گروه نرم افزاری آسمان

باب دوازدهم: آفرینش خورشید و ماه



اشاره

باب دوازدهم: آفرینش خورشید و ماهقرآن«و از نشانه های او ، شب و روز و خورشید و ماه است . برای خورشید و ماه سجده نکنید. برای خدایی سجده کنید که آنها را آفریده است ، اگر او را می پرستید» .

«و خورشید به سوی قرارگاه خود ، روان است . این تقدیرِ آن عزیز فرزانه است و برای ماه ، منزل هایی معیّن کرده ایم تا چون شاخه خشک و نازک خرما [شود و ]بازگردد . نه خورشید را سزد که به ماه رسد و نه شب که بر روز ، پیشی گیرد و هر کدام در مداری شناورند» .

«خورشید و ماه به حساب اند» .

«شکافنده صبح است و شب را برای آسودن و خورشید و ماه را به حساب قرار داد . این ، تقدیر آن عزیز داناست» .

«اوست که خورشید را روشنی بخشید و ماه را تابان کرد و برای آن ، منزل هایی معیّن نمود تا شماره سال ها و حساب را بدانید . خدا اینها را جز به حق نیافرید . نشانه ها را برای دانایان به روشنی بیان می دارد» .

.


ص: 378

راجع : البقره : 189 ، الأعراف : 54 ، یونس : 6 ، الرعد : 2 ، إبراهیم : 33 ، النحل : 12 ، الإسراء : 12 ، الکهف : 86 و 90 ، الأنبیاء : 33 ، المؤمنون : 80 ، الفرقان : 45 و 46 و 61 ، العنکبوت : 61 ، لقمان : 29 ، فاطر : 13 ، الصافّات : 5 ، الزمر : 5 ، الرحمن : 17 ، المعارج : 40 ، نوح : 16 ، المدثّر : 32 ، التکویر : 1 ، الفجر : 1 و 4 ، الشمس : 1 و 2 .

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله لَمّا رَأَی الشَّمسَ عِندَ غُروبِها قالَ : فی نارِ اللّهِ الحامِیَهِ ، لَولا ما یَزَعُها (1) مِن أَمرِ اللّهِ لَأَهلَکَت ما عَلَی الأَرضِ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام مِن قَولِهِ عِندَ رُؤیَهِ الهِلالِ : أَیُّهَا الخَلقُ المُطیعُ ، الدّائِبُ السَّریعُ ، المُتَرَدِّدُ فی فَلَکِ التَّدبیرِ ، المُتَصَرِّفُ فی مَنازِلِ التَّقدیرِ ، آمَنتُ بِمَن نَوَّرَ بِکَ الظُّلَمَ ، وأَضاءَ بِکَ البُهَمَ ، وجَعَلَکَ آیَهً مِن آیاتِ سُلطانِهِ ، وَامتَهَنَکَ بِالزِّیادَهِ وَالنُّقصانِ ، وَالطُّلوعِ وَالأُفولِ ، وَالإِنارَهِ وَالکُسوفِ ، فی کُلِّ ذلِکَ أنتَ لَهُ مُطیعٌ وإِلی إِرادَتِهِ سَریعٌ ، سُبحانَهُ ما أَحسَنَ ما دَبَّرَ وأَتقَنَ ما صَنَعَ فی مُلکِهِ ! وجَعَلَکَ اللّهُ هِلالَ شَهرٍ حادِثٍ لِأَمرٍ حادِثٍ ، جَعَلَکَ اللّهُ هِلالَ أَمنٍ وإِیمانٍ ، وسَلامَهٍ وإِسلامٍ ، هِلالَ أَمَنَهٍ مِنَ العاهاتِ وسَلامَهٍ مِنَ السَّیِّئاتِ ، اللّهُمَّ اجعَلنا أَهدی مَن طَلَعَ عَلَیهِ ، وأَزکی مَن نَظَرَ إِلَیهِ ، وصَلَّی اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وآلِهِ ، اللّهُمَّ افعَل بی کَذا وکَذا یا أَرحَمَ الرَّاحِمینَ . (3)

.

1- .. یَزَعُها: أی یمنعها . یقال : وزَعَه یَزَعُه وَزْعا فهو وازعٌ : إذا کفَّه ومنعه (النهایه : ج 5 ص 180) .
2- .مسند ابن حنبل : ج 2 ص 656 ح 6951 ، تفسیر الطبری : ج 9 الجزء 16 ص 12 ، تفسیر القرطبی : ج 11 ص 49 وفیهما «لأحرقت» بدل «لأهلکت» وکلّها عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 101 ح 1847 ، الصحیفه السجّادیّه : ص 163 الدعاء 43 ، مصباح المتهجّد : ص 541 ح 628 کلاهما عن الإمام زین العابدین علیه السلامنحوه ، بحار الأنوار : ج 58 ص 178 ح 36 .

ص: 379

راجع : بقره : 189 ، اعراف : 54 ، یونس : 6 ، رعد : 2 ، ابراهیم : 33 ، نحل : 12 ، اسراء : 12 ، کهف : 86 و 90 ، انبیاء : 33 ، مؤمنون : 80 ، فرقان : 45 و 46 و 61 ، عنکبوت : 61 ، لقمان : 29 ، فاطر : 13 ، صافّات : 5 ، زمر : 5 ، الرحمن : 17 ، معارج : 40 ، نوح : 16 ، مدثّر : 32 ، تکویر : 1 ، فجر : 1 و 4 ، شمس : 1 و 2 .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله چون خورشید را دید که غروب می کند : در آتش داغ خدا ، اگر امر خدا جلویش را نمی گرفت ، همه آنچه را بر زمین بود ، نابود می کرد . (1)

