گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه عقاید اسلامی
جلد چهارم
فصل هفتم: آثار معرفت خدا



7 / 1 محبّت خدا

فصل هفتم: آثار معرفت خدا7 / 1محبّت خداقرآن«و مؤمنان محبّتشان به خدا شدیدتر است» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای که آخرین مقصود مریدانی ! ای که بلندترین همّت عارفانی ! ای که بالاترین خواسته خواهندگانی !

امام علی علیه السلام در دعا : ای آرزوی عارفان و امید آرزومندان !

امام علی علیه السلام :شوق، دوست ناب عارفان است .

.


ص: 456

عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ فی صِفَهِ المَلائِکَهِ : ووَصَلَت حَقائِقُ الإِیمانِ بَینَهُم وبَینَ مَعرِفَتِهِ ، وقَطَعَهُمُ الإِیقانُ بِهِ إلَی الوَلَهِ (1) إلَیهِ ، ولَم تُجاوِز رَغَباتُهُم ما عِندَهُ إلی ما عِندَ غَیرِهِ . قَد ذاقوا حَلاوَهَ مَعرِفَتِهِ ، وشَرِبوا بِالکَأسِ الرَّوِیَّهِ مِن مَحَبَّتِهِ ، وتَمَکَّنَت مِن سُوَیداءِ (2) قُلوبِهِم وَشیجَهُ (3) خیفَتِهِ . (4)

عنه علیه السلام :الشَّوقُ شیمَهُ الموقِنینَ (5) .

عنه علیه السلام فی دُعائِهِ : یا غایَهَ آمالِ العارِفینَ ، یا غِیاثَ المُستَغیثینَ ، یا حَبیبَ قُلوبِ الصَّادِقینَ (6) .

الإمام الحسن علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ أَحَبَّهُ (7) .

الإمام زین العابدین علیه السلام :إلهی ما أَلَذَّ خَواطِرَ الإِلهامِ بِذِکرِکَ عَلَی القُلوبِ! وما أَحلَی المَسیرَ إلَیکَ بِالأَوهامِ فی مَسالِکِ الغُیوبِ! وما أَطیَبَ طَعمَ حُبِّکَ! وما أَعذَبَ شِربَ قُربِکَ! فَأَعِذنا مِن طَردِکَ وإبعادِکَ، وَاجعَلنا مِن أَخَصِّ عارِفیکَ. (8)

مصباح الشریعه فیما نسب إلی الإمام الصّادِقِ علیه السلام : نَجوَی العارِفینَ تَدورُ عَلی ثَلاثَهِ أُصولٍ : الخَوفِ وَالرَّجاءِ وَالحُبِّ ؛ فَالخَوفُ فَرعُ العِلمِ ، وَالرَّجاءُ فَرعُ الیَقینِ ، وَالحُبُّ فَرعُ المَعرِفَهِ (9) ؛ فَدَلیلُ الخَوفِ الهَرَبُ ، ودَلیلُ الرَّجاءِ الطَّلَبُ ، ودَلیلُ الحُبِّ إیثارُ المَحبوبِ عَلی ما سِواهُ ؛ فَإذا تَحَقَّقَ العِلمُ فِی الصَّدرِ خافَ ، وإذا صَحَّ الخَوفُ هَرَبَ ، وإذا هَرَبَ نَجا وإذا أَشرَقَ نورُ الیَقینِ فِی القَلبِ شاهَدَ الفَضلَ ، وإذا تَمَکَّنَ مِنهُ رَجا ، وإذا وَجَدَ حَلاوَهَ الرَّجاءِ طَلَبَ ، وإذا وُفِّقَ لِلطَّلَبِ وَجَدَ ، وإذا تَجَلّی ضِیاءُ المَعرِفَهِ فِی الفُؤادِ هاجَ ریحُ المَحَبَّهِ ، وإذا هاج ریحُ المَحَبَّهِ استَأنَسَ فی ظِلالِ المَحبوبِ ، وآثَرَ المَحبوبَ عَلی ما سِواهُ . (10)

.

1- .الوَلَه : ذهاب العقل ، والتحیّر من شدّه الوَجد (النهایه : ج 5 ص 227) .
2- .سویداء القلب : حبّته (لسان العرب: ج 3 ص 227) .
3- .الوَشِیجه : عرق الشجره فی الأصل ، وتُستعار للمبالغه فی الخوف (مجمع البحرین : ج 3 ص 1938) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار : ج 57 ص 110 ح 90 .
5- .غرر الحکم : ح 663 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 547 وفیه «المؤمنین» بدل «الموقنین» .
6- .مصباح المتهجّد: ص847 ، إقبال الأعمال: ج3 ص335 کلاهما عن کمیل بن زیاد النخعی، البلد الأمین: ص190.
7- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 52 .
8- .بحار الأنوار : ج 94 ص 151 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
9- .تقدّم فی الصفحه 404 فی بیان «طرق الوصول إلی أسمی مراتب معرفه اللّه » أنّ المحبّه تعتبر من مبادئ معرفه اللّه وأَسبابها ، وفی هذا الحدیث دلاله علی أنّ المحبّه من آثار معرفه اللّه سبحانه ، ولیس ثمه تعارض بین هذه الأحادیث ؛ إذ یوجد بین المحبّه والمعرفه ارتباط ثُنائی ؛ فبعد معرفه اللّه ، تدخل محبته تعالی فی قلب العارف ، وهذه المحبّه بدورها باعث لازدیاد المعرفه . راجع : المحبّه فی الکتاب والسنّه : القسم الثّانی / الفصل الثّانی / معرفه اللّه و القسم الثّانی / الفصل السّابع / لقاء اللّه .
10- .مصباح الشریعه : ص 8 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 22 ح 22 .

ص: 457

امام علی علیه السلام در خطبه ای که فرشتگان را توصیف می کند : و حقایق ایمان، آنان را به معرفت خدا وصل نموده و یقین به او ، آنان را از همه جا بُریده و شیدای او کرده و تنها به آنچه نزد اوست و نه نزد دیگران، رغبت ورزیده و شیرینی معرفت او را چشیده و جام های مملوّ از محبّت او را نوشیده و رگه های بیم از او تا ژرفای درون دلشان نفوذ کرده است .

امام علی علیه السلام :شوق [به خدا] ، خوی اهل یقین است .

امام علی علیه السلام در دعا : ای نهایت آرزوی عارفان ، ای فریادرس یاری خواهان و ای محبوب دل های راستان !

امام حسن علیه السلام :هر که خدا را بشناسد ، دوستش بدارد .

امام زین العابدین علیه السلام :خدای من! چه لذیذ است گذر الهام گونه یاد تو بر دل ها ! و چه شیرین است ره پیمودن خیال انگیز به سوی تو در راه های نهان! و چه خوش است طعم محبّتت! و چه گواراست نوش قرب تو! پس ما را از راندن و دور کردنت پناه ده و از خاص ترین عارفانت قرار ده .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلامنسبت داده شده است : نجوای عارفان، بر سه محور می چرخد : بیم وامید و محبّت . بیم، شاخه علم و امید، شاخه یقین و محبّت، شاخه معرفت است . (1) نشانه بیم ، گریز است و نشانه امید ، پیجویی و نشانه محبّت ، مقدّم داشتن محبوب بر غیر اوست . پس چون علم در سینه تحقّق یافت ، می ترسد و چون ترس آمد ، می گریزد و چون بگریزد ، نجات می یابد و چون نور یقین به دل بتابد ، فضل می آید و چون فضل در دلی جای گرفت ، امیدوار می شود و چون شیرینی امید را یافت ، می طلبد و پی می جوید و چون توفیق پیجویی پیدا کند ، می یابد و چون نور معرفت در قلبش جلوه کند ، نسیم محبّت می وزد و چون نسیم محبّت بوزد ، به سایه محبوبْ انس می گیرد و محبوب را بر هر چیز دیگر ، مقدّم می دارد .

.

1- .در بیان مربوط به «راه های رسیدن به بالاترین مراتب معرفت خدا»، آمد که محبّت از مبادی معرفت و سبب آن است و این حدیث ، محبّت را از آثار معرفت خدا می داند، ولی در این تعارضی نیست ؛ زیرا میان محبّت و معرفت ، ارتباط دو سویه است . پس از معرفت خدا ، محبّت خدا به دل عارف درمی آید و این محبّت، موجب فزونی معرفت می شود (ر .ک : دوستی در قرآن و حدیث : بخش دوم / فصل دوم / خداشناسی و بخش دوم / فصل هفتم / دیدار خدا) .

ص: 458

مصباح الشریعه فیما نسب إلی الإمام الصّادق علیه السلام : العارِفُ شَخصُهُ مَعَ الخَلقِ وقَلبُهُ مَعَ اللّهِ تَعالی ، ولَو سَها قَلبُهُ عَنِ اللّهِ تَعالی طَرفَهَ عَینٍ لَماتَ شَوقا إلَیهِ ، وَالعارِفُ أَمینُ وَدائِعِ اللّهِ تَعالی ، وکَنزُ أَسرارِهِ ، ومَعدِنُ نورِه ، ودَلیلُ رَحمَتِهِ عَلی خَلقِهِ ، ومَطِیَّهُ عُلومِهِ ، ومیزانُ فَضلِهِ وعَدلِهِ ، وقَد غَنِیَ عَنِ الخَلقِ وَالمُرادِ وَالدُّنیا ؛ فَلا مُؤنِسَ لَهُ سِوَی اللّهِ ، ولا نُطقَ ولا إشارَهَ ولا نَفَسَ إلاّ بِاللّهِ تَعالی وللّهِِ ومِنَ اللّهِ ومَعَ اللّهِ ، فَهُوَ فی رِیاضِ قُدسِهِ مُتَرَدِّدٌ ، ومِن لَطائِفِ فَضلِهِ مُتَزَوِّدٌ ، وَالمَعرِفَهُ أَصلٌ فَرعُهُ الإِیمانُ . (1)

.

1- .مصباح الشریعه : ص 519 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 14 ح 35 .

ص: 459

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلامنسبت داده شده است : عارف ، پیکرش با مردم و دلش با خدای متعال است و اگر دلش از خدای متعال لحظه ای غافل شود ، از شوق به او می میرد و عارف، امانتدار ودیعه های خدای متعال است و گنجینه اسرار او و معدن نورش و دلیل رحمت او بر خلقش و مَرکب دانش های او و میزان فضل و عدل وی ؛ از مردم و خواسته ها و امور دنیایی بی نیاز است و مونسی جز خدا ندارد و سخن و اشاره و نفسش جز به خدای متعال و برای خدا و از خدا و با خدا نیست و در بوستان قدس او در حرکت است و از لطایف فضلش توشه گرفته است . معرفت، ریشه است و شاخه اش ، ایمان .

.


ص: 460

7 / 2خَشیَهُ اللّهِالکتاب«إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ» . (1)

الحدیثسنن الدارمی عن عطاء :قالَ موسی : ... یا رَبِّ ، أَیُّ عِبادِکَ أَخشی لَکَ ؟ قالَ : أَعلَمُهُم بی . (2)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ بِاللّهِ أَعرَفَ کانَ مِنَ اللّهِ أَخوَفَ . (3)

الإمام علیّ علیه السلام :أَعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أَکثَرُهُم خَشیَهً لَهُ . (4)

عنه علیه السلام :أَعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ سُبحانَهُ أَخوَفُهُم مِنهُ . (5)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ اللّهَ کَیفَ لا یَشتَدُّ خَوفُهُ ؟! (6)

عنه علیه السلام :الخَوفُ جِلبابُ العارِفینَ . (7)

عنه علیه السلام :البُکاءُ مِن خیفَهِ اللّهِ لِلبُعدِ عَنِ اللّهِ عِبادَهُ العارِفینَ . (8)

.

1- .فاطر : 28 .
2- .سنن الدارمی : ج 1 ص 108 ح 368 ، الزهد لابن المبارک : ص 75 ح 223 وص 188 ح 533 ، تاریخ دمشق : ج 61 ص 140 .
3- .جامع الأخبار : ص 258 ح 682 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 393 ح 64 نقلاً عن روضه الواعظین .
4- .غرر الحکم : ح 3157 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 111 ح 2418 .
5- .غرر الحکم : ح 3121 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 121 ح 2762 .
6- .غرر الحکم : ح 6261 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 329 ح 5646 .
7- .غرر الحکم : ح 664 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 24 ح 242 .
8- .غرر الحکم : ح 1791 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 53 ح 1386 .

ص: 461



7 / 2 بیم از خدا

7 / 2بیم از خداقرآن«از میان بندگان ، تنها دانایان، از خدا بیم دارند» .

حدیثسنن الدارمی به نقل از عطاء : موسی علیه السلامگفت : ... ای پروردگار من ! کدام یک از بندگانت از تو بیمناک ترند؟ فرمود : «داناترینِ آنها به من» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به خدا آگاه تر باشد ، از او بیمناک تر است .

امام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، بیشترین بیم را از او دارد .

امام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدای سبحان ، بیمناک ترین آنان از اوست .

امام علی علیه السلام :درشگفتم از کسی که خدا را می شناسد ، چگونه بیمش از او شدّت نمی گیرد ؟!

امام علی علیه السلام :بیم ، بالاپوشِ عارفان است .

امام علی علیه السلام :گریه از بیم خدا به خاطر دوری اش ، پرستش عارفان است .

.


ص: 462

عنه علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ ألاّ یَخلُوَ قَلبُهُ مِن رَجائِهِ وخَوفِهِ . (1)

عنه علیه السلام مِن دُعاءٍ کانَ یَدعو بِهِ بَعدَ رَکعَتَیِ الفَجرِ : سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ! مَن ذا یَعرِفُ قَدرَکَ فَلا یَخافُکَ ، ومَن ذا یَعلَمُ ما أَنتَ فَلا یَهابُکَ؟! (2)

الإمام زین العابدین علیه السلام فی تَمجیدِ اللّهِ عز و جل : سُبحانَکَ ، عَجَبا لِمَن (3) عَرَفَکَ کَیفَ لا یَخافُکَ ؟! (4)

عنه علیه السلام :مَا العِلمُ بِاللّهِ وَالعَمَلُ إِلاّ إِلفانِ مُؤتَلِفانِ ؛ فَمَن عَرَفَ اللّهَ خافَهُ . (5)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی زِیارَهِ قَبرِ أَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : اللّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ المُخْبِتینَ إِلَیکَ والِهَهٌ ، ... وأَفئِدَهَ العارِفینَ مِنکَ فازِعَهٌ . (6)

الإمام الباقر علیه السلام :فی حِکمَهِ آلِ داوودَ : ... یا ابنَ آدَمَ ، أَصبَحَ قَلبُکَ قاسِیا وأَنتَ لِعَظَمَهِ اللّهِ ناسِیا ؛ فَلَو کُنتَ بِاللّهِ عالِما ، وبِعَظَمَتِهِ عارِفا لَم تَزَل مِنهُ خائِفا ، ولِوَعدِهِ راجِیا ، وَیحَکَ ، کَیفَ لا تَذکُرُ لَحَدَکَ ، وَانفِرادَکَ فیهِ وَحدَکَ؟ ! (7)

الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أَوحی إِلی داوودَ علیه السلام : . . . ما لی أَراکَ ساکِتا ؟ قالَ : خَشیَتُکَ أَسکَتَتنی . (8)

.

1- .غرر الحکم : ح 10926 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 551 ح 10167 .
2- .بحار الأنوار : ج 87 ص 341 ح 19 وج 94 ص 245 ح 11 کلاهما نقلاً عن اختیار السیّد ابن الباقی .
3- .فی المصدر : «من» ، والتصویب من بحار الأنوار .
4- .رجال الکشّی : ج 1 ص 335 ح 188 عن سعید بن المسیّب ، بحار الأنوار : ج 86 ص 227 ح 46 .
5- .الکافی : ج 8 ص 16 ح 2 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 38 ، الأمالی للمفید : ص 202 ح 33 کلّها عن أبی حمزه ، تحف العقول : ص 254 وفیهما بزیاده «بطاعته» بعد «العمل»، بحار الأنوار : ج 78 ص 150 ح 11 .
6- .کامل الزیارات : ص 92 ح 93 عن مهدی بن صدقه الرقّی عن الإمام الرضا عن أبیه عن جدّه الإمام الباقر علیهم السلام ، مصباح المتهجّد: ص738 ح830 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام، بحار الأنوار: ج100 ص264 ح2 .
7- .الأمالی للطوسی : ص 203 ح 346 عن سعد بن زیاد العبدی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 14 ص 36 ح 10 .
8- .الأمالی للصدوق : ص 263 ح 280 ، قصص الأنبیاء : ص 199 ح 254 کلاهما عن یونس بن ظبیان ، مشکاه الأنوار : ص 400 ح 1326 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 34 ح 3 .

ص: 463

امام علی علیه السلام :سزاست آن که خدای سبحان را می شناسد ، دلش از امید و بیم او تهی نباشد .

امام علی علیه السلام در دعایی که پس از دو رکعت نماز صبح می خواند : خدایا ! تسبیح و سپاست می گویم! چه کسی است که منزلت تو را بشناسد و از تو نترسد؟ و کیست که بداند تو کیستی و از تو نهراسد ؟

امام زین العابدین علیه السلام در تمجید خدای عز و جل : منزّهی تو ! عجب از کسی که تو را می شناسد و از تو نمی هراسد!

امام زین العابدین علیه السلام :علم به خدا و عمل، جز دو دوست همدم نیستند . هر که خدا را بشناسد، از او می ترسد .

امام زین العابدین علیه السلام از دعایش در زیارت قبر امیر مؤمنان : خدایا! دل های خاشعان ، شیدای تو... و قلب های عارفان از تو ترسان است .

امام باقر علیه السلام در حکمت آل داوود : ... ای آدمی زاده ، دلت سخت شده و عظمت خدا را از یاد برده ای . اگر به خدا عالم و به عظمتش آگاه بودی ، هماره از او بیمناک می بودی و به وعده اش امیدوار . وای بر تو ! چگونه گورت و تنهایی ات در آن را یاد نمی کنی؟

امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی به داوود علیه السلام وحی کرد : «... چرا تو را ساکت می بینم؟». گفت : بیم از تو، مرا ساکت کرده است .

.


ص: 464

7 / 3الرَّغبَهُ فیما عِندَ اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ داوودُ علیه السلام : یا رَبِّ! حَقٌّ لِمَن عَرَفَکَ أَلاّ یَقطَعَ رَجاءَهُ مِنکَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ أَن یَرغَبَ فیما لَدَیهِ . (2)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ رَبَّهُ کَیفَ لا یَسعی لِدارِ البَقاءِ! (3)

الأمالی للطوسی عن وهب بن منبه یقول :قرأت فی زبور داوود علیه السلام ... فقال داوود علیه السلامإلهی کذلک لا ینبغی لِمَن عَرَفَکَ أَن یَقطَعَ رَجاءَهُ مِنکَ . (4)

7 / 4طاعَهُ اللّهِالإمام زین العابدین علیه السلام :مَا العِلمُ بِاللّهِ وَالعَمَلُ إِلاّ إِلفانِ مُؤتَلِفانِ ؛ فَمَن عَرَفَ اللّهَ خافَهُ وحَثَّهُ الخَوفُ عَلَی العَمَلِ بِطاعَهِ اللّهِ ، وإِنَّ أَربابَ العِلمِ وأَتباعَهُمُ الَّذینَ عَرَفُوا اللّهَ فَعَمِلوا لَهُ ورَغِبوا إِلَیهِ ، وقَد قالَ اللّهُ : «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُا» . (5)

.

1- .قرب الإسناد : ص 119 ح 417 عن الحسین بن علوان عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، الکافی : ج 2 ص 189 ح 5 ، الأمالی للصدوق : ص 701 ح 955 کلاهما عن عبد اللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، ثواب الأعمال : ص 163 ح 1 عن ابن سنان عن رجل عن الإمام الصادق علیه السلام ، معانی الأخبار : ص 374 ح 1 عن داود بن سلیمان عن الإمام الرضا عن الإمام الصادق علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 283 ح 1 .
2- .غرر الحکم : ح 10935 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 549 ح 10131 .
3- .غرر الحکم : ح 6265 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 329 ح 5648 .
4- .الأمالی للطوسی: ص 107 ح 162 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 116 ح 184 ، بحار الأنوار: ج 14 ص 36 .
5- .الکافی: ج 8 ص 16 ح 2، الأمالی للمفید: ص 202 ح 33 کلاهما عن أبیحمزه، تحف العقول: ص 254 وفیهما بزیاده «بطاعته» بعد «العمل» ، بحار الأنوار: ج 70 ص 344.

ص: 465



7 / 3 رغبت به آنچه نزد خداست

7 / 4 اطاعت خدا

7 / 3رغبت به آنچه نزد خداستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود علیه السلام گفت : ای پروردگار من! بایسته است که عارف به تو ، امیدش را به تو نبُرد .

امام علی علیه السلام :سزاست آن که خدای سبحان را می شناسد ، به آنچه نزد اوست، رغبت ورزد .

امام علی علیه السلام :درشگفتم از کسی که پروردگارش را می شناسد ، چگونه برای سرای باقی نمی کوشد ؟!

الأمالی، طوسی به نقل از وهب بن منبّه : در زبور است که داوود علیه السلامگفت : ... ای پروردگار من! نسزد که عارف به تو امیدش را از تو قطع کند .

7 / 4اطاعت خداامام زین العابدین علیه السلام :علم به خدا و عمل، جز دو دوست همدم نیستند . هر کس خدا را بشناسد، از او می ترسد و این ترس ، او را به طاعت خدا وا می دارد و صاحبان علم و پیروان آنان ، کسانی اند که خدا را شناختند و بدان عمل کردند و به آن رغبت ورزیدند و خداوند فرموده است «از میان بندگان، تنها دانایان از خدا می ترسند» .

.


ص: 466

7 / 5اجتِنابُ المَحارِمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن عَرَفَ اللّهَ وعَظَّمَهُ مَنَعَ فاهُ مِنَ الکَلامِ ، وبَطنَهُ مِنَ الطَّعامِ ، وعَفا (1) نَفسَهُ بِالصِّیامِ وَالقِیامِ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ کَفَّ . (3)

الإمام الرضا علیه السلام :إِن قالَ قائِلٌ : لِمَ أُمِرَ الخَلقُ بِالإِقرارِ بِاللّهِ وبِرَسولِهِ وحُجَّتِهِ وبِما جاءَ مِن عِندِ اللّهِ ؟ قیلَ : لِعِلَلٍ کَثیرَهٍ : مِنها : أَنَّ مَن لَم یُقِرَّ بِاللّهِ لَم یَتَجَنَّب مَعاصِیَهُ ، ولَم یَنتَهِ عَنِ ارتِکابِ الکَبائِرِ ، ولَم یُراقِب أَحَدا فیما یَشتَهی ویَستَلِذُّ مِنَ الفَسادِ وَالظُّلمِ ، وإِذا فَعَلَ النّاسُ هذِهِ الأَشیاءَ وَارتَکَبَ کُلُّ إِنسانٍ ما یَشتَهی ویَهواهُ مِن غَیرِ مُراقَبَهٍ لِأَحَدٍ کانَ فی ذلِکَ فَسادُ الخَلقِ أَجمَعینَ ، ووُثوبُ بَعضِهِم عَلی بَعضٍ ، فَغَصَبُوا الفُروجَ وَالأَموالَ ، وأَباحُوا الدِّماءَ وَالسَّبیَ ، وقَتَلَ بَعضُهُم بَعضا مِن غَیرِ حَقٍّ ولا جُرمٍ ، فَیَکونُ فی ذلِکَ خَرابُ الدُّنیا ، وهَلاکُ الخَلقِ ، وفَسادُ الحَرثِ وَالنَّسلِ . ومِنها : أَنَّ اللّهَ عز و جل حَکیمٌ ، ولا یَکونُ الحَکیمُ ولا یُوصَفُ بِالحِکمَهِ إِلاّ الَّذی یَحظُرُ الفَسادَ ویَأمُرُ بِالصَّلاحِ ویَزجُرُ عَنِ الظُّلمِ ویَنهی عَنِ الفَواحِشِ ، ولا یَکونُ حَظرُ الفَسادِ وَالأَمرُ بِالصَّلاحِ وَالنَّهیُ عَنِ الفَواحِشِ إِلاّ بَعدَ الإِقرارِ بِاللّهِ ومَعرِفَهِ الآمِرِ وَالنَّاهی ؛ فَلَو تُرِکَ النَّاسُ بِغَیرِ إِقرارٍ بِاللّهِ ولا مَعرِفَهٍ لَم یَثبُت أَمرٌ بِصَلاحٍ ، ولا نَهیٌ عَن فَسادٍ ؛ إِذ لا آمِرَ ولا ناهِیَ . ومِنها : أَنّا قَد وَجَدنَا الخَلقَ قَد یَفسُدونَ بِأُمورٍ باطِنَهٍ مَستورَهٍ عَنِ الخَلقِ ، فَلَولاَ الإِقرارُ بِاللّهِ وخَشیَتُهُ بِالغَیبِ لَم یَکُن أَحَدٌ إِذا خَلا بِشَهوَتِهِ وَإِرادَتِهِ یُراقِبُ أَحَدا فی تَرکِ مَعصِیَهٍ وَانتِهاکِ حُرمَهٍ وَارتِکابِ کَبیرٍ ، إِذا کانَ فِعلُهُ ذلِکَ مَستورا عَنِ الخَلقِ بِغَیرِ مُراقِبٍ لِأَحَدٍ فَکانَ یَکونُ فی ذلِکَ هَلاکُ الخَلقِ أَجمَعینَ ، فَلَم یَکُن قِوامُ الخَلقِ وصَلاحُهُم إِلاّ بِالإِقرارِ مِنهُم بِعَلیمٍ خَبیرٍ یَعلَمُ السِّرَّ وأَخفی ، آمِرٌ بِالصَّلاحِ ، ناهٍ عَنِ الفَسادِ ، ولا یَخفی عَلَیهِ خافِیَهٌ ؛ لِیَکونَ فی ذلِکَ انزِجارٌ لَهُم یَخلون بِهِ مِن أَنواعِ الفَسادِ . (4)

.

1- .قال العلاّمه المجلسی قدس سره : «وعفا» کذا ، وفی بعض النسخ «فعفی»؛ أی جعلها صافیهً خالصهً ، أو جعلها مندرسهً ذلیلهً خاضعهً ، أو وفّر کمالاتها . قال فی النهایه : أصل العفو المحو والطمس ، وعَفَت الریحُ الأثرَ : محَته وطمسته . . . وعفا الشیءُ : کثر وزاد ، یقال : أعفیته وعفّیته ، وعفا الشیءُ : صَفا وخلص ، انتهی . وأقول : الأظهر مافی المجالس وغیره وأکثر نسخ الکتاب : «عنّی» أی أتعب ، والعنا بالفتح والمدّ : التعب (مرآه العقول : ج 9 ص 254) .
2- .الکافی : ج 2 ص 237 ح 25 ، أعلام الدین : 112 وفیه «عزّ» بدل «عفا» وکلاهما عن عیسی النهریری عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمالی للصدوق : ص 380 ح 482 عن عیسی النهریری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 66 ، روضه الواعظین : ص 320 وفیها «عنّی» بدل «عفا» ، بحار الأنوار : ج 69 ص 288 ح 23 .
3- .غرر الحکم : ح 7645 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 428 ح 7269 .
4- .علل الشرائع : ص 252 ح 9 ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 99 ح 1 کلاهما عن الفضل بن شاذان ، بحار الأنوار : ج 3 ص 10 ح 23 .

ص: 467



7 / 5 پرهیز از حرام ها

7 / 5پرهیز از حرام هاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خدا و عظمت او را بشناسد ، کام از کلام و درون از طعام، باز می دارد و نفس خویش را به روزه و شب زنده داری رام می کند .

امام علی علیه السلام :هر که [خدا را] شناخت ، [از انجام دادن محرمات] باز ایستاد .

امام رضا علیه السلام :اگر گوینده ای بگوید : «چرا مردم به اقرار به خدا و پیامبر و حجّتش و به آنچه از نزد خدا آورده است، فرمان یافتند؟»، گفته می شود : به خاطر علّت هایی فراوان . یکی این که : آن که به خدا اقرار نکند ،از نافرمانی او نپرهیزد و از ارتکاب گناهان کبیره، باز نَایستد و هیچ کس را در آنچه از تباهی و ستم دوست بدارد و لذّت برد ، نپاید و چون مردم این گونه کنند و هر انسانی آنچه را دوست داشته باشد و هوس کند ، انجام بدهد، بی آن که کسی را بپاید ، موجب تباهی همه مردم و پریدن هر یک به دیگری می شود و ناموس و دارایی یکدیگر را غصب می کنند و خونریزی و اسارت را روا می شمرند و همدیگر را بدون حق و یا گناهی می کشند و این، موجب خرابی دنیا و هلاکت مردم و تباهی کِشت و نسل آدمی می شود . و علّت دیگر حکیم بودن خدا این است که کسی حکیم نیست و به حکمت، توصیف نمی شود، مگر آن که از تباهی باز دارد و به صلاح، فرمان دهد و از ستم، پرهیز دهد و از زشتکاری ها نهی کند و باز داشتن از تباهی و فرمان دادن به صلاح و نهی از زشتکاری ها، جز پس از اقرار به خدا و شناخت فرمان دهنده و بازدارنده نیست . پس اگر مردم بدون اقرار به خدا و شناخت او رها شوند ، نه فرمان به نیکی به سامان آید و استوار شود و نه نهی از تباهی ؛ زیرا فرمان دهنده و نهی کننده ای نخواهد بود . و علّت دیگر این که ما مردم را می بینیم که فسادهایی پنهانی و به دور از چشم مردم می کنند که اگر اقرار به خدا و بیم او در نهان نباشد ، هر کس چون با شهوت و خواسته خود تنها شود ، هیچ کس را در ترک معصیت و هتک حرمت و ارتکاب گناهان کبیره نمی پاید ؛ چون کار خود را پوشیده از چشم مردم و بدون مراقب می بیند و در این ، هلاکت همه مردمان است . پس بر پا بودن مردم و صلاح آنان، جز با اقرار آنان به وجود عالمی باخبر و آگاه از سرّ و نهان که به صلاح ، فرمان دهنده و از تباهی ، نهی کننده است و هیچ پنهانی بر او پوشیده نیست ، نباشد ؛ تا بدین گونه باز ایستند و از انواع تباهی تهی شوند .

.


ص: 468

. .


ص: 469

. .


ص: 470

7 / 6الزُّهدُ فِی الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام :یَسیرُ المَعرِفَهِ یوجِبُ الزُّهدَ فِی الدُّنیا . (1)

عنه علیه السلام :مَن صَحَّت مَعرِفَتُهُ انصَرَفَت عَنِ العالَمِ الفانی نَفسُهُ وهِمَّتُهُ . (2)

عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ المَعرِفَهِ العُزوفُ عَن دارِ الفَناءِ . (3)

عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ عائِفٌ . (4)

الإمام زین العابدین علیه السلام :إِنَّ جَمیعَ ما طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ فی مَشارِقِ الأَرضِ ومَغارِبِها ، بَحرِها وبَرِّها وسَهلِها وجَبَلِها عِندَ وَلِیٍّ مِن أَولِیاءِ اللّهِ وأَهَلِ المَعرِفَهِ بِحَقِّ اللّهِ کَفَیءِ الظِّلالِ . (5)

الإمام الصّادق علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ خافَ اللّهَ ، ومَن خافَ اللّهَ سَخَت نَفسُهُ عَنِ الدُّنیا . (6)

عنه علیه السلام :إِنَّ أَعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أَخوَفُهُم للّهِِ ، وأَخوَفُهُم لَهُ أَعلَمُهُم بِهِ ، وأَعلَمُهُم بِهِ أَزهَدُهم فیها (7) . (8)

.

1- .غرر الحکم : ح 10984 .
2- .غرر الحکم : ح 9142 .
3- .غرر الحکم : ح 4651 .
4- .غرر الحکم : ح 6829 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 376 ح 6343 .
5- .تحف العقول : ص 391 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 306 .
6- .الکافی : ج 2 ص 68 ح 4 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 185 کلاهما عن أبی حمزه ، تحف العقول : ص 362 ، مشکاه الأنوار : ص 211 ح 572 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 244 ح 53 .
7- .أی فی الدنیا .
8- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 عن حفص بن غیاث ، بحار الأنوار : ج 70 ص 311 ح 8 .


7 / 6 بی رغبتی به دنیا

7 / 6بی رغبتی به دنیاامام علی علیه السلام :اندکی معرفت ، موجب بی رغبتی به دنیاست .

امام علی علیه السلام :هر که شناخت درستی داشته باشد ، جان و همّت خویش را از دنیای فانی می چرخانَد .

امام علی علیه السلام :ثمره معرفت ، دوری از سرای فانی است .

امام علی علیه السلام :هر عارفی ، ناخوش دارنده [ی دنیا] است .

امام زین العابدین علیه السلام :همه آنچه که خورشید بر آن می تابد از شرق تا غرب ، چه دریا و چه خشکی ، و چه دشت و کوه ، نزد ولی ای از اولیای الهی و اهل معرفت به حقیقت خداوند ، چون سایه سایبان است .

امام صادق علیه السلام :هر که خدا را بشناسد ، از او بترسد و هر که از خدا بترسد ، جان خود را از دنیا برکشد .

امام صادق علیه السلام :بی گمان ، داناترینِ مردم به خدا ، بیمناک ترین آنان از خداست و بیمناک ترین از او ، داناترین ایشان به اوست و داناترین آنان به او ، بی رغبت ترین آنها به دنیاست .

.


ص: 472

7 / 7التَّقویرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ مَعدِنٌ ، ومَعدِنُ التَّقوی قُلوبُ العارِفینَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی أَلهَمَ بِفَواتِحِ عِلمِهِ النّاطِقینَ، وأَنارَ بِثَواقِبِ (2) عَظَمَتِهِ قُلوبَ المُتَّقینَ. (3)

مصباح الشریعه فیما نسب إلی الإمام الصّادق علیه السلام : التَّقوی ماءٌ یَنفَجِرُ مِن عَینِ المَعرِفَهِ بِاللّهِ تَعالی ، یَحتاجُ إِلَیهِ کُلُّ فَنٍّ مِنَ العِلمِ ، وهُوَ لا یَحتاجُ إِلاّ إِلی تَصحیحِ المَعرِفَهِ بِالخُمودِ تَحتَ هَیبَهِ اللّهِ وسُلطانِهِ . (4)

7 / 8التَّوَحُّدالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ تَوَحَّدَ . (5)

عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ الحَقَّ لَم یَعتَدَّ بِالخَلقِ . (6)

.

1- .المعجم الکبیر : ج 12 ص 234 ح 13185 عن سالم بن عبد اللّه عن أبیه ، مسند الشهاب : ج 2 ص 129 ح 1033 ، تاریخ بغداد : ج 4 ص 11 الرقم 1594 وفیه «العاملین» بدل «العارفین» وکلاهما عن عمر بن الخطّاب ، کنز العمّال : ج 3 ص 9 ح 5638 ؛ مشکاه الأنوار : ص 447 ح 1501 ، المواعظ العددیّه : ص 44 .
2- .الثّاقِبُ : المضیء (النهایه : ج 1 ص 216) .
3- .دلائل الإمامه : ص 90 ح 24 عن اللّیث عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام عن جابر ، بحار الأنوار: ج 103ص 270 ح 21.
4- .مصباح الشریعه : ص 377 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 294 ح 40 .
5- .غرر الحکم : ح 7829 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 452 ح 8101 .
6- .سجع الحمام : ص 408 ح 612 نقلاً عن أسرار البلاغه للعاملی .

ص: 473



7 / 7 تقوا

7 / 8 خود اتّکایی

7 / 7تقواپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیز معدنی دارد و معدن تقوا ، دل های عارفان است .

امام علی علیه السلام :سپاس، خدایی را که دیباچه علمش را به سخنگویان الهام کرد (1) و با درخشش عظمتش ، دل های متّقیان را روشن نمود .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلامنسبت داده شده است : تقوا، آبی است که از چشمه معرفت به خدای متعال می جوشد ، همه فنون علمی بدان نیاز دارند و آن به چیزی نیاز ندارد، جز درست نمودن معرفت به آرمیدن در زیر هیبت و سلطنت الهی .

7 / 8خود اتّکاییامام علی علیه السلام :هر که خدا را بشناسد ، به خود اتّکا می کند .

امام علی علیه السلام :هر که حق را بشناسد ، به [سخن یا کمک] مردم، توجّهی نمی کند .

.

1- .یعنی خداوند است که گوشه ای از علمش را روزیِ کسی می کند تا او آن را بر زبان آورد .

ص: 474

7 / 9التَّواضُعُ للّهِالإمام علیّ علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَهَ اللّهِ أَن یَتَعَظَّمَ ؛ فَإِنَّ رِفعَهَ الَّذینَ یَعلَمونَ ما عَظَمَهُ اللّهِ أَن یَتَواضَعوا لَهُ . (1)

7 / 10التَّسلیمُ لِقَضاءِ اللّهِالإمام الباقر علیه السلام :أَحَقُّ خَلقِ اللّهِ أَن یُسَلِّمَ لِما قَضَی اللّهُ عز و جل مَن عَرَفَ اللّهَ عز و جل . (2)

الإمام الصادق علیه السلام لِسُفیانَ الثَّورِیِّ : یا سُفیانُ ، ثِق بِاللّهِ تَکُن عارِفا . (3)

7 / 11الرِّضا بِقَضاءِ اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : عَلامَهُ مَعرِفَتی فی قُلوبِ عِبادی حُسنُ مَوقِعِ قَدری ألاّ أُشتَکی ولا أُستَبطی ولا أُستَخفی . (4)

الإمام زین العابدین علیه السلام من دُعاءٍ نُسِبَ إِلَیهِ : کَیفَ أَحزَنُ وقَد عَرَفتُکَ؟! (5)

.

1- .الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه ، نهج البلاغه : الخطبه 147 ، تحف العقول : ص 227 عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 369 ح 34 .
2- .الکافی : ج 2 ص 62 ح 9 عن عبد اللّه بن محمّد الجعفی ، مشکاه الأنوار : ص 51 ح 42 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 185 ، التمحیص : ص 62 ح 141 نحوه ، بحار الأنوار : ج 72 ص 332 ح 16 .
3- .تحف العقول : ص 376 عن سفیان الثوری ، بحار الأنوار : ج 78 ص 261 ح 160 .
4- .کنز العمّال : ج 1 ص 129 ح 606 نقلاً عن الدیلمی عن أبی هریره .
5- .بحار الأنوار : ج 94 ص 139 .

ص: 475



7 / 9 فروتنی برای خدا

7 / 10 تسلیم در برابر قضای الهی

7 / 11 رضایت به قضای الهی

7 / 9فروتنی برای خداامام علی علیه السلام :سزا نیست که عارف به عظمت الهی ، [به دیگران] بزرگی بفروشد؛ چرا که رفعت دانایان به عظمت الهی ، در فروتنی[شان] برای اوست .

7 / 10تسلیم در برابر قضای الهیامام باقر علیه السلام :سزاوارترینِ خلق خدا به تسلیم در برابر قضای الهی ، عارف به خداست .

امام صادق علیه السلام به سفیان ثوری : ای سفیان ! به خدا اعتماد کن تا عارف باشی .

7 / 11رضایت به قضای الهیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای عز و جل فرمود : «نشانه معرفت به من در دل های بندگانم ، نیکویی موقعیت منزلت من است ، این که از من گِله نشود و [روزی رساندنم ]دیر و کُند به شمار نیاید و پنهان شمرده نشوم» .

امام زین العابدین علیه السلام از دعایی که به ایشان منسوب است : من که تو را شناخته ام، چگونه اندوهگین شوم ؟

.


ص: 476

الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ أَعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أَرضاهُم بِقَضاءِ اللّهِ عز و جل . (1)

مصباح الشریعه فیما نسب إلی الإمام الصَّادِقُ علیه السلام : صِفَهُ الرِّضا أَن یَرضَی المَحبوبَ وَالمَکروه ، وَالرِّضا شُعاعُ نورِ المَعرِفَهِ . (2)

موسی علیه السلام فی خِطابِهِ لِلباری جَلَّ و عَلا : یا رَبِّ ، حَقٌّ لِمَن عَرَفَکَ أَن یَرضی بِما صَنَعتَ . (3)

7 / 12استِبشارُ الوَجهِ وحُزنُ القَلبِالإمام علیّ علیه السلام :العارِفُ وَجهُهُ مُستَبشِرٌ مُتَبَسِّمٌ ، وقَلبُهُ وَجِلٌ مَحزونٌ . (4)

عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ مَهمومٌ . (5)

تعلیق:تقدّم سابقا نفی الحزن عن العارف ، بید أنّ فی هذا الحدیث قد جاء اعتبار الحزن من خصائصه ، وفی الجمع بین الحدیثین یمکن القول : إنّ العارف مسرور من جهه ومحزون من جهه أُخری ؛ فهو من ناحیه مترع بالأمل والسرور حینما ینظر إلی رحمه اللّه وصفاته الجمالیه ، ومن ناحیه أُخری محزون حینما یفکر بغضب اللّه سبحانه وصفاته الجلالیه ، ویمکن القول أیضا : إنّ العارف یصبح مسرورا حینما یتجلّی الخالق تعالی لقلبه ، ویضحی حزینا فی غیر ذلک لفقدانه تلک الحال ، أو أنّ العارف مسرور بالدرجات العُلی التی وصل إلیها فی معرفه الحقّ تعالی ، وحزین حینما یکون فاقدا لتلک الدرجات .

.

1- .الکافی : ج 2 ص 60 ح 2 عن لیث المرادی ، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 359 ، مسکن الفؤاد : ص 82 ، مشکاه الأنوار : ص 73 ح 133 ، غرر الحکم : ح 3130 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 333 ح 19 .
2- .مصباح الشریعه : ص 483 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 149 ح 45 .
3- .المؤمن : ص 19 ح 14 عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابه ، مشکاه الأنوار : ص 502 ح 1682 عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 13 ص 350 ح 38 .
4- .غرر الحکم : ح 1985 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 60 ح 1515 .
5- .غرر الحکم : ح 6827 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 376 ح 6341 .

ص: 477



7 / 12 شادیِ برون و اندوه درون

امام صادق علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، خشنودترین ایشان به قضای خدای عز و جلاست .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلامنسبت داده شده است : صفت رضایت، آن است که به خوش و ناخوش ، خشنود باشد و رضایت ، پرتو نور معرفت است .

موسی علیه السلام در خطاب به باری تعالی : پروردگار من ! سزای عارف به تو آن است که به هر چه کردی ، راضی باشد .

7 / 12شادیِ برون و اندوه درونامام علی علیه السلام :سیمای عارف، شاد و خندان ، و دلش بیمناک و غمگین است .

امام علی علیه السلام :هر عارفی ، اندوهناک است .

توضیحپیشتر گذشت که عارف، اندوهی ندارد ؛ امّا در این حدیث ، اندوه را از ویژگی های عارف می داند . در جمع میان دو حدیث می توان گفت : عارف، از یک جهت شاد و از جهتی دیگر، غمگین است . از این سو که به رحمت و صفات جمال خدا می نگرد ، آکنده از امید و شادی می شود و از ناحیه ای دیگر که به خشم خدای سبحان و صفات جلال او می نگرد ، غمگین می شود و می توان چنین گفت که عارف، به گاه جلوه خدای متعال بر دلش ، شاد می شود و آن گاه که این حالت را در خود نمی یابد ، اندوهگین می گردد یا آن که عارف با وصول به درجات والای معرفت حق تعالی، شادمان می شود و چون آن درجات را از دست بدهد ، اندوهگین می گردد .

.


ص: 478

7 / 13الغِنی عَن خَلقِ اللّهِالإمام علیّ علیه السلام :مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلمُ بِاللّهِ سَکَنَهُ الغِنی عَن خَلقِ اللّهِ . (1)

7 / 14السَّهَرُ بِذِکرِ اللّهِالإمام علیّ علیه السلام :سَهَرُ العُیونِ بِذِکرِ اللّهِ خُلصانُ العارِفینَ ، وحُلوانُ المُقَرَّبینَ . (2)

إرشاد القلوب :کانَ مِمّا ناجی بِهِ الباری تَعالی داوودَ علیه السلام : ... یا داوودُ ، إِنَّ العارِفینَ کَحَلوا أَعیُنَهُم بِمِروَدِ (3) السَّهَرِ، وقاموا لَیلَهُم یَسهَرونَ یَطلُبونَ بِذلِکَ مَرضاتی. (4)

7 / 15کَثرَهُ الدُّعاءِالإمام علیّ علیه السلام :أَعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أَکثَرُهُم لَهُ مَسأَلَهً . (5)

.

1- .غرر الحکم : ح 8896 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 463 ح 8415 .
2- .غرر الحکم : ح 5612 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 286 ح 5163 وفیه «ودأب» بدل «وحلوان» .
3- .المِرْوَد : المِیل الّذی یُکتحل به (تاج العروس : ج 4 ص 466).
4- .إرشاد القلوب : ص 86 .
5- .غرر الحکم : ح 3260 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 122 ح 2795 .

ص: 479



7 / 13 بی نیازی از خلق خدا

7 / 14 شب زنده داری به یاد خدا

7 / 15 دعای فراوان

7 / 13بی نیازی از خلق خداامام علی علیه السلام :هر کس ، علم به خدا در دلش جای گرفت ، بی نیازی از خلق خدا نیز در آن جای می گیرد .

7 / 14شب زنده داری به یاد خداامام علی علیه السلام :شب زنده داری چشم ها به یاد خدا ، همدم خالص عارفان و شیرینی مقرّبان است .

إرشاد القلوب از جمله رازگویی های باری تعالی با داوود علیه السلام : ... ای داوود ! عارفان ، چشم خویش را به شب زنده داری سرمه کشیدند و شب ها برای به دست آوردن رضایت من ، در بیداری کوشیدند .

7 / 15دعای فراوانامام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، بیشترین درخواست را از خدا دارد .

.


ص: 480

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ : إِلهی کَیفَ أَدعوکَ وقَد عَصَیتُکَ؟! وکَیفَ لا أَدعوکَ وقَد عَرَفتُکَ؟! (1)

الإمام زین العابدین علیه السلام :یا مَن آنَسَ العارِفینَ بِطیبِ مُناجاتِهِ . (2)

7 / 16استِجابَهُ الدُّعاءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : مَن أَهانَ لی وَلِیّا فَقَد أَرصَدَ لِمُحارَبَتی . وما تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ ، وإِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنّافِلَهِ حَتّی أُحِبَّهُ، فَإِذا أَحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذی یَسمَعُ بِهِ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ، ولِسانَهُ الَّذی یَنطِقُ بِهِ، ویَدَهُ الَّتی یَبطِشُ بِها، إِن دَعانیأَجَبتُهُ، وإِن سَأَلَنی أَعطَیتُهُ . (3)

عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ تَعالی قالَ : مَن عادی لی وَلِیّا فَقَد آذَنتُهُ بِالحَربِ . وما تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبدی بِشَیءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمّا افتَرَضتُ عَلَیهِ . وما یَزالُ عَبدی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِلِ حَتّی أُحِبَّهُ ، فَإِذا أَحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذی یَسمَعُ بِهِ ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ ، ویَدَهُ الَّتی یَبطِشُ بِها ، ورِجلَهُ الَّتی یَمشی بِها ، وإِن سَأَلَنی لَأُعطِیَنَّهُ ، ولَئِنِ استَعاذَنی لَأُعیذَنَّهُ . (4)

.

1- .المزار للشهید الأوّل : ص 270 عن میثم ، بحار الأنوار : ج 94 ص 121 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن الإمام زین العابدین علیه السلام .
2- .بحار الأنوار : ج 94 ص 157 ح 22 نقلاً عن أنیس العابدین .
3- .الکافی : ج 2 ص 352 ح 7 عن حمّاد بن بشیر عن الإمام الصادق علیه السلام وح 8 عن أبان بن تغلب عن الإمام الباقر علیه السلامعنه صلی الله علیه و آله ، التوحید : ص 399 ح 1 ، علل الشرائع : ص 12 ح 7 کلاهما عن أنس ، المؤمن : ص 32 ح 61 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 1 ص 454 ح 1047 عن حنان بن سدیر عن الإمام الصادق علیه السلامعنه صلی الله علیه و آله وکلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 70 ص 22 ح 21 .
4- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2385 ح 6137 ، السنن الکبری : ج 10 ص 370 ح 20980 کلاهما عن أبی هریره ، مسند ابن حنبل : ج 10 ص 112 ح 26253 عن عائشه نحوه ، کنزالعمّال : ج 1 ص 230 ح 1157 .

ص: 481



7 / 16 اجابت دعا

امام علی علیه السلام در دعا : خدای من! چگونه تو را بخوانم در حالی که از تو سر پیچیده ام؟! و چگونه تو را نخوانم، در حالی که تو را می شناسم ؟!

امام زین العابدین علیه السلام :ای آن که مناجات خوش او ، انس عارفان است!

7 / 16اجابت دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای عز و جل می فرماید : «هر که به دوست من توهین کند ، به جنگ با من برخاسته است و بنده ای به من با بهتر از انجام دادن واجباتش تقرّب نجسته است و او با انجام دادن مستحب به من تقرّب می جوید تا دوستدارش شوم و چون دوستدارش می شوم ، گوشِ شنیدن او و دیده دیدن او و زبانِ گفتن و دستِ فعالیت او می گردم . اگر مرا بخوانَد، اجابتش می کنم و اگر از من بخواهد ، عطایش می نمایم .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال فرمود : «هر کس با دوست من دشمنی ورزد ، به او اعلان جنگ می کنم و بنده ای با بهتر از انجام دادن واجباتش به من تقرّب نجسته است و پیوسته بنده من با مستحبّات به من نزدیک می شود تا دوستدارش می شوم و چون دوستدارش گشتم ، گوش شنیدن او و دیده دیدن او و دست فعّالیتش و پای رفتنش می گردم و اگر از من بخواهد ، به او می دهم و اگر پناه جوید ، پناهش می دهم» .

.


ص: 482

عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ : ما یَزالُ عَبدی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِلِ حَتّی أُحِبَّهُ؛ فَأَکونَ أَنَا سَمعَهُ الَّذی یَسمَعُ بِهِ ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ ، ولِسانَهُ الَّذی یَنطِقُ بِهِ ، وقَلبَهُ الَّذی یَعقِلُ بِهِ ، فَإِذا دَعا أَجَبتُهُ ، وإِذا سَأَلَنی أَعطَیتُهُ . (1)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو عَرَفتُمُ اللّهَ تَعالی حَقَّ مَعرِفَتِهِ لَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ! (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لَو عَرَفتُمُ اللّهَ عز و جل حقَّ مَعرِفَتِهِ لَمَشَیتُم عَلَی البُحورِ ، ولَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ . ولَو خِفتُمُ اللّهَ حَقَّ خَوفِهِ لَعَلِمتُمُ العِلمَ الَّذی لَیسَ مَعَهُ جَهلٌ ، وما بَلَغَ ذلِکَ أَحَدٌ ولا أَتی ، اللّهُ عز و جلأَعظَمُ مِن أَن یَبلُغَ أَحَدٌ أَمرَهُ کُلَّهُ! (3)

7 / 17الفَوزُ وَالفَلاحُالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ لَم یَشقَ أَبَدا . (4)

بحار الأنوار عن صُحف إدریس علیه السلام :فازَ یا أَخنوخُ مَن عَرَفَنی ، وهَلَکَ مَن أَنکَرَنی ، عَجَبا لِمَن ضَلَّ عَنّی ولَیسَ یَخلو فی شَیءٍ مِنَ الأَوقاتِ مِنّی ، کَیفَ یَخلو وأَنَا أَقرَبُ إِلَیهِ مِن کُلِّ قَریبٍ ، وأَدنی إِلَیهِ مِن حَبلِ الوَریدِ؟ (5)

راجع : ج 5 ص 58 ح 3900 .

.

1- .المعجم الکبیر: ج 8 ص 206 ح 7833 و ص222 ح 7880 نحوه وکلاهما عن أبی أُمامه ، کنزالعمّال : ج 1 ص 229 ح 1155 .
2- .نوادر الاُصول : ج 2 ص 132 عن معاذ بن جبل ، حلیه الأولیاء : ج 8 ص 156 عن وهیب المکّی ، کنز العمّال : ج 3 ص 142 ح 5881 ؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 132 ح 225 وفیه «لزایلت بدعائکم الجبال الراسیات».
3- .الفردوس : ج 3 ص 370 ح 5123 ، المغنی عن حمل الاسفار : ج 2 ص 1023 ح 3723 وص 1129 ح 4086 وفیه صدره إلی «الجبال» ، کنز العمّال : ج 3 ص 144 ح 5893 نقلاً عن ابن السنی وکلّها عن معاذ .
4- .غرر الحکم : ح 8954 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 463 ح 8427 .
5- .بحار الأنوار : ج 95 ص 454 نقلاً عن ابن متّویه .

ص: 483



7 / 17 رستگاری و کامیابی

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای عز و جل می فرماید : «هماره، بنده من با مستحبّات به من نزدیکی می جوید تا دوستدارش می شوم . پس من، گوش شنیدن او و دیده دیدن او و زبان گفتن او و دلِ فهمنده او می گردم . پس چون بخوانَد ، پاسخش می دهم و چون بخواهد ، عطایش می کنم» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر خدا را چنان که بایسته شناخت اوست ، می شناختید ، کوه ها با دعای شما از جا کَنده می شدند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر خدا را چنان که بایسته شناخت اوست ، می شناختید ، بر دریاها راه می رفتید و کوه ها به دعای شما از جا کَنده می شدند ، و اگر از خدا چنان که باید می ترسیدید ، به علمی دست می یافتید، بی اندکی جهل و کسی به این نمی رسد و درنمی یاید . خدای عز و جلبزرگ تر از آن است که کسی به همه امر او برسد .

7 / 17رستگاری و کامیابیامام علی علیه السلام :هر کس خدای سبحان را بشناسد ، هرگز بدبخت نخواهد شد .

بحار الأنوار از صحف ادریس علیه السلام : ای اخنوخ ! (1) هر که مرا شناخت، رستگار شد و هر که مرا نشناخت ، تباه گشت . شگفتا از کسی که به من ره نبرد، در حالی که یک لحظه هم بدون من نیست! و چگونه بدون من باشد ، در حالی که من از هر نزدیکی به او نزدیک تر و حتّی از رگ گردن هم به او نزدیک ترم ؟

ر . ک : ج 5 ص 19 ح 3900 .

.

1- .ر . ک : ص 227 (پاورقی).

ص: 484

7 / 18المجتمع الأَمثلالکتاب«مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالاْخِرَهِ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعَام بَصِیرًا» (1) .

«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» (2) .

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ إِلی مُحَمَّدِ بنِ أَبی بَکرٍ وأَهلِ مِصرَ : عَلَیکُم بِتَقوَی اللّهِ ؛ فَإِنَّها تَجمَعُ مِنَ الخَیرِ ما لا یَجمَعُ غَیرُها ، ویُدرَکُ بِها مِنَ الخَیرِ ما لا یُدرَکُ بِغَیرِها ؛ مِن خَیرِ الدُّنیا وخَیرِ الآخِرَهِ ، قالَ اللّهُ عز و جل : « وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّکُمْ قَالُواْ خَیْرًا لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ لَدَارُ الاْخِرَهِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ » (3) . اِعلَموا یا عِبادَ اللّهِ أَنَّ المُؤمِنَ یَعمَلُ لِثَلاثٍ مِنَ الثَّوابِ : إِمّا لِخَیرِ الدُّنیا ، فَإِنَّ اللّهَ یُثیبُهُ بِعَمَلِهِ فی دُنیاهُ ؛ قالَ اللّهُ سُبحانَهُ لإِِبراهیمَ : «وَ ءَاتَیْنَهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَ إِنَّهُ فِی الاْخِرَهِ لَمِنَ الصَّلِحِینَ » (4) ، فَمَن عَمِلَ للّهِِ تَعالی أَعطاهُ أَجرَهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، وکَفاهُ المُهِمَّ فیهِما . وقَد قالَ اللّهُ عز و جل : «یَعِبَادِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَ سِعَهٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّبِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ » (5) ، فَما أَعطاهُمُ اللّهُ فِی الدُّنیا لَم یُحاسِبهُم بِهِ فِی الآخِرَهِ . قالَ اللّهُ عز و جل : «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَی وَ زِیَادَهٌ» (6) ، فَالحُسنی هِیَ الجَنَّهُ ، وَالزِّیادَهُ هِیَ الدُّنیا . وإِمّا لِخَیرِ الآخِرَهِ ، فَإِنَّ اللّهَ عز و جل یُکَفِّرُ بِکُلِّ حَسَنَهٍ سَیِّئَهً ؛ قالَ اللّهُ عز و جل : «إِنَّ الْحَسَنَتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذَ لِکَ ذِکْرَی لِلذَّ کِرِینَ » (7) ، حَتّی إِذا کانَ یَومُ القِیامَهِ حُسِبَت لَهُم حَسَناتُهُم ، ثُمَّ أَعطاهُم بِکُلِّ واحِدَهٍ عَشرَ أَمثالِها إِلی سَبعِمِئَهِ ضِعفٍ ؛ قالَ اللّهُ عز و جل : «جَزَاءً مِّن رَّبِّکَ عَطَاءً حِسَابًا » (8) ، وقالَ : «أُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُواْ وَ هُمْ فِی الْغُرُفَتِ ءَامِنُونَ » (9) . فَارغَبوا فی هذا رَحِمَکُمُ اللّهُ وَاعمَلوا لَهُ ، وتَحاضّوا (10) عَلَیهِ . وَاعلَموا یا عِبادَ اللّهِ أَنَّ المُتَّقینَ حازوا عاجِلَ الخَیرِ وآجِلَهُ ؛ شارَکوا أَهلَ الدُّنیا فی دُنیاهُم ، ولَم یُشارِکهُم أَهلُ الدُّنیا فی آخِرَتِهِم ؛ أَباحَهُمُ اللّهُ مِنَ الدُّنیا ما کَفاهُم وبِهِ أَغناهُم ؛ قالَ اللّهُ عَزَّ اسمُهُ : « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ فِی الْحَیَوهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَمَهِ کَذَ لِکَ نُفَصِّلُ الآْیَتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» (11) . سَکَنُوا الدُّنیا بِأَفضَلِ ما سُکِنَت ، وأَکَلوها بِأَفضَلِ ما أُکِلَت ؛ شارَکوا أَهلَ الدُّنیا فی دُنیاهُم ، فَأَکَلوا مَعَهُم مِن طَیِّباتِ ما یَأکُلونَ ، وشَرِبوا مِن طَیِّباتِ ما یَشرَبونَ ، ولَبِسوا مِن أَفضَلِ ما یَلبَسونَ ، وسَکَنوا مِن أَفضَلِ ما یَسکُنونَ ، وتَزَوَّجوا مِن أَفضَلِ ما یَتَزَوَّجونَ ، ورَکِبوا مِن أَفضَلِ ما یَرکَبونَ ؛ أَصابوا لَذَّهَ الدُّنیا مَعَ أَهلِ الدُّنیا ، وهُم غَدا جیرانُ اللّهِ ، یَتَمَنَّونَ عَلَیهِ فَیُعطیهِم ما تَمَنَّوهُ ، ولا یَرُدُّ لَهُم دَعوَهً ، ولا یَنقُصُ لَهُم نَصیباً مِنَ اللَّذَّهِ . فَإِلی هذا یا عِبادَ اللّهِ یَشتاقُ إِلَیهِ مَن کانَ لَهُ عَقلٌ ، ویَعمَلُ لَهُ بِتَقوَی اللّهِ ، ولا حَولَ ولا قُوَّهَ إِلاّ بِاللّهِ . 12

.

1- .النساء : 134 .
2- .الأعراف : 96 .
3- .النحل : 30 .
4- .العنکبوت : 27 .
5- .الزمر : 10 .
6- .هود: 114 .
7- .النبأ: 36 .
8- .سبأ : 37 .
9- .. الحَضّ علی الشیء : الحثّ علی الشیء (النهایه : ج 1 ص 400) .
10- .الأعراف : 32 .
11- .الأمالی للمفید : ص 261 ح 3 ، الأمالی للطوسی : ص 25 ح 31 کلاهما عن أبی إسحاق الهمدانی ، بحار الأنوار : ج 33 ص 543 ح 720 وراجع : الغارات : ج 1 ص 234 .

7 / 18 جامعه نمونه

7 / 18جامعه نمونهقرآن«هر کس پاداش دنیا را بخواهد ، پاداش دنیا و آخرت، نزد خداست، و خداوند، شنوا و بیناست» .

«و اگر مردم شهرها ایمان آورده و تقوا می ورزیدند ، بی گمان ، برکاتی از آسمان و زمین بر ایشان می گشودیم؛ ولی تکذیب کردند و از این رو، به کیفر دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم» .

حدیثامام علی علیه السلام در نامه اش به محمّد بن ابی بکر و مصریان : هماره با تقوا باