثکم» بدل «دورکم» ، بحار الأنوار : ج 60 ص 82 ح 9 .

ص: 309

«آیا زمین را برای زندگان و مردگان ، محل تجمّع قرار ندادیم ؟» .

«خداوند ، کسی است که زمین را آرامشگاه و آسمان را سرپناه شما قرار داد و شما را صورت بخشید و صورت هایتان را نیکو ساخت و از چیزهای پاکیزه ، روزی تان داد . این است خداوند ، پروردگار شما . بزرگ و والاست ، خداوند پروردگار جهانیان» .

ر . ک : بقره : 22 ، آل عمران: 190 ، یونس: 6 ، حِجر : 19 ، طه : 53 ، انبیاء : 31 ، رعد : 3 و 4 ، إبراهیم : 32 ، نحل : 10 و 18 ، کهف : 7 ، شعرا : 7 و 8 و149 ، نمل : 60 و 61 ، لقمان : 10 و 11 ، فاطر : 27 و 28 ، یس : 33 و 36 ، غافر: 57 ، فصّلت : 39 ، شورا : 29 ، زخرف : 10 ، جاثیه : 13 ، ق : 7 و 8 ، ذاریات : 48 و 49 ، الرحمن : 10 و 13 ، حدید : 17 ، طلاق : 12 ، ملک : 15 ، نوح : 19 و 20 ، مرسلات: 27 ، طارق : 12 ، غاشیه : 20، شمس : 6 .

حدیثتفسیر القمی :امیر مؤمنان در بازگشت از صفّین به قبرها نگریست و فرمود : «این جا ، محلّ اجتماع مردگان ، یعنی قرارگاه آنان است» . سپس به خانه های کوفه نگریست وفرمود: «این، محلّ اجتماع زندگان است». سپس این گفته خدا را تلاوت کرد : « «آیا زمین را برای زندگان و مردگان محلّ تجمّع قرار ندادیم ؟» .

امام زین العابدین علیه السلام درباره گفته خدای عز و جل «آن که زمین را برای شما چون بستری بگسترد» : آن را ملایم با طبع شما قرار داد و همراه با بدن هایتان ؛ نه چندان گرم و داغ که شما را بسوزانَد ، نه چندان سرد که یخ بزنید ، نه چندان خوش بو که سردرد بگیرید ، نه چنان بدبو که به رنجتان اندازد ، نه آن قدر ملایم چون آب که غرقتان سازد ، و نه آن قدر سخت که خانه و کاشانه و قبر برای مردگانتان نتوانید بسازید ؛ بلکه آن را آن اندازه سخت قرار داد که از آن سود ببرید و شما را نگاه دارد و بدن ها و بناهای شما را بر آن نگه دارد و در آن ، چیزهایی قرار داد که به کار ساختمان و قبرها و بسیاری از دیگر بهره هایتان بیاید . برای این است که زمین را برایتان چون بستری بگسترد .

.


ص: 310

تفسیر القمّی : «أَئنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ» ومَعنی یَومَینِ ، أی وَقتَینِ ، اِبتِداءُ الخَلقِ وَانقِضاؤهُ «وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَ سِیَ مِن فَوْقِهَا وَ بَرَکَ فِیهَا وَ قَدَّرَ فِیهَا أَقْوَ تَهَا» أی لا یَزولُ ویَبقی «فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَوَاءً لِّلسَّائلِینَ» یَعنی فی أَربَعَهِ أوقاتٍ . (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا مَن فِی السَّماءِ عَظَمَتُهُ ، یا مَن فِی الأَرضِ آیاتُهُ ، یا مَن فی کُلِّ شَیءٍ دَلائِلُهُ . . . یا مَن جَعَلَ الأَرضَ مِهادا . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی فَرَغَ مِن خَلقِهِ فِی سِتَّهِ أَیّامٍ : أَوَّلُهُنَّ یَومُ الأَحَدِ ، وَالإِثنَینِ ، وَالثُّلاثاءِ ، وَالأَربِعاءِ ، وَالخَمیسِ ، وَالجُمُعَهِ ؛ خَلَقَ یَومَ الأَحَدِ السَّماواتِ ، وخَلَقَ یَومَ الإِثنَینِ الشَّمسَ وَالقَمَرَ ، وخَلَقَ یَومَ الثُّلاثاءِ دَوابَّ البَحرِ ودَوابَّ البَرِّ ، وفَجَّرَ الأَنهارَ وقَوَّتَ الأَقواتَ وخَلَقَ الأَشجارَ یَومَ الأَربَعاءِ ، وخَلَقَ یَومَ الخَمیسِ الجَنَّهَ وَالنّارَ ، وخَلَقَ آدَمَ علیه السلام یَومَ الجُمُعَهِ ، ثُمَّ أَقبَلَ عَلَی الأَمرِ یَومَ السَّبتِ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ الأَرضَ بِکُم بَرَّهٌ ؛ تَتَیَمَّمونَ مِنها ، وتُصَلّونَ عَلَیها فِی الحَیاهِ الدُّنیا ، وهِیَ لَکُم کِفاتٌ فِی المَماتِ ، وذلِکَ مِن نِعمَهِ اللّهِ . (4)

.

1- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 262 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 60 ح 31 .
2- .البلد الأمین : ص 407 ، المصباح للکفعمی : ص 342 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 391 .
3- .العظمه : ص 300 ح 894 عن ابن عمر ؛ بحار الأنوار : ج 57 ص 212 ح 181 وفیه صدره إلی «والجمعه» .
4- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 178 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 85 ص 156 ح 20 .

ص: 311

تفسیر القمی : «آیا به خدایی که زمین را در دو روز آفرید ، کفر می ورزید؟» ؛ معنای دو روز ، یعنی دو دوره ، آغاز آفرینش و پایان آن . «و از بالای آن ، کوه هایی لنگرآسا قرار داد و آن را بابرکت ساخت و روزی ها را اندازه کرد» ؛ یعنی زوال نمی یابد و می پاید . «در چهار روز ، یکسان برای خواهندگان» ؛ یعنی در چهار دوران .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای آن که بزرگی اش در آسمان است ! ای آن که نشانه هایش در زمین است ! ای آن که در هر چیز دلیل های اوست ! ... ای آن که زمین را گاهواره کرد !