امام علی علیه السلام در بخشی از گفتارش به هنگام دیدن ماه نو : ای آفریده به فرمان و رونده شتابان ، آینده و شونده در سپهر تدبیر و جای گیرنده در منزل تقدیر ! به آن کسی ایمان آوردم که تاریکی ات را نور داد و نقاط ابهامت را روشن نمود و نشانه ای از نشانه های سیطره اش قرار داد و با کم و بیش کردنت و طلوع و غروبت و تابان و بی نور کردنت ، در اختیار خود گرفت و در همه اینها فرمانبرِ او بودی و درخواستش را به شتابْ پاسخگو ، منزّه است خدا! چه نیکو تدبیر نمود ، و در مُلک خود ، چه استوار کار کرد ! خداوند ، تو را هلال ماهی نو برای پدیده ای تازه قرار دهد ! خدا تو را هلال امنیت و ایمان و سلامت و اسلام قرار دهد ؛ امنیت از آفت ها و سلامت از گناهان ! خدایا ! ما را در میان آنان که ماه بر ایشان طلوع می کند ، ره یافته ترین قرار ده و در میان آنان که بدان می نگرند ، پاک ترین ! و درود خدا بر محمّد پیامبر و خاندان او باد ! خدایا ! برای من چنین و چنان کن (خواسته هایت را بگو) ، ای مهربان ترینِ مهربانان !

.

1- .بر اساس نظریات علمی امروز ، اگر حرارت تولید شده خورشید ، بیش از آنچه اکنون به زمین می رسد ، به آن برسد ، همه موجودات زمینی از گرما ، نابود می شوند و این ، نشانه اندازه گیری حکیمانه مدبّر هستی است .

ص: 380

. .


ص: 381



نشانه های خدا در آفرینش خورشید و ماه

یک . نظام خورشید و ماه

نشانه های خدا در آفرینش خورشید و ماهاز نگاه قرآن کریم ، خورشید و ماه ، دو دلیل روشن دیگر بر خالق حکیم و توانای جهان آفرینش اند . در این کتاب آسمانی ، هفده بار به بیان های مختلف ، جامعه انسانی به تأمّل در این دو پدیده شگفت جهان آفرینش ، دعوت شده است . عناوین (1) درس هایی که خورشید و ماه در مسیر خداشناسی ارائه می نمایند ، عبارت است از :

یک . نظام خورشید و ماهخدای متعال می فرماید: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتقَرٍّ لَّهَا ذَ لِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ * وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ* لاَ الشَّمْسُ یَنبَغِی لَهَا أَن تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ الَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ . (2)

.

1- .تبیین و توضیح این عناوین ، نیازمند مراجعه به کتاب های تخصّصی است که علاقه مندان می توانند به منابع مستقلی که در این زمینه نوشته شده ، مراجعه فرمایند .
2- .یس : آیه 38 40 .

ص: 382



دو . حرکت خورشید و ماه

سه . سجود خورشید و ماه برای خداوند

و خورشید ، به قرارگاه خود روان است. این تقدیر آن عزیز فرزانه است و برای ماه ، منزل هایی معیّن کرده ایم تا چون شاخه خشک و نازک خرما [شود و ]بازگردد. نه خورشید را سزد که به ماه رسد و نه شب که بر روز ، پیشی گیرد و هر کدام در مداری شناورند» .

دو . حرکت خورشید و ماههر چند «خورشید» ، مرکز منظومه شمسی و زمین بر گِرد آن در حرکت است ؛ امّا خورشید نیز ساکن نیست و دارای حرکات وضعی ، به سوی شمال و به دور مرکز کهکشان است . همچنین ، ماه دارای حرکات انتقالی و وضعی به دور خورشید و همراه با کاروان منظومه شمسی است . آیات متعدّدی دلالت بر حرکت منظّم خورشید و ماه و دلالت آنها بر توحید دارند . از جمله : «وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّی . (1) و خورشید و ماه را مسخّر کرد. هر یک تا مدّتی معیّن روان اند» .

سه . سجود خورشید و ماه برای خداوندمقصود از سجود خورشید و ماه برای خدای متعال ، نهایت خضوع و فرمانبَری تکوینیِ آنها از اوست ، به گونه ای که در ظرف میلیون ها سال ، کم ترین کوتاهی ای در انجام وظیفه ای که در نظام آفرینش به عهده آنها گذاشته ، ندارند و ذرّه ای از مداری که برای آنان تعیین شده ، تجاوز نمی کنند :

.

1- .رعد : آیه 2 . نیز ، ر . ک : ابراهیم : آیه 33 یس : آیه 38 40 ، زمر : آیه 5 .

ص: 383



چهار . تسخیر خورشید و ماه برای انسان

«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَوَ تِ وَ مَن فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ . (1) آیا نمی بینی که همه آسمانیان و زمینیان و خورشید و ماه برای خدا سجده می کنند؟» .

چهار . تسخیر خورشید و ماه برای انسانمهم ترین نکته قابل تأمّل در جهت خداشناسی در آفرینش خورشید و ماه این که : خورشید ، با حجمی معادل یک میلیون و 391 هزار برابر حجم کره زمین 2 و ماه با حجمی معادل یکْ چهل و نهم حجم کره زمین (2) که در برابر فرمان آفریدگار جهان ، ساجد و خاضع اند ، در نظام آفرینش ، مسخّر انسان و در خدمت زندگی او هستند . این نکته در قرآن کریم ، مکرّر مورد تأکید قرار دارد : «وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَائبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ . (3) و برایتان خورشید و ماه را ، که همواره روان اند ، و شب و روز را مسخّرتان کرد» . امّا این که مسخّر بودن خورشید و ماه برای انسان چه سودی دارد و به سخن دیگر ، پاسخ این سؤال را که نقش آنها در زندگی انسان چیست ، در بند 5 و 6

.

1- .حج : آیه 18 .
2- .جهان آفرینش : ص 265 .
3- .ابراهیم : آیه 33. نیز ، ر . ک : رعد : آیه 2 .

ص: 384



پنج . نقش خورشید در تأمین نور و زندگی

شش . نقش خورشید و ماه در شکل گیری تقویم

ملاحظه می فرمایید .

پنج . نقش خورشید در تأمین نور و زندگیوجود حیات در کره زمین ، پیوندی ناگسستنی با نور خورشید دارد . بنا بر این ، آفرینش خورشید و قرار دادن آن برای بهره مندی انسان ، در حقیقت ، مقدّمه آفرینش انسان و تداوم زندگی اوست : «وَ جَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا . (1) و ما چراغی تابان قرر دادیم» . روزی که این «سراج وهّاج» خاموش شود ، تاریکی و سرمای مرگ بار ، همه جای زمین را فرا خواهد گرفت ، نه نسیمی خواهد ورزید ، نه ابری وجود خواهد داشت ، نه برف و بارانی ؛ چشمه ها خشک خواهد شد ، نهرها و آبشارها متوقّف می گردند ، گیاهی نمی روید ، چیزی برای تغذیه وجود نخواهد داشت ، توده های عظیم یخ زمین را فرا خواهد گرفت و سرانجام ، چراغ زندگی خاموش خواهد شد . افزون بر این ، آنچه از منابع روشنایی و ذخایر معدنی که هم اکنون در زمین وجود دارند (مانند : نفت ، زغال سنگ ، طلا و نقره) نیز در گروی نور خورشید هستند .

شش : نقش خورشید و ماه در شکل گیری تقویماندازه گیری زمان ، یکی از ارکان اساسی زندگی بشر به شمار می رود . خورشید و

.

1- .نبأ : آیه 13 .

ص: 385

ماه ، علاوه بر همه نقش هایی که در زندگی انسان دارند ، دو وسیله محاسبه زمان و تاریخ نیز هستند ؛ دو ساعت دقیقی که با همه حجم و وزن و حرکات مختلف خود ، چنان منظّم و دقیق کار می کنند که در طی میلیون ها سال ، حتّی یک ثانیه و کمتر از آن ، جلو و یا عقب نرفته و نمی روند . آری! این نیز یکی دیگر از درس های خداشناسی است که قرآن می آموزد : «فَالِقُ الاْءِصْبَاحِ وَجَعَلَ الَّیْلَ سَکَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَ لِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ . (1) شکافنده صبح ، و شب را برای آرامش ، و خورشید و ماه را وسیله سنجش قرار داد . این اندازه گیریِ شکست ناپذیر داناست» .

.

1- .انعام : آیه 96 . نیز ، ر . ک : الرحمن : آیه 5 ، یونس : آیه 5 .

ص: 386

الباب الثالث عشر: خلق السّماواتالکتاب«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ لاَیَتٍ لاِّوْلِی الْأَلْبَبِ » . (1)

«لَخَلْقُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ » . (2)

«وَ مِنْ ءَایَتِهِ خَلْقُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّهٍ وَ هُوَ عَلَی جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاءُ قَدِیرٌ» . (3)

«إِنَّ فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ لاَیَتٍ لِّلْمُؤْمِنِینَ » . (4)

«قُلِ انظُرُواْ مَاذَا فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا تُغْنِی الاْیَتُ وَ النُّذُرُ عَن قَوْمٍ لاَّ یُؤْمِنُونَ » . (5)

«وَ کَأَیِّن مِّنْ ءَایَهٍ فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ » . (6)

«وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَ هُمْ عَنْ ءَایَتِهَا مُعْرِضُونَ » . (7)

.

1- .آل عمران : 190 .
2- .غافر : 57 .
3- .الشوری : 29 .
4- .الجاثیه : 3 .
5- .یونس : 101 .
6- .یوسف : 105 .
7- .الأنبیاء : 32 .

ص: 387



باب سیزدهم: آفرینش آسمان ها

اشاره

باب سیزدهم: آفرینش آسمان هاقرآن«بی گمان ، در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شدِ شب و روز ، نشانه هایی برای خردمندان است» .

«بی گمان ، آفرینش آسمان ها و زمین از آفرینش مردم بزرگ تر است ، امّا بیشتر مردم نمی دانند» .

«و از نشانه های او ، آفرینشِ آسمان ها و زمین است و آنچه از جنبندگان در آن پراکَنْد و او بر گِرد آمدن آنها چون بخواهد ، تواناست» .

«بی گمان ، در آسمان ها و زمین ، نشانه هایی برای مؤمنان است» .

«بگو : بنگرید چه در آسمان ها و زمین است و نشانه ها و هشدارها به کار کسانی که ایمان نمی آورند ، نمی آید» .

«و بسی نشانه در آسمان ها و زمین که بر آن می گذرند ، در حالی که از آن ، روی گردان اند» .

«و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم و آنها از نشانه های آن ، روی گردان اند» .

.


ص: 388

«الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَ تٍ طِبَاقًا مَّا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَی مِن فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَ هُوَ حَسِیرٌ » . (1)

راجع : البقره : 22، آل عمران : 191 ، یونس : 6 ، ق : 6 .

الحدیثالإمام زین العابدین علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَالسَّمَاءَ بِنَاءً» (2) : سَقفا مِن فَوقِکُم مَحفوظا ، یُدیرُ فیها شَمسَها وقَمَرَها ونُجومَها لِمَنافِعِکُم . (3)

تفسیر القمّی : «وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ * الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَوَ تٍ طِبَاقًا» (4) قالَ : بَعضُها طَبَقٌ لِبَعضٍ «مَّا تَرَی فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَوُتٍ » (5) قال : یَعنی مِن فَسادٍ «فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَی مِن فُطُورٍ» أی مِن عَیبٍ «ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ» قالَ : اُنظُر فی مَلَکوتِ السَّماواتِ وَالأَرضِ «کَرَّتَیْنِ یَنقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَ هُوَ حَسِیر» (6) ، أی یَقصُرُ وهُوَ حَسیرٌ ، أی مُنقَطِعٌ . قَولُهُ : «وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَبِیحَ» (7) قالَ : بِالنُّجومِ . (8)

تفسیر القمّی :قوله : «وَ کَأَیِّن مِّنْ ءَایَهٍ فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ» (9) قالَ : الکُسوفُ وَالزَّلزَلَهُ وَالصَّواعِقُ . (10)

.

1- .الملک : 3 و4 .
2- .البقره : 22 .
3- .عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 137 ح 36 ، التوحید : ص 404 ح 11 کلاهما عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، الاحتجاج : ج 2 ص 507 ح 336 عن الإمام العسکری علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 60 ص 82 ح 9 .
4- .الملک : 2 و 3 .
5- .الملک : 3 .
6- .الملک : 4 .
7- .الملک : 5 .
8- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 378 .
9- .یوسف : 105 .
10- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 358 ، تفسیر نور الثقلین : ج 2 ص 474 ح 227 .

ص: 389

«کسی که هفت آسمانِ طبقه طبقه را آفرید . در آفرینش خدای رحمان ، خلل و ناهمگونی ای نمی بینی . پس دوباره بنگر . آیا خللی می بینی؟ سپس بار دیگر بنگر . نگاهت خسته و درمانده به سویت بازمی گردد» .

ر . ک : بقره : آیه 22، آل عمران : آیه 191 ، یونس : آیه 6 ، ق : آیه 6 .

حدیثامام زین العابدین علیه السلام درباره گفته خدای متعال : «و آسمان را بنا کرد» : یعنی سقفی محفوظ در بالای سرِ شما که خورشید و ماه و ستارگانش را به سود شما در آن می چرخانَد .

تفسیر القمّی :در تفسیر آیه «و اوست عزیز آمرزنده ؛ کسی که هفت آسمانِ طبقه طبقه را آفرید» ، فرمود : «یعنی یکی را مطابق دیگری [ آفرید]» . «در آفرینش خدای رحمان ، ناهمگونی ای نمی بینی» ، فرمود : «یعنی از تباهی [نگاه داشت]» . «پس دوباره چشم را بگردان . آیا خللی می بینی؟» ، [فرمود : ]«یعنی عیبی [می بینی؟]» . «سپس چشم را بگردان» ، فرمود : «[یعنی] به ملکوت آسمان ها و زمین بنگر» . «دوباره بنگر. دیده ات خسته و درمانده به سویت باز می گردد» ، [فرمود :] «یعنی درمانده می شود و فرو می مانَد» . گفته اش : «و بی گمان ، ما آسمان دنیا را با چراغ هایی زینت دادیم» ، فرمود : «[یعنی] با ستارگان» .

تفسیر القمّی :درباره گفته خداوند : «و بسی نشانه ها در آسمان ها و زمین است که بر آن می گذرند ، در حالی که از آن روی گردان اند» : [ منظور ،] کسوف و زلزله و صاعقه هاست .

.


ص: 390

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :بَینا رَجُلٌ مُستَلقٍ عَلی ظَهرِهِ یَنظُرُ إِلَی السَّماءِ وإِلَی النُّجومِ ویَقولُ : وَاللّهِ إِنَّ لَکِ لَرَبّا هُوَ خالِقُکِ ، اللّهُمَّ اغفِر لی! فَنَظَرَ اللّهُ عز و جلإِلَیهِ ، فَغَفَرَ لَهُ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام فی تَمجیدِ اللّهِ عز و جل : سُبحانَکَ ما أَعظَمَ ما نَری مِن خَلقِکَ ، وما أَصغَرَ کُلَّ عَظیمَهٍ فی جَنبِ قُدرَتِکَ ، وما أَهوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ ، وما أَحقَرَ ذلِکَ فیما غابَ عَنّا مِن سُلطانِکَ ، وما أَسبَغَ نِعَمَکَ فِی الدُّنیا ، وما أَصغَرَها فی نِعَمِ الآخِرَهِ ! (2)

عنه علیه السلام أَیضا : ومَا الَّذی نَری مِن خَلقِکَ ، ونَعجَبُ لَهُ مِن قُدرَتِکَ ، ونَصِفُهُ مِن عَظیم سُلطانِکَ ، وما تَغَیَّبَ عَنّا مِنهُ وقَصُرَت أَبصارُنا عَنهُ ، وَانتَهَت عُقولُنا دونَهُ ، وحالَت سُتورُ الغُیوبِ بَینَنا وبَینَهُ أَعظَمُ . فَمَن فَرَّغَ قَلبَهُ ، وأَعمَلَ فِکرَهُ ؛ لِیَعلَمَ کَیفَ أَقَمتَ عَرشَکَ ، وکَیفَ ذَرَأتَ خَلقَکَ ، وکَیفَ عَلَّقتَ فِی الهَواء سَماواتِکَ ، وکَیفَ مَدَدتَ عَلی مَورِ الماءِ أَرضَکَ ؛ رَجَعَ طَرفُهُ حَسیرا ، وعَقلُهُ مَبهورا ، وسَمعُهُ والِها ، وفِکرُهُ حائِرا . (3)

عنه علیه السلام :فَمِن شَواهِدِ خَلقِهِ خَلقُ السَّماواتِ مُوَطَّداتٍ بِلا عَمَدٍ ، قائِماتٍ بِلا سَنَدٍ ، دَعاهُنَّ فَأَجَبنَ طائِعاتٍ مُذعِناتٍ ، غَیرَ مُتَلَکِّئاتٍ ولا مُبطِئاتٍ ، ولَولا إِقرارُهُنَّ لَهُ بِالرُّبوبِیَّهِ ، وإِذعانُهُنَّ بِالطَّواعِیَهِ ، لَما جَعَلَهُنَّ مَوضِعا لِعَرشِهِ، ولا مَسکَنا لِمَلائِکَتِهِ، ولا مَصعَدا لِلکَلِمِ الطَّیِّبِ وَالعَمَلِ الصَّالِحِ مِن خَلقِهِ. جَعَلَ نُجومَها أَعلاما یَستَدِلُّ بِهَا الحَیرانُ فی مُختَلَفِ فِجاجِ الأَقطارِ. لَم یَمنَع ضَوءَ نورِها ادلِهمامُ سُجُفِ (4) اللَّیلِ المُظلِمِ، ولاَ استَطاعَت جَلابیبُ سَوادِ الحَنادِسِ أن تَرُدَّ ما شاعَ فِی السَّماواتِ مِن تَلَألُوَءنورِ القَمَرِ . (5)

.

1- .التوحید : ص 26 ح 25 عن أبی هریره ، بحار الأنوار : ج 3 ص 9 ح 19 ؛ حسن الظنّ باللّه لابن أبی الدنیا : ص 87 ح 107 ، تفسیر القرطبی : ج 4 ص 314 کلاهما عن أبی هریره نحوه .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 318 ح 43 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 160 .
4- .. سُجُف : جمع سَجف ، وهو الستر (النهایه : ج 2 ص 343) .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 182 عن نوف البکالی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 314 ح 40 .

ص: 391

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردی بر پشت، خوابیده بود و به آسمان و ستارگان می نگریست و می گفت : به خدا سوگند ، تو پروردگاری داری که آفریدگار توست . خدایا، مرا بیامرز ! پس خدای عز و جل به وی نگریست و او را آمرزید .

امام علی علیه السلام در تمجید خدای عز و جل : منزّهی تو ! چه بزرگ است آنچه از آفرینش تو می بینیم! و چه خُرد است هر بزرگی ای در کنار قدرت تو! و چه دهشتناک است آنچه از ملکوت تو می بینیم! و چه ناچیز است اینها در برابر آنچه از سلطنت تو بر ما پنهان است! و چه سرشار است نعمت های تو در دنیا! و چه اندک اند اینها در کنار نعمت های آخرت!

امام علی علیه السلام همچنین در تمجید خدای عز و جل : چیست آنچه از آفرینش تو می بینیم و از قدرتت شگفتی می نماییم و بزرگی فرمانفرمایی ات را وصف می کنیم ؛ در حالی که آنچه از ما پنهان و از دیدِ ما دور مانده و به عقل ما نرسیده و پرده های غیب میان ما و آنها جدایی انداخته ، بزرگ تر است؟! پس هر کس دل خود را تهی سازد و اندیشه اش را به کار اندازد تا بداند که چگونه عرشت را بر پا داشته ای و چه سان بذر خلقت را افشانده ای و چگونه آسمان هایت را در هوا آویخته ای و زمینت را بر موج آب گسترده ای ، نگاهش درمانده و عقلش شیدا و گوشش سرگشته و اندیشه اش حیران باز می گردد .

امام علی علیه السلام :از نشانه های آفرینش او ، خلقت آسمان هاست که بدون ستون ، پابرجاست و بی تکیه گاه ، برپاست . آنها را فرا خوانْد و اجابت کردند ، مطیع و فرمان پذیر ، بی درنگ و کُندی و تأخیر ؛ و اگر اقرارشان به ربوبیت او و اعترافشان به اطاعت و فرمان پذیری شان نبود ، خداوند ، آن را جایگاه عرش خود و سکونتگاه فرشتگانش و فرازگاه سخن خوش و اعمال نیکوی خلقش نمی کرد . ستارگانِ آسمان ها را نشانه هایی قرار دارد تا سرگشتگان وادی ها ، راه خود را بدانها بیابند. نه سیاهیِ پرده های شب تاریک ، جلوی درخشش نور ستارگان را می گیرد و نه پوشش های سیاه و تیره را یارای باز گرداندن تلألؤ گسترده نور ماه در آسمان هاست .

.


ص: 392

عنه علیه السلام :ونَظَمَ بِلا تَعلیقٍ رَهَواتِ فُرَجِها ، ولاحَمَ صُدوعَ انفِراجِها ، ووَشَّجَ بَینَها وبَینَ أَزواجِها، وذَلَّلَ لِلهابِطینَ بِأَمرِهِ وَالصّاعِدینَ بِأَعمالِ خَلقِهِ حُزونَهَ مِعراجِها ، وناداها بَعدَ إِذ هِیَ دُخانٌ ، فَالتَحَمَت عُری أَشراجِها ، وفَتَقَ بَعدَ الاِرتِتاقِ صَوامِتَ أَبوابِها ، وأَقامَ رَصَدا مِنَ الشُّهُبِ الثَّواقِبِ عَلی نِقابِها ، وأَمسَکَها مِن أن تَمورَ فی خَرقِ الهَواءِ بِأَیدِهِ ، وأَمَرَها أن تَقِفَ مُستَسلِمَهً لِأَمرِهِ ، وجَعَلَ شَمسَها آیَهً مُبصِرَهً لِنَهارِها ، وقَمَرِها آیَهً مَمحُوَّهً مِن لَیلِها ، وأَجراهُما فی مَناقِلِ مَجراهُما ، وقَدَّر سَیرَهُما فی مَدارِجِ دَرَجِهِما ، لِیُمَیِّزَ بَینَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ بِهِما، ولِیُعلَمَ عَدَدُ السِّنینَ وَالحِسابُ بِمَقادیرِهِما، ثُمَّ عَلَّقَ فی جَوِّها فَلَکَها، وناطَ بِها زینَتَها، مِن خَفِیّات دَرارِیِّها، ومَصابیحِ کَواکِبِها، ورَمی مُستَرِقِی السَّمعِ بِثَواقِبِ شُهُبِها ، وأَجراها عَلی إِذلالِ تَسخیرِها ، مِن ثَباتِ ثابِتِها ، ومَسیرِ سائِرِها ، وهُبوطِها وصُعودِها ، ونُحوسِها وسُعودِها . (1)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 108 ح 90 .

ص: 393

امام علی علیه السلام :و راه های فراخ آسمان ها را بدون آن که از جایی آویخته باشد ، نظم بخشید و شکاف های آن را به هم آورد و هر یک را با آنچه جفت بود ، پیوند داد و دشواریِ فرود آمدن و بالا رفتن را بر فرشتگان فرود آورنده فرمانش و بالا برنده اعمال خلقش آسان نمود . آسمان را که دودی متراکم بود ، فرا خواند و هر جزئش ، جزء دیگر را نگاه داشت و درهای بسته و خاموش آن را گشود و بر شکاف ها ، شهاب هایی به نگهبانی گماشت و به دستان [قدرت ]خویش از جنبش در شکاف هوا نگاه داشت و فرمود تا آسمان ، گردن نهاده ، به فرمان بِایستد و خورشیدش را نشانه روشن کننده روز قرار داد و ماهش را محو در شب . پس آفتاب و ماه را به منزلگاه هایشان روانه کرد و مدّت گردش آن دو را در مدار خود ، معیّن نمود تا شب و روز را از هم تمیز دهند و شمارِ سال ها و حساب کارها بدان دو معلوم آید . سپس در فضای آسمان ، سراپرده فلک را آویخت و آن را با گوهرهای تابنده و ستارگان درخشنده آراست و شیطان های به گوش ایستاده را با شهاب های روشن رانْد و [ با این همه ، ]آنها را بدین خواری افکند که [برای انسانْ] مسخّر شوند ؛ [بدین سان که] ثابتِ آن اَجرام (ستارگان) را بر جای خود و روانِ آنها (سیّارگان) را در مدار و فرود و فراز و نحس و سعد خودشان به فرمانْ نگاه داشت .

.


ص: 394

. .


ص: 395



نشانه های خدا در آفرینش آسمان

اشاره

نشانه های خدا در آفرینش آسمانکلمه «سماء» ، در لغت از ریشه «سمو» ، به معنای «بلند» و «برافراشته» است و از این رو به سقف خانه ، «سماء» اطلاق می شود. (1) در قرآن کریم ، این کلمه 313 بار به صورت مفرد و جمع در معانی مختلفی به کار رفته است : 1 . جهت بالا و مجاور زمین ، مانند : «أَلَمْ تَرَکَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ . (2) آیا ندیدی که چگونه خدا مَثَل می زند؟ سخن پاک ، مانند درخت پاک است ، ریشه اش ثابت و شاخه اش در آسمان است» . 2 . منطقه ای دورتر از سطح زمین و محلّ ابرها ، مانند : «وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَرَکًا . (3) و از آسمان ، آبی برکت زا فرود آوردیم» .

.

1- .معجم مقاییس اللغه: ج 3 ص 98.
2- .ابراهیم : آیه 24 .
3- .ق : آیه 9 .

ص: 396

3 . پوشش متراکم هوا در اطراف زمین ، مانند : «وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا . (1) و آسمان را سقفی محفوظ کردیم» . 4 . کُرات آسمانی ، مانند : «رَفَعَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا . (2) آسمان ها را برافراشت ، بدون ستونی که ببینید» . 5 . آنچه محیط بر همه کُرات آسمانی است ، مانند : «وَ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَبِیحَ . (3) و آسمان دنیا را با چراغ ها آراستیم» . 6 . مقام قرب ربوبی که سر رشته زمام همه امور ، بدان جا منتهی می گردد ، مانند : «یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ . (4) تدبیر کار را از آسمان به سوی زمین می کند» . بیشتر پیام ها و درس های خداشناسی ای که قرآن در زمینه آفرینش آسمان ها به آن توجّه داده ، به معنای سوم ، چهارم و پنجم مربوط است . در این زمینه ، محورهای قابل تأمّل و بررسی عبارت اند از :

.

1- .انبیاء : آیه 32 .
2- .رعد : آیه 2 .
3- .فصّلت : آیه 12 .
4- .سجده : آیه 5 .

ص: 397



یک . وسعت آسمان

یک . وسعت آسماننخستین نکته ای که در مطالعه آسمان قابل تأمّل است ، وسعت حیرت انگیز و مافوق تصوّر آن است . طبق یک محاسبه ، اگر بر هواپیمایی فرضی سوار شویم که با سرعت نور (یعنی هر ثانیه سیصد هزار کیلومتر) حرکت کند ، پس از هشت دقیقه و بیست ثانیه به خورشید می رسیم و پس از پنجاه سال به ستاره جَدْی وپس از نود سال به ستاره عیّوق ؛ امّا اگر بخواهیم به نخستین کهکشان سفر کنیم ، با همین سرعت ، هفتصد هزار سال نوری طول می کشد و برای گذشتن از یک طرف کهکشان به طرف دیگر آن ، دویست هزار سال وقت لازم است و بر اساس گفته ستاره شناسان ، حدّاقل یکصدهزار کهکشان نظیر کهکشان ما در جهان وجود دارد. در این سفر کیهانیِ ذهنی ، آنچه بر حیرت ما می افزاید ، این است که از نگاه قرآن کریم ، همه اینها در آسمان اوّل هستند. (1) امام علی علیه السلام با اشاره به این شگفتی و عظمت وصف ناپذیر ، در مقام نیایش ، خطاب به پدیدآورنده توانا و حکیم آن می فرماید : سُبحانَکَ ما أَعظَمَ ما نَری من خَلقِکَ! وما أَصغَرَ کُلَّ عَظیمَهٍ فی جَنبِ قُدرَتِکَ! وما أَهوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ ! وما أحقَرَ ذلِکَ فیما غابَ عَنّا مِن سُلطانِکَ ! (2)

.

1- .«وَ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَبِیحَ» (فصّلت : آیه 12 . نیز ، ر . ک : ملک : آیه 5) .
2- .ر . ک : ص 391 ح 3637 3638 .

ص: 398



دو . زیورهای آسمان

منزّهی تو! چه بزرگ است آنچه از آفریده هایت می بینیم! و چه کوچک است هر چیز بزرگی در کنار قدرت تو! و چه دهشت زاست آنچه از ملکوت تو می بینیم! و چه حقیرند اینها در برابر آنچه از سلطنتت بر ما نهان است!

دو . زیورهای آسمانقرآن کریم ، از ستارگان به عنوان چراغ های فروزان زیبایی که خالق زیبایی ها آنها را زیور آسمان نموده است ، یاد کرده و مردم را به دقّت و تأمّل در این آیات خداشناسی دعوت کرده است : «أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَهَا وَ زَیَّنَّهَا . (1) آیا به آسمان بالای سر خود نمی نگرند که چه سان ، آن را بنا نهادیم و آراستیم؟» . تفکّر در این آیات خداشناسی در دل شب ، چه بسا از سایر عبادات ، ارزشمندتر باشد ، چنان که درباره امام زین العابدین علیه السلام روایت شده : قُرِّبَ إِلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام طَهورُهُ فی یَومِ وِردِهِ ، فَوَضَعَ یَدَهُ فِی الإِناءِ لِیَتَوَضَّأَ ، ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ فَنَظَرَ إلَی السَّماءِ وَالقَمَرِ وَالکَواکِبِ ، ثُمَّ جَعَلَ یُفَکِّرُ فی خَلقِها ، حَتّی أصبَحَ وأذَّنَ المُؤَذِّنُ ویَدُهُ فِی الإِناءِ . (2) هنگام همیشگی ذکر و عبادتِ امام زین العابدین علیه السلام آب وضوی ایشان را آوردند. دستش را در آن نهاد تا وضو بگیرد و سرش را بالا آورد و به آسمان و ماه و ستارگان نگریست و چنان در خلقتشان به فکر فرو رفت که دستش در ظرف ماند تا مؤذّن ، اذان صبح را ندا داد.

.

1- .ق : آیه 6 . نیز ، ر . ک : حجر : آیه 16 ، ملک : آیه 5 ، فصّلت : آیه 12 .
2- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 108 ح 94 .

ص: 399



سه . سقف محفوظ

سه . سقف محفوظهمان طور که در معانی آسمان اشاره شد ، یکی از معانی آسمان در قرآن ، جوّی است که اطراف زمین را فرا گرفته است . فرانک آلن ، استاد فیزیکِ زیستی می گوید : جوّی که از گازهای نگاهبان زندگی بر سطح زمین تشکیل شده ، آن اندازه ضخامت (در حدود هشتصد کیلومتر) و غلظت دارد که بتواند همچون زرهی زمین را از شرّ مجموعه مرگبار بیست میلیون سنگ های آسمانی در روز که با سرعتی در حدود پنجاه کیلومتر در ثانیه به آن برخورد می کند ، در امان نگاه دارد . جوّ زمین ، درجه حرارت را بر سطح زمین ، در حدود شایسته ای برای زندگی نگاه می دارد و نیز ذخیره بسیار لازم آب و بخار آب را از اقیانوس ها به خشکی ها انتقال می دهد . غلظت هوای محیط زمین به اندازه ای است که اشعّه کیهانی را تا میزانی که برای رشد و نموّ نباتات لازم است ، به نزدیک زمین عبور می دهد و کلّیه جرثومه های مضرّ را در همان فضا معدوم می سازد و ویتامین های مفید را ایجاد می نماید. (1) این تحقیقات ، در واقع ، تفسیری بر این درس خداشناسی است که قرآن می فرماید : «وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَ هُمْ عَنْ ءَایَتِهَا مُعْرِضُونَ . (2)

.

1- .راز آفرینش انسان : ص 34 35 .
2- .انبیاء : آیه 32 .

ص: 400



چهار . معلّق بودن کُرات آسمانی در فضا

و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم و آنها از نشانه های آن، روی گردان اند» . و نیز این سخن خداوند که: «أَفَلَمْ یَرَوْاْ إِلَی مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ إِن نَّشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِّنَ السَّمَاءِ إِنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَهً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ . (1) آیا آسمان و زمینی را که پیشِ روی و پشتِ ایشان است ، ندیده اند که اگر بخواهیم آنها را به زمین فرو ببریم و یا پاره ای از آسمان را بر ایشان فرو اندازیم ، بی گمان ، در این ، نشانه ای برای هر بنده توبه کاری است» .

چهار . معلّق بودن کُرات آسمانی در فضامعلّق بودن کُرات آسمانی در فضا بدون ستون و کنترل آنها به وسیله قوّه جاذبه که قرآن از آن به «ستون نامرئی» تعبیر کرده است ، عنوانِ درس دیگری از درس های توحید و خداشناسی از نگاه قرآن است که در دو آیه به آن اشاره شده است : «اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا . (2) خدایی که آسمان ها را بدون ستونی که ببینید ، برافراشت» . «خَلَقَ السَّمَوَ تِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا . (3) آسمان ها را بدون ستونی که ببینید ، آفرید» .

.

1- .سبأ : آیه 9 .
2- .رعد ، آیه 2 .
3- .لقمان ، آیه 10 .

ص: 401



پنج . نظم دقیق حاکم بر کُرات آسمانی

این آیات ، با عنایت به حدیثی که پیش از این در بند دوم از نشانه های خداشناسی در آفرینش زمین از امام رضا علیه السلام (1) نقل کردیم ، پرده از یک حقیقت علمی برداشته که در زمان نزول آنها بر کسی آشکار نبود؛ زیرا در آن زمان ، هیأت بطلمیوسی بر محافل علمی جهان و بر افکار مردم ، حکومت می کرد و طبق آن ، آسمان ها به صورت کُراتی تو در تو ، همانند طبقات پیاز ، بر روی هم قرار داشتند و طبعا هیچ کدام معلّق و بی ستون نبودند ، بلکه هر کدام بر دیگری تکیه داشت ؛ ولی حدود هزار سال بعد از نزول این آیات ، دانش بشر بدین جا رسید که افلاکِ پوست پیازی ، به کلّی موهوم انگاشته می شود و آنچه واقعیت دارد ، این است که کُرات آسمان ، هر کدام در مدار و جایگاه خود ، معلَّق و ثابت اند ، بی آن که تکیه گاهی داشته باشند و تنها چیزی که آنها را در جای خود ثابت می دارد ، تعادل قوّه جاذبه و دافعه است که یکی ارتباط با جِرم این کُرات دارد و دیگری ، مربوط به حرکت آنهاست . این تعادل جاذبه و دافعه ، به صورت یک ستون نامرئی ، کُرات آسمان را در جای خود ، نگه داشته است . (2)

پنج . نظم دقیق حاکم بر کُرات آسمانیدرس دیگر خداشناسی ، حرکت منظّم و دقیق اجرام آسمانی در مدار خویش است ، به گونه ای که نه تنها با هم تصادف نمی کنند ، بلکه از قرن ها پیش می توان رویدادهای آسمانی را پیش بینی کرد . آیا می توان باور کرد که میلیاردها اجرام آسمانی که بسیاری از آنها هزاران برابرِ زمین هستند ، با سرعت سرسام آوری که دارند ، به حکم تصادف کور ، میلیون ها سال بدون کم ترین انحراف ، در مدار خود حرکت کنند ؟ ! قرآن کریم ، این درس خداشناسی را چنین تبیین می فرماید : «إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ أَن تَزُولاَ وَ لَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّنم بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا . (3)

.

1- .ر . ک : ص 324 (درس های خداشناسی در آفرینش زمین) .
2- .تفسیر نمونه : ج 10 ص 111 .
3- .فاطر : آیه 41 .

ص: 402



شش . جهت یابی به وسیله ستارگان

بی گمان ، خدا آسمان ها و زمین را از زوال نگاه می دارد و اگر بخواهند زوال یابند ، کسی جز او نگهشان نمی دارد. او بردبار آمرزنده است» . و نیز می فرماید : «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّمَاءَ أَن تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ . (1) آیا نیندیشده ای که خدا ، آنچه را در زمین است و کشتی ها را که به فرمان او در دریا روان اند ، برایتان مسخّر کرد و آسمان را نگاه داشت تا بر زمین نیفتد ، جز به اذن او. بی گمان ، خداوند با مردم ، رئوف و مهربان است» .

شش . جهت یابی به وسیله ستارگاندرس حکمت آموز دیگر آسمان از نگاه قرآن ، تأمّل در نقش ستارگان در جهت یابی است . امکان جهت یابی به وسیله ستارگان ، یکی از برکات نظم حاکم بر آسمان است . اگر حرکت ستارگان ، منظّم و مدارشان معیّن نبود ، چگونه انسان می توانست در وسط دریاها و صحراهای خشک زمین و جاده های بی نام و نشان آسمان ، با استفاده از آنها جهت یابی کند و با بهره گیری از مدار ستارگان ، راه خود را پیدا نماید؟! (2) قرآن کریم ، درباره این درس توحید ، چنین می فرماید : «وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِی ظُلُمَتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ . (3)

.

1- .حج : آیه 65 .
2- .ر . ک : ص 391 ح 3639 . نیز ، ر . ک : اثبات وجود خدا ، ص 261 .
3- .انعام : آیه 97 .

ص: 403

اوست که ستارگان را برای راهیابی شما در تاریکی های خشکی و دریا قرار داد. ما نشانه ها را برای عالمان ، تفصیل می دهیم» . امّا باید توجّه داشت همان طور که پیش از این توضیح دادیم ، (1) تنها کسانی می توانند از این درس ها در مسیر خداشناسی و توحید ، بهره برداری کنند که موانع شناخت را از جلویِ دید عقل و فهم خود برداشته اند : «قَدْ فَصَّلْنَا الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ . ما ، برای عالمان ، نشانه ها را مفصّل می آوریم» . اینان ، همان کسانی اند که هر مقدار معرفتشان به اسرار آسمان و آیات نهفته در آن بیشتر شود ، بر ایمان و یقینشان افزوده شود ، همان گونه در روایتی به نقل از امیر مؤمنان ، آمده است : مَنِ اقتَبَسَ عِلما مِن عِلمِ النُّجومِ مِن حَمَلَهِ القُرآنِ ازدادَ بِهِ إیمانا ویَقینا ، ثُمَّ تَلا : «إِنَّ فِی اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَّقُونَ» . (2) هر یک از حاملان قرآن که دانستنی ای از علم نجوم را بر گیرد ، بر ایمان و یقینش افزوده می شود. سپس تلاوت کرد: «بی گمان ، در آفرینش شب و روز و آنچه خدا در آسمان ها و زمین آفریده است ، نشانه هایی برای پرهیزگاران است» . (3)

.

1- .ر . ک : ص 371 (دلالت شب و روز بر وجود خدا) .
2- .یونس : آیه 6 .
3- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 100 ح 73 ؛ فرج المهموم : ص 112 ، بحار الأنوار : ج 58 ص 254 ح 41 .

ص: 404

الفصل السادس : طرق الوصول إلی أسمی مراتب معرفه اللّه6 / 1ذِکرُ اللّهِالکتاب«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْکُرُواْ اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا * وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً * هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَ مَلَئِکَتُهُ لِیُخْرِجَکُم مِّنَ الظُّلُمَتِ إِلَی النُّورِ وَ کَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا» (1) .

الحدیثعدّه الداعی :فی بَعضِ الأَحادیثِ القُدسِیَّهِ : أَیُّما عَبدٍ اطَّلَعتُ عَلی قَلبِهِ فَرَأَیتُ الغالِبَ عَلَیهِ التَّمَسُّکَ بِذِکری تَوَلَّیتُ سِیاسَتَهُ ، وکُنتُ جَلیسَهُ ومُحادِثَهُ وأَنیسَهُ . (2)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَقولُ اللّهُ تَعالی : إِذا کانَ الغالِبُ عَلی عَبدِیَ الاِشتِغالَ بی جَعَلتُ نَعیمَهُ ولَذَّتَهُ فی ذِکری، فَإِذا جَعَلتُ نَعیمَهُ ولَذَّتَهُ فیذِکری عَشَقَنی وعَشَقتُهُ ، فَإِذا عَشَقَنی وعَشَقتُهُ رَفَعتُ الحِجابَ فیما بَینی وبَینَهُ ، وصِرتُ مَعالِما بَین عَینَیهِ ، لا یَسهو إِذا سَهَا النَّاسُ ، أُولئِکَ کَلامُهُم کَلامُ الأَنبِیاءِ . (3)

.

1- .الأحزاب : 41 43 .
2- .عدّه الداعی : ص 235 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 162 ح 42 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 6 ص 165 عن الحسن ، کنز العمّال : ج 1 ص 433 ح 1872 وفیه «بغیته» بدل «نعیمه» فی کلا الموضعین .