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال ، در شش روز ، از آفرینش خود فارغ شد : از روز یکشنبه تا جمعه . روز یکشنبه ، آسمان ها را آفرید و روز دوشنبه ، خورشید و ماه را و روز سه شنبه ، جنبندگان دریا و خشکی را و روز چهارشنبه ، رودها را شکافت و خوراک ها را فراهم آورد و درختان را آفرید و روز پنجشنبه ، بهشت و جهنّم را آفرید و آدم را روز جمعه آفرید . سپس ، روز شنبه به کار خود روی آورد . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زمین به شما خیررسان است . در حیات دنیوی با آن تیمّم می کنید و بر آن نماز می گزارید و پس از مرگ ، جایگاه گِرد آمدن شماست و این ، از نعمت های خداوند است .

.

1- .ر . ک : دانش نامه میزان الحکمه : ج 2 ص 313 (الأرض) .

ص: 312

الإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ رَبَّ السَّقفِ المَرفوعِ . . . ورَبَّ هذِهِ الأَرضِ الَّتی جَعَلتَها قَرارا لِلأَنامِ ، ومَدرَجا لِلهَوامِّ وَالأَنعامِ ، وما لا یُحصی مِمّا یُری وما لا یُری . (1)

عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : سُبحانَکَ ما أَعظَمَ شَأنَکَ ، وأَعلی مَکانَکَ ، وأَنطَقَ بِالصِّدقِ بُرهانَکَ ، وأَنفَذَ أَمرَکَ ، وأَحسَنَ تَقدیرَکَ ، سَمَکتَ السَّماءَ فَرَفَعتَها ، ومَهَّدتَ الأَرضَ فَفَرَشتَها ، وأَخرَجتَ مِنها ماءً ثَجّاجا (2) ، ونَباتا رَجراجا ، فَسَبَّحَکَ نَباتُها ، وجَرَت بِأَمرِکَ مِیاهُها ، وقاما عَلی مُستَقَرِّ المَشیئَهِ کَما أَمَرتَهُما . (3)

عنه علیه السلام أَیضا : أنتَ الَّذی فِی السَّماءِ عَظَمَتُکَ ، وفِی الأَرضِ قُدرَتُکَ وعَجائِبُکَ . (4)

عنه علیه السلام فی تَعظیمِ اللّهِ جَلَّ و عَلا : فَمَن فَرَّغَ قَلبَهُ وأَعمَلَ فِکرَهُ لِیَعلَمَ کَیفَ أَقَمتَ عَرشَکَ ، وکَیفَ ذَرَأتَ خَلقَکَ ، وکَیفَ عَلَّقتَ فِی الهَواءِ سَماواتِکَ ، وکَیفَ مَدَدتَ عَلی مَورِ الماءِ أَرضَکَ ، رَجَعَ طَرفُهُ حَسیرا ، وعَقلُهُ مَبهورا ، وسَمعُهُ والِها ، وفِکرُهُ حائِرا . (5)

عنه علیه السلام فی عَجیبِ صَنعَهِ الکَونِ : وأَرسی أَرضا یَحمِلُهَا الأَخضَرُ المُثعَنجِرُ (6) وَالقَمقامُ (7) المُسَخَّرُ (المُسَجَّرُ) ، قَد ذَلَّ لِأَمرِهِ ، وأَذعَنَ لِهَیبَتِهِ ، ووَقَفَ الجارِی مِنهُ لِخَشیَتِهِ ، وجَبَلَ جَلامیدَها ونُشوزَ مُتونِها وأطوادِها ، فَأَرساها فی مَراسیها ، وأَلزَمَها قَراراتِها ، فَمَضَت رُؤوسُها فِی الهَواءِ ، ورَسَت أُصولُها فِی الماءِ ، فَأَنهَدَ جِبالَها عَن سُهولِها ، وأَساخَ قواعِدَها فی مُتونِ أَقطارِها ومَواضِعِ أَنصابِها ، فَأَشهَقَ قِلالَها ، وأَطالَ أَنشازَها ، وجَعَلَها لِلأَرضِ عِمادا ، وأَرَّزَها فیها أَوتادا ، فَسَکَنتَ عَلی حَرَکَتِها مِن أن تَمیدَ بِأَهلِها ، أو تَسیخَ بِحَملِها ، أو تَزولَ عَن مَواضِعِها . فَسُبحانَ مَن أَمسَکَها بَعدَ مَوَجانِ مِیاهِها ، وأَجمَدَها بَعدَ رُطوبَهِ أَکنافِها ، فَجَعَلَها لِخَلقِهِ مِهادا ، وبَسَطَها لَهُم فِراشا ، فَوقَ بَحرٍ لُجِّیٍّ ، راکِدٍ لا یَجری ، وقائِمٍ لا یَسری ، تُکَرکِرُه (8) الرِّیاحُ العَواصِفُ وتَمخُضُهُ الغَمامُ الذَّوارِفُ ، «إِنَّ فِی ذَ لِکَ لَعِبْرَهً لِّمَن یَخْشَی» (9) . (10)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 171 ، وقعه صفّین : ص 232 عن زید بن وهب وفیه «المحفوظ» بدل «المرفوع» ، بحار الأنوار : ج 32 ص 462 ح 402 .
2- .ماءٌ ثجّاج : مصبوب ، ومطرٌ ثجّاج : شدید الانصباب جدّا (تاج العروس : ج 3 ص 308) .
3- .البلد الأمین : ص 94 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 141 ح 7 .
4- .الدروع الواقیه : ص 202 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 202 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 160 .
6- .. المُثعَنجِر : السَّیل الکثیر . والمُثْعَنجَر بفتح الجیم : وسط البحر ، ولیس فی البحر ما یشبهه کثرهً (تاج العروس : ج 6 ص 145) .
7- .القمقام : البحر کلّه (تاج العروس : ج 17 ص 588) .
8- .کَرْکَرَ الشیء : جمعهُ وردّه وحبسه (تاج العروس : ج 7 ص 442) .
9- .النازعات : 26 .
10- .نهج البلاغه : الخطبه 211 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 38 ح 15 .

ص: 313

امام علی علیه السلام :خدایا ! پروردگار آسمان برافراشته ... و پروردگار این زمینی که آن را برای مردم ، آرام کردی و برای خزندگان و چارپایان ، جایگاه رفت و آمد ؛ و [پروردگار ]چیزهای بی شمار از دیده و نادیده .

امام علی علیه السلام در دعا : ای خدای سبحان ، شأنت بس بزرگ و جایگاهت والا ، برهانت به زبان صدق و امرت نافذ و تقدیرت نیکوست . آسمان را بالا بردی و برافراشتی و زمین را گستردی و گاهواره اش نمودی و از آن ، آبی جوشان بیرون کشیدی و گیاهی لرزان . پس گیاه آن به تسبیح تو پرداخت و آب هایش به فرمان تو روان شد و آن گونه که تو فرمان داده بودی ، بر خواسته تو ایستادند .

امام علی علیه السلام در دعا : تو کسی هستی که عظمتت در آسمان است و قدرت و شگفتی هایت درزمین .

امام علی علیه السلام در بزرگداشت خداوند بزرگ والا : پس هر که دل خود را فارغ سازد و اندیشه اش را به کاراندازد تا بداند چگونه عرشت را برپا داشته ای و چه سان تخم خلقت را کاشته ای و چگونه آسمان هایت را در هوا آویخته ای و زمینت را بر موج آب گسترده ای ، نگاهش درمانده و خِردش سرگردان و گوشش حیران و اندیشه اش به هر جا روان باز می گردد .

امام علی علیه السلام در شگفتی های خلقت : و زمین را استوار ساخت ، در حالی که آب کبود رنگ بی حدّ و اندازه و دریای تسخیر شده (سرزیر) آن را بر پشت دارد ؛ و آن دریا در برابر فرمان خدا ، رام و در مقابل عظمت او ، فروتن و از ترس او جریانش متوقّف است . تخته سنگ های سخت بزرگ و تپّه های بلند و کوه های آن را آفرید و آنها را در جای خود ، استوار و در مقرّشان نگاه داشت . پس سرِ آنها در فضا بالا و ریشه آنها در آب فرو رفت و کوه ها را از زمین های هموار و پست ، بلندتر گردانید ؛ و ریشه آنها را در زمین اطرافشان و جاهایی که برقرار هستند فرو بُرد . بنا بر این ، سرِ آن کوه ها را بسیار بلند کرد و بلندیِ آنها را به اطراف کشانید ؛ و آنها را تکیه گاهی برای زمین و همچون میخ هایی نگه دارنده قرار داد . آن گاه ، زمین در عین جنبش ، آرام گرفت تا ساکنان روی خویش را در سقوط و اضطراب قرار ندهد ؛ و یا آنچه حمل کرده است ، فرو نیندازد و یا آن را از مکانِ خویش جا به جا نکند . پس منزّه است خداوند توانایی که زمین را پس از موج خیزی آب های آن ، ثابت نگه داشت و پس از رطوبت و تَری اطرافش خشک گردانید و برای آفریدگانش جای آرامش قرار داد و آن را برای آنان بر روی دریای ژرف ساکنی که جریان ندارد و ایستاده و بی حرکت است ، فرو گسترانید . بادهای سخت و تند ، آن را بر هم می زند و ابرهای پُر باران ، آن را به حرکت در می آورد. «در این[موضوع] پندی است برای کسی که [ از خدا ]بترسد» .

.


ص: 314

عنه علیه السلام فی صِفَهِ الأَرضِ ودَحوِها عَلَی الماءِ : کَبَسَ الأَرضَ عَلی مَورِ أَمواجٍ مُستَفحِلَهٍ، ولُجَجِ بِحارٍ زاخِرَهٍ، تَلتَطِمُ أواذِیُّ أَمواجِها، وتَصطَفِقُ مُتَقاذِفاتُ أَثباجِها ، وتَرغو زَبَدا کَالفُحولِ عِندَ هِیاجِها ، فَخَضَعَ جِماحُ الماءِ المُتَلاطِمِ لِثِقَلِ حَملِها ، وسَکَنَ هَیجُ ارتِمائِهِ إِذ وَطِئَتهُ بِکَلکَلِها وذَلَّ (ظَلَّ) مُستَخذِیا إِذ تَمَعَّکَت عَلَیهِ بِکَواهِلِها ، فَأَصبَحَ بَعدَ اصطِخابِ أَمواجِهِ ساجِیا مَقهورا ، وفی حِکمَهِ الذُّلِّ مُنقادا أَسیرا . وسَکَنَتِ الأَرضُ مَدحُوَّهً فی لُجَّهِ تَیّارِهِ ، ورَدَّت مِن نَخوهِ بَأوِهِ وَاعتِلائِهِ ، وشُموخِ أَنفِهِ وسُمُوِّ غُلوائِهِ ، وکَعَمَتهُ عَلی کِظَّهِ جَریَتِهِ ، فَهَمَدَ بَعدَ نَزَقاتِهِ ، ولَبَدَ بَعدَ زَیَفانِ وَثباتِهِ . فَلَمّا سَکَنَ هَیجُ الماءِ مِن تَحتِ أَکنافِها ، وحَملِ شَواهِقِ الجِبالِ الشُّمَّخِ البُذَّخِ عَلی أَکتافِها ، فَجَّرَ یَنابیعَ العُیونِ مِن عَرانینِ أُنوفِها ، وفَرَّقَها فی سُهوبِ بیدِها وأَخادیدِها ، وعَدَّلَ حَرَکاتِها بِالرّاسِیاتِ مِن جَلامیدِها ، وذَواتِ الشَّناخیبِ الشُّمِّ مِن صَیاخیدِها ، فَسَکَنَت مِنَ المَیَدانِ لِرَسوبِ الجِبالِ فی قِطَعِ أَدیمِها ، وتَغَلغُلِها مُتَسَرِّبَهً فی جَوباتِ خَیاشیمِها ، ورُکوبِها أَعناقَ سُهولِ الأَرَضینَ وجَراثیمِها . وفَسَحَ بَینَ الجَوِّ وبَینَها ، وأَعَدَّ الهَواءَ مُتَنَسَّما لِساکِنِها ، وأَخرَجَ إِلَیها أَهلَها عَلی تَمامِ مَرافِقِها ، ثُمَّ لَم یَدَع جُرُزَ الأَرضِ الَّتی تَقصُرُ مِیاهُ العُیونِ عَن رَوابیها ، ولا تَجِدُ جَداوِلُ الأَنهارِ ذَریعَهً إِلی بُلوغِها ، حَتّی أَنشَأَ لَها ناشِئَهَ سَحابٍ تُحیی مَواتَها ، وتَستَخرِجُ نَباتَها . أَلَّفَ غَمامَها بَعدَ افتِراقِ لُمَعِهِ ، وتَبایُنِ قَزَعِهِ ، حَتّی إِذا تَمَخَّضَت لُجَّهُ المُزنِ فیهِ ، وَالتَمَعَ بَرقُهُ فی کُفَفِهِ ، ولَم یَنَم وَمیضُهُ فی کَنَهوَرِ رَبابِهِ (1) ، ومُتَراکِمِ سَحابِهِ ، أَرسَلَهُ سَحّا مُتَدارِکا ، قَد أَسَفَّ هَیدَبُهُ ، تَمریهِ الجَنوبُ دِررَ أَهاضیبِهِ ودُفَعَ شَابیبِهِ . فَلَمّا أَلقَتِ السَّحابُ بَرکَ بِوانَیها، وبَعاعَ مَا استَقَلَّت بِهِ مِنَ العِب ءِ المَحمولِ عَلَیها ، أَخرَجَ بِهِ مِن هَوامِدِ الأَرضِ النَّباتَ ، ومِن زُعرِ الجِبالِ الأَعشابَ ، فَهِیَ تَبهَجُ بِزینَهِ رِیاضِها ، وتَزدَهی بِما أُلبِسَتهُ مِن رَیطِ أَزاهیرِها ، وحِلیَهِ ما سُمِطَت بِهِ مِن ناضِرِ أَنوارِها ، وجَعَلَ ذلِکَ بَلاغا لِلأَنام ، ورِزقا لِلأَنعامِ، وخَرَقَ الفِجاجَ فی آفاقِها، وأَقامَ المَنارَ لِلسّالِکینَ عَلی جَوادِّ طُرُقِها. (2)

.

1- .الکَنَهْوَر : العظیم من السحاب . والرباب : الأبیض منه (النهایه : ج 4 ص 207) .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 111 ح 90 .

ص: 315

امام علی علیه السلام در توصیف زمین و گستردن آن بر آب : پروردگار بزرگ ، زمین را در زیر و بالای امواجی که همچون حیوان نر که بر ماده خویش ناآرام است ، و در دریاهایی که لبالب و متلاطم و پُر از امواج بر هم خورنده اند ، و چون حیوان های نر به هنگام شهوت و مستی و هیجان کَف بر می آورند ، فرو می بَرَد . پس به خاطر سنگینی زمین ، خروش و سرکشی دریای متلاطم از میان رفت و آرامش و فروتنی نصیبش شد و در آن هنگام که زمینی که در آن فرو رفته بود ، گسترده شد و زیر و بالا شدنِ امواجش متوقّف شد و آرامش یافت . و چون زمین با اطراف و جوانبش بر روی آب در غلتید ، آب در هم شکسته و خوار گردید و پس از سر و صدا و هیاهو ، امواجش آرام گرفت و گردنش در حلقه آهنین ، اسیر و گرفتار شد و زمین ، در میان امواج آب قرار گرفت و آن را از نَخوَت و بلندپروازی و بزرگی باز داشت و مانع زیر و بالا شدن امواج و جریان های آن شد . آن گاه ، آب پس از خواری و ذلّت ، فرو نشست و پس از سرکشی و زیر و بالا رفتن ، اطرافِ زمین را فرا گرفت . پس از آرامشِ هَیَجان آن در زیر کرانه های زمین خداوند پاک ، کوه های بلند و بزرگ را در دوش هایِ زمین نصب کرد و منابع چشمه هایی را از بلندی های زمین گشایش داد و اطراف و جوانبِ آن را پراکنده ساخت و جنبش زمین را به وسیله کوه های ثابت که سنگ های بزرگ و سخت هستند ، به آرامش بدل ساخت . پس زمین هم به خاطر فرو رفتن کوه ها در گوشه و کنار آن و نصب آنها در اعماقش ، و به خاطر پستی ها و بلندی های آن از حرکت باز ایستاد . و پروردگار بزرگ ، میان فضا و زمین را گشاده ساخت و برای تنفّس ساکنان این زمین ، هوا را آفرید و ساکنان زمین را با همه آنچه به آن احتیاج دارند ، آفرید . پس از آن ، زمین های بی آب و علفی را که به خاطر بلندی آنها ، آب به آن نمی رسد و نهرها و رودخانه ها بر بلندی های آن راه نمی یابد ، به حال خویش رها نکرد و ابری را که در هوا پدید می آید ، خلق فرمود تا آن زمین های مُرده را زنده کند و بر آنها گیاه برویانَد . ابرهایِ درخشنده ای را که برای باریدن بر زمین آماده ، ولی از یکدیگر جدا بودند ، به هم پیوست ، تا ابرهای سفیدِ پُر آب به جنبش در آمدند و مهیّای باریدن شدند و در کناره های ابرهای بَر کشیده و مدوَّر ، برق آسمانی درخشیدن گرفت و روشنایی اش در میانِ پاره ابرهای سفید بر روی هم قرار گرفته ، تمام نشده پی در پی ابر بارنده فرستاد . پس بارانِ آن که به خاطر سنگینی ، مایل به پایین آمدن بود به زمین فرود آمد و پی در پی ، باد جنوب ، ابر را حرکت داد و باران هایش را بر زمین افکند و آبِ بسیاری را که در خود داشت ، فرو ریخت . خدایِ بزرگ از زمین هایِ خاکی و کوه های عریان گیاه ها و علف هایِ تر و تازه رویانید . پس زمین ، به چمنزارهایِ خویش ، که آن را زینت داده است ، شادی می کند و به آنچه در آن روییده و به آن آرایش یافته است (همچون شکوفه ها و گل هایِ تابان و تَر و تازه) ، افتخار می کند . و پروردگارِ بزرگ ، آن گیاهان را توشه مردم و روزیِ چارپایان قرار داد و در کنارهای زمین ، راه های گشاده باز کرد و در راه ها برای رَهروان ، نشانه هایی برپا کرد .

.


ص: 316

الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : خَلَقتَنا بِقُدرَتِکَ ولَم نَکُ شَیئا ، وصَوَّرتَنا فِی الظَّلماءِ بِکُنهِ لُطفِکَ ، وأَنهَضتَنا إِلی نَسیمِ رَوحِکَ ، وغَذَوتَنا بِطیبِ رِزقِکَ ، ومَکَّنتَ لَنا فی مِهادِ أَرضِکَ ، ودَعَوتَنا إِلی طاعَتِکَ . (1)

.

1- .بحار الأنوار : ج 94 ص 124 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی وراجع بحار الأنوار : ج 60 ص 51 و کنز العمّال : ج 6 ص 157 175 .

ص: 317

امام زین العابدین علیه السلام در دعا :[خدایا !] ما هیچ بودیم و تو ما را آفریدی و با لطف مکنونت ، ما را در تاریکی ،صورت بخشیدی و به نسیم روح بخش خود ، برانگیختی و با روزیِ پاکیزه ، تغذیه مان کردی و در گاهواره زمین ، جایمان دادی و به سوی طاعتت فرا خواندی .

.


ص: 318

الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ : فَکِّر یا مُفَضَّلُ فیما خَلَقَ اللّهُ عز و جلعِلیهَ هذِهِ الجَواهِرِ الأَربَعَهِ لِیَتَّسِعَ ما یُحتاجُ إِلَیهِ مِنها ، فَمِن ذلِکَ سَعَهُ هذِهِ الأَرضِ وَامتِدادُها ، فَلَولا ذلِکَ کَیفَ کانَت تَتَّسِعُ لِمَساکِنِ النّاسِ ومَزارِعِهِم ومَراعیهِم ومَنابِتِ أخشابِهِم وأَحطابِهِم ، وَالعَقاقیرِ العَظیمَهِ ، وَالمَعادِنِ الجَسیمَهِ غِناؤُها ؟ ولَعَلَّ مَن یُنکِرُ هذِهِ الفَلَواتِ الخاوِیَهَ وَالقِفارَ الموحِشَهَ فَیَقولُ : ما المَنفَعَهُ فِیها ؟ فَهِیَ مَأوی هذِهِ الوُحوشِ ومَحالُّها ومَرعاها ، ثُمَّ فیها بَعدُ مُتَنَفَّسٌ ومُضطَرَبٌ لِلنّاسِ إِذَا احتاجوا إِلَی الاِستِبدالِ بِأَوطانِهِم ؛ فَکَم بَیداءَ وکَم فَدفَدٍ (1) حالَت قُصورا وجِنانا بِانتِقالِ النّاسِ إِلَیها وحُلولِهِم فیها ، ولَولا سَعَهُ الأَرضِ وفُسحَتُها لَکانَ النّاسُ کَمَن هُوَ فی حِصارٍ ضَیِّقٍ لا یَجِدُ مَندوحَهً عَن وَطَنِهِ إِذا حَزَبَهُ أَمرٌ یَضطَرُّهُ إِلَی الاِنتِقالِ عَنهُ . ثُمَّ فَکِّر فی خَلقِ هذِهِ الأَرضِ عَلی ما هِیَ عَلَیهِ حینَ خُلِقَت راتِبَهً راکِنَهً ، فَتَکونَ مَوطِنا مُستَقَرّا لِلأَشیاءِ ، فَیَتَمَکَّنُ النّاسُ مِنَ السَّعیِ عَلَیها فی مَاربِهِم ، وَالجُلوسِ عَلَیها لِراحَتِهِم ، وَالنَّومِ لِهَدئِهِم ، وَالإِتقانِ لِأَعمالِهِم ؛ فَإِنَّها لَو کانَت رَجراجَهً مُتَکَفِّئَهً لَم یَکونوا یَستَطیعونَ أن یُتقِنُوا البِناءَ وَالتِّجارَهَ وَالصِّناعَهَ وما أَشبَه ذلِکَ ، بَل کانوا لا یَتَهَنَّؤونَ بِالعَیشِ وَالأَرضُ تَرتَجُّ مِن تَحتِهِم . وَاعتَبِر ذلِکَ بِما یُصیبُ النّاسَ حینَ الزَّلازِلِ عَلی قِلَّهِ مَکثِها حَتّی یَصیروا إِلی تَرکِ مَنازِلِهِم وَالهَرَبِ عَنها . . . ثُمَّ إِنَّ الأَرضَ فی طِباعِها الَّذی طَبَعَهَا اللّهُ عَلَیهِ بَارِدَهٌ یابِسَهٌ وکَذلِکَ الحِجارَهُ ، وإِنَّمَا الفَرقُ بَینَها وبَینَ الحِجارَهِ فَضلُ یُبسٍ فِی الحِجارَهِ ، أفَرَأَیتَ لَو أنَّ الیُبسَ أَفرَطَ عَلَی الأَرضِ قَلیلاً حَتّی تَکونَ حَجَرا صَلدا أکانَت تُنبِتُ هذَا النَّباتَ الّذی بِهِ حَیاهُ الحَیَوانِ ؟ وکانَ یُمکِنُ بِها حَرثٌ أو بِناءٌ ؟ أفَلا تَری کَیفَ تَنصب (2) مِن یُبسِ الحِجارَهِ وجُعِلَت عَلی ما هِیَ عَلَیهِ مِنَ اللّینِ وَالرَّخاوَهِ ولِتُهَیَّأَ لِلاِعتِمادِ ؟ ومِن تَدبیرِ الحَکیمِ جَلَّ وعَلا فی خِلقَهِ الأَرضِ أنَّ مَهَبَّ الشِّمالِ أَرفَعُ مِن مَهَبِّ الجَنوبِ ، فَلِمَ جَعَلَ اللّهُ عز و جل کَذلِکَ إِلاّ لِیَنحَدِرَ المِیاهُ عَلی وَجهِ الأَرضِ فَتَسقِیَها وتُروِیَها ؟ ثُمَّ تَفیضَ آخِرَ ذلِکَ إِلَی البَحرِ ، فَکَأَنّما یَرفَعُ أَحَدَ جانِبَیِ السَّطحِ ویَخفَضُ الآخَرَ لِیَنحَدِرَ الماءُ عَنهُ ولا یَقومَ عَلَیهِ ، کَذلِکَ جَعَلَ مَهَبَّ الشِّمالِ أَرفَعَ مِن مَهَبِّ الجَنوبِ لِهذِهِ العِلَّهِ بِعَینِها ، ولَولا ذلِکَ لَبَقِیَ الماءُ مُتَحَیِّرا عَلی وَجهِ الأَرضِ ، فَکانَ یَمنَعُ النَّاسَ مِن إِعمالِها ، ویَقطَعُ الطُّرُقَ وَالمَسالِکَ . (3)

.

1- .الفَدفَد : الفلاه التی لا شیء بها وقیل : هی الأرض الغلیظه ذات الحصی . وقیل: المکان الصلب (لسان العرب : ج 3 ص 675) .
2- .فی نسخه : «نقصت» (هامش المصدر) .
3- .بحار الأنوار : ج 3 ص 121 عن المفضّل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضّل .

ص: 319

امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر : ای مفضّل ! در خلقت خدای عز و جل بیندیش که چگونه این چهار عنصر را بزرگ و پُرارزش آفرید تا نیازهای بیشتری را برآورند و از جمله ، وسعت این زمین و گستره آن است که اگر نبود ، چگونه خانه های مردم و مزرعه و مرتع ها و بیشه و جنگل را در خود جای می داد و نیز گیاهان دارویی بزرگ و معدن های غنی و سرشار را ؟! شاید کسی که این صحراهای ویرانه و دشت های دهشتناک را نشناسد ، بگوید : اینها چه سودی دارند؟ اینها جایگاه حیوانات وحشی و پناهگاه و چراگاه آنان است ، و نیز جایگاهی برای هواخوری و گردش مردم ، چون نیازمند هوا به هوا شدن و در آمدن از خانه و کاشانه شوند . پس ، بسی صحرا و دشتِ تهی که با نقل و انتقال مردم و سکونت در آن جا ، بوستان و کاخ شوند و اگر این گستردگی و وسعت زمین نبود ، مردم ، همچون انسان زندانی در حصار تنگ می شدند و جایی نمی یافتند که به گاه دل تنگی و اضطرار ، از وطن خود به آن جا منتقل شوند . سپس در خلقت همین زمین به همین گونه که هست بیندیش که ثابت و استوار آفریده شده تا جایگاهی ثابت برای اشیا باشد و مردم ، بتوانند برای نیازهای خود بر آن راه بروند و برای استراحت ، بنشینند و برای آرام گرفتن ، بخوابند و کارهای خویش را محکم کنند که اگر لرزان و سست بود ، مردم نمی توانستند بنای خویش و یا تجارت و صناعت و امثال آن را محکم بدارند ؛ بلکه اگر زمینِ در زیر [ پای ]آنان می لرزید ، اساسا زندگی آسوده ای نداشتند و دلیل آن هم حالت مردم در زلزله هاست با زمان اندک آنها ، تا آن جا که خانه هایشان را رها می کنند و می گریزند ... سپس [خاک] زمین در طبیعت اوّلیه خود ، سرد و خشک است و نیز سنگ آن . تنها تفاوت سنگ و خاک ، خشکیِ بیشتر سنگ است . آیا می دانی که اگر خشک بودن زمین اندکی بیشتر شود و تبدیل به سنگ سخت گردد ، دیگر گیاهی که خوراک حیوان است ، از آن نمی روید؟ و آیا [دیگر] می شود در آن کِشت کرد و یا چیزی ساخت؟ آیا نمی بینی که سختی اش کمتر از سنگ است ، امّا با همین صورت فعلی نرم و شکننده اش قابل اتّکاست ؟ از تدبیر حکیم بزرگ و والا در خلقت زمین ، آن است که محلّ وزش باد شمال بالاتر از جنوب است . چرا خدا چنین کرده است؟ جز برای آن است که آب ها[ی باران ]بر سطح زمین جاری شود و آن را آبیاری و سیراب کند؟ سپس در پایان به دریا بریزد ، گویی که کسی یکی از دو طرف سطح [زمین] را بلند کرده و طرف دیگر را پایین کشیده تا آب ، سرازیر شود و یک جا نَایستد ؟ درست به همین دلیل ، محلّ وزش باد را در شمال ، بالاتر از محلّ وزش باد در جنوب قرار داد که اگر چنین نبود ، آب ، حیران و سرگردان بر روی زمین می ماند و مردم را از کار خود باز می داشت و راه ها و جاده ها را می گسست .

.


ص: 320

عنه علیه السلام أَیضا : فَکِّر یا مُفَضَّلُ فی هذِهِ المَعادِنِ وما یَخرُجُ مِنها مِنَ الجَواهِرِ المُختَلِفَهِ ، مِثلَ الجُصِّ وَالکِلسِ وَالجِبسِ وَالزَّرانیخِ وَالمَرتَک (1) وَالقونیا وَالزّیبَقِ وَالنُّحاسِ وَالرَّصاصِ وَالفِضَّهِ وَالذَّهَبِ وَالزَّبَرجَدِ وَالیاقوتِ وَالزُّمُرُّدِ وضُروبِ الحِجارَهِ ، وکَذلِکَ ما یَخرُجُ مِنها مِن القارِ وَالمومِیا (2) وَالکِبریتِ وَالنَّفطِ وغَیرِ ذلِکَ مِمّا یَستَعمِلُهُ النّاسُ فی مَآرِبِهِم . فَهَل یَخفی عَلی ذی عَقلٍ أنّ هذِهِ کُلَّها ذَخائِرُ ذُخِرَت لِلإِنسانِ فی هذِهِ الأَرضِ لِیَستَخرِجَها فَیَستَعمِلَها عِندَ الحاجَهِ إِلَیها ؟ ثُمَّ قَصُرَت حیلَهُ النّاسِ عَمّا حاولَوا مِن صَنعَتِها عَلی حَصرِهِم وَاجتِهادِهِم فی ذلِکَ ؛ فإِنَّهُم لَو ظَفِروا بما حاوَلوا مِن هذَا العِلمِ کانَ لا مَحالَهَ سَیَظهَرُ ویَستَفیضُ فِی العالَمِ حَتّی تَکثُرَ الذَّهَبُ وَالفِضَّهُ ویَسقُطا عِندَ النّاسِ فَلا یَکونَ لَهُما قیمَهٌ . (3)

.

1- .المَرتَک : الرصاص ؛ أسوده أو أبیضه (لسان العرب : ج 10 ص 486) .
2- .المُوْمیا : اسم دواء أعجمیّ نافع لوجع المفاصل والکبد ... واللؤلو وحصی أبیض یقال له : بصاق القمر (تاج العروس : ج 10 ص 352) .
3- .بحار الأنوار : ج 3 ص 128 عن المفضّل بن عمر فی الخبر المشتهر بتوحید المفضّل .

ص: 321

امام صادق علیه السلام درباره آفرینش زمین : ای مفضّل ! در این معدن ها و مواد مختلفی که از آنها استخراج می شود ، بیندیش ، مانند گچ و آهک و گچ (جِبْس) (1) و زرنیخ و مُردارْ سنگ (2) و جیوه و مس و سرب و نقره و طلا و زِبَرجَد و یاقوت و زمرّد و انواع سنگ ها ، و نیز چیزهایی مانند قیر و مومیا و گوگرد و نفت و جز اینها که مردم در نیازهای خود ، مصرف می کنند . آیا بر خردمند پنهان است که همه اینها ذخایری است که برای انسان در این زمین ذخیره شده تا آنها را استخراج کند و در نیازهای خود به کار برد ؟ سپس راه دستیابی به اینها از دسترس همه مردم ، با وجود تمام خواست و تلاششان دور مانْد ؛ زیرا اگر به این دانش دست می یافتند ، در دنیا منتشر می شد و همه می دانستند و طلا و نقره فراوان می شد و از چشم مردم ، می افتاد و بی قیمت می شد .

.

1- .جِبْس ، تلفّظ متداول «جص» در میان عرب ها بوده و جص ، همان «گچ» فارسی است . (م)
2- .بلور اکسید سرب است که برای خوش بو کردن و لعاب دادن ظرف ها و نیز ضد عفونی کردن به کار می رود . (م)

ص: 322

الکافی عن هشام بن الحکم فی خَبرِ مُحاجَّهِ الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام لِزِندیقٍ مِن أَهلِ مِصرَ : قالَ أَبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام: یا أَخا أَهلِ مِصرَ ، إِنَّ الَّذی تَذهَبونَ إِلَیهِ وتَظُنّونَ أنَّهُ الدَّهرُ إِن کانَ الدَّهرُ یَذهَبُ بِهِم لِمَ لا یَرُدُّهُم؟ وإِن کانَ یَرُدُّهُم لِمَ لا یَذهَبُ بِهِم ؟ القَومُ مُضطَرّونَ . یا أخا أَهلِ مِصرَ ، لِمَ السَّماءُ مَرفوعَهٌ ، وَالأَرضُ مَوضوعَهٌ ؟ لِمَ لا تَسقُطُ (1) السَّماءُ عَلَی الأَرضِ ؟ لِمَ لا تَنحَدِرُ الأَرضُ فَوقَ طِباقِها ولا یَتَماسَکانِ ولا یَتَماسَکُ مَن عَلَیها ؟ قالَ الزِّندیقُ : أَمسکَهَمُا اللّهُ رَبُّهُما وسَیِّدُهُما . قالَ : فَامَنَ الزِّندیقُ عَلی یَدَی أَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام . (2)

.

1- .فی الکافی «یسقط» والصحیح ما أثبتناه من التوحید .
2- .الکافی : ج 1 ص 73 ح 1 ، التوحید : ص 295 ح 4 ، الاحتجاج : ج 2 ص 206 ح 217 نحوه ولیس فیه من «لم لا یردهم» إلی «مضطرّون» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 52 ح 25 .

ص: 323

الکافی به نقل از هشام بن حکم ، در روایت احتجاج امام صادق علیه السلام با زندیقی مصری : امام صادق علیه السلامفرمود : «ای برادرمصری ! آن گونه که ادّعا می کنید و می پندارید که طبیعت ، اینها را ساخته است ، پس چرا وقتی آنها را می برد ، بازنمی گردانَد؟ و اگر بازمی گردانَد ، چرا نمی برد؟ اینها مضطرّند [و مجبور ، نه اختیاردار] . ای برادر مصری ! چرا آسمان ، برافراشته و زمین ، پایین نهاده شده است؟ چرا آسمان بر روی زمین نمی افتد؟ چرا چنین نمی شود که زمین از جایگاه [و مدار] خود ، سقوط کند و هر یک از نگهداری خویش و هر کس که بر آن است ، درماند؟». زندیق گفت : پروردگار و آقایشان ، خداوند ، آنها را نگاه می دارد . سپس زندیق به دست امام صادق علیه السلامایمان آورد .

.
نشانه های خدا در آفرینش زمین

یک . اندازه زمین

نشانه های خدا در آفرینش زمینزمین ، یکی دیگر از نشانه های روشن توحید و خداشناسی است که خداوند متعال نیز به آن ، سوگند خورده است : «وَالْأَرْضِ وَ مَا طَحَاهَا . (1) و سوگند به زمین و آن که آن را گستراند» . قرآن کریم ، بیش از هشتاد بار آفرینش و نظم و تدبیر حاکم بر زمین را مورد توجّه قرار داده و پیروان خود را به دانش زمین شناسی به عنوان یکی از راه های خداشناسی ، دعوت کرده است . از نگاه قرآن و احادیث اسلامی ، درس های فراوان خداشناسی در آفرینش زمین وجود دارد که ما در این جا به شماری از مهم ترین آنها اشاره می کنیم :

یک . اندازه زمیننخستین نشانه توحید در مطالعه زمین ، اندازه آن است . اگر زمین به کوچکی ماه

.

1- .شمس : آیه 6 .

ص: 325



دو . معلَّق بودن زمین در فضا

و قطر آن ، یکْ چهارمِ قُطر کنونی آن بود ، نیروی جاذبه آن برای نگاه داشتن آب ها و هوا بر روی آن کفایت نمی کرد و درجه حرارت به صورت کُشنده ای بالا می رفت . به عکس ، اگر قُطر آن دو برابر قُطر کنونی می بود ، سطح زمین ، چهار برابر سطح فعلی و نیروی جاذبه آن ، دو برابر می شد و ارتفاع جو ، به شکل خطرناکی تقلیل پیدا می کرد و فشار هوا از یک کیلوگرم بر سانتی متر مربع ، به دو کیلو گرم بالا می رفت و همه این عوامل ، تأثیر شدیدی بر روی زندگی داشت . (1) آری ! این آفریدگار حکیم جهان است که در نظام آفرینش هر چیزی را با اندازه گیری معیّنی که فلسفه خلقت آن اقتضا دارد ، آفریده است : «إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْنَهُ بِقَدَرٍ . (2) بی تردید ، ما هر چیز را به اندازه آفریدیم» .

دو . معلَّق بودن زمین در فضادرس دیگر در مطالعه زمین ، رها بودن آن در فضا و کنترل آن به وسیله پایه های نامرئی قوّه جاذبه است . قرآن ، این امر اعجاب انگیز و تأمّل آفرین را یکی از نشانه های توانایی و تدبیر آفریدگار حکیم جهان می داند و تصریح می کند که : «وَ مِنْ ءَایَتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ . (3) و از نشانه های او آن است که آسمان و زمین به امر او برپایند» .

.

1- .ر . ک : اثبات وجود خدا: ص 21 .
2- .قمر : آیه 49 . نیز ، ر . ک : طارق : آیه 12 .
3- .روم : آیه 25 .

ص: 326

این آیه به روشنی دلالت دارد که کُرات آسمانی و زمین بدون ستون و پایه و پیوند مادّی و محسوس و تنها به فرمان خداوند متعال ، در فضا استوارند ، (1) و در آیه ای دیگر ، تأکید شده که تنها خداوند است که بدون ستون ، آسمان ها و زمین را نگهبانی می کند و مانع از سقوط آنها می شود : «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ أَن تَزُولاَ . (2) خداوند ، آسمان ها و زمین را از سقوط ، نگاه داشته است» . احادیث اسلامی نیز با الهام از این آیات ، موضوع معلّق بودن زمین در فضا را به وضوح ، بیان کرده اند : بَسَطَ الأَرضَ عَلَی الهَواءِ بِغَیرِ أَرکانٍ . (3) زمین را بدون ستون ، بر هوا گسترانده است . أقامَها بِغَیرِ قَوائِمَ ، وَ رَفَعَها بِغَیرِ دَعائِمَ . (4) آن (زمین) را بدون پایه هایی برپا داشت و بدون ستون هایی بر افراشت . أَقامَ الأَرضَ بِغَیرِ سَنَدٍ . (5) زمین را بدون تکیه گاه برپا داشت . اِستَقَرَّتِ الأَرَضونَ بِأَوتادِها فَوقَ الماءِ . (6) زمین با میخ هایش بر آب ، استقرار یافت .

.

1- .در این باره ، ر . ک : التبیان : ج 8 ص 243 .
2- .فاطر : آیه 41 .
3- .ر . ک : ج 5 ص 314 ح 4204 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 310 ح 14 .
5- .ر . ک : مصباح المتهجد : ص 307 ح 417 ، جمال الاسبوع : ص 184 ، بحار الأنوار : ج 91 ص 196 ح 3 .
6- .ر . ک : بحار الأنوار : ج 57 ص 36 ح 9 .

ص: 327

نکته مهم و قابل توجّه ، چگونگی اجرای امر الهی در استوار ماندن کُرات آسمانی و زمین در فضا و نگهداری آنها در مدار خویش است که در دو آیه دیگر ، توضیح داده شده است : «اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا . (1) خدایی که آسمان ها را بدون ستونی که ببینید ، بر افراشت» . «خَلَقَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا . (2) خدایی که آسمان ها را بدون ستونی که ببینید ، آفرید» . این آیات ، «اَمر» و «اِمساک» الهی در آیات قبلی را توضیح می دهند که جلوگیری از سقوط آسمان ها و زمین به فرمان خدا و به وسیله پایه های نامرئی است که در دانش امروز ، «قوّه جاذبه» نامیده می شود . از این رو ، وقتی یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام به نام حسین بن خالد از ایشان درباره این سخن خداوند متعال پرسید که : «وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُکِ . (3) و سوگند به آسمان مشبّک» . امام علیه السلام در پاسخ انگشتانش را در هم فرو برد و فرمود : هِیَ مَحبوکَهٌ إلَی الأرضِ . آن (آسمان) ، در زمین فرو رفته است . حسین بن خالد ، مجدّدا سؤال کرد : چگونه در زمین فرو رفته است ، در حالی

.

1- .رعد : آیه 2 .
2- .لقمان : آیه 10 .
3- .ذاریات : آیه 7 .

ص: 328



سه . آرامش زمین با چهارده حرکت !

که خدا می فرماید: «رَفَعَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ؛ آسمان ها را بدون ستونی که ببینید ، برافراشت» ؟ امام رضا علیه السلام فرمود : سُبحانَ اللّهِ ! ألَیسَ اللّهُ یَقولُ : «عَمَدٍ تَرَوْنَهَا» ؟! منزّه است خدا ! آیا خدا نمی فرماید: «بدون ستونی که ببینید» ؟! حسین پاسخ داد : چرا . امام علیه السلام فرمود : ثَمَّ عَمَدٌ وَلکِن لا تَرَونَها . (1) آن جا ستون هست ؛ امّا شما نمی بینید.

سه . آرامش زمین با چهارده حرکت !درس دیگر این که زمین با چهارده نوع حرکت ، (2) کاملاً آرام است ، به گونه ای که گویا هیچ گونه حرکتی ندارد . هنگامی به اهمّیت فوق العاده این موضوع پی خواهیم برد که بدانیم این سفینه عظیم فضایی که امروزه حدود شش میلیارد مسافر دارد ، در حرکت وضعی با سرعتی معادل 1440 کیلومتر در ساعت ، و هفتاد هزار کیلومتر در حرکت تبعی و 107 هزار و 280 کیلومتر در حرکت انتقالی ، در فضا پرواز می کند ؛ امّا با این وصف ، کاملاً آرام است . قرآن کریم و

.

1- .ر . ک : تفسیر القمّی : ج 2 ص 328 .
2- .اسلام و هیئت : ص 218 (به نقل از فلاماریون) .

ص: 329



چهار . معادن مورد نیاز صنعت

احادیث اسلامی ، مکرّر بر این درس خداشناسی تأکید کرده و مردم را به تأمّل در آن ، فرا خوانده اند : «اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا . (1) خدایی که زمین را برایتان قرارگاه کرد» . «أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَدًا . (2) آیا زمین را گهواره نکردیم؟» .

چهار . معادن مورد نیاز صنعتمعادن و فلزاتی که آفریدگار جهان برای بهره برداری انسان و تأمین نیازهای او در دل زمین به ودیعت نهاده است ، راهنمای دیگری به خداشناسی است . وجود این معادن ، یکی از اصلی ترین عوامل پیشرفت هنر ، علم و تمدّن بشر است. (3) علاوه بر آنچه بدان اشارت رفت ، همه تدبیرهایی که در نظام آفرینش جهت آماده سازی زمین برای زندگی انسان به کار رفته و برخی از آنها در ابواب دیگر این مجموعه مورد بررسی قرار گرفته است ، آیات خداشناسیِ زمین نیز محسوب می شوند .

ر . ک : موسوعه میزان الحکمه : ج 2 ص 313 (الأرض) .

.

1- .غافر: آیه 64 .
2- .نبأ : آیه 6 .
3- .ر . ک : ص 319 ح 3603 .

ص: 330

الباب السابع: خلق الجبالالکتاب«وَ تَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَهً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ إِنَّهُ خَبِیرُم بِمَا تَفْعَلُونَ » . (1)

«وَ الْجِبَالَ أَوْتَادًا » . (2)

«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَلاً وَ جَعَلَ لَکُم مِّنَ الْجِبَالِ أَکْنَنًا» . (3)

«وَ أَلْقَی فِی الْأَرْضِ رَوَ سِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ» . (4)

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی ... وَتَّدَ بِالصُّخورِ مَیَدانَ (5) أَرضِهِ . (6)

.

1- .النمل : 88 .
2- .النبأ : 7 .
3- .النحل : 81 .
4- .لقمان : 10 .
5- .المَیَدان: مصدر ماد یمیدُ ؛ إذا مالَ وتحرّکَ (النهایه : ج 4 ص 379) .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 473 ح 113 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 176 ح 136 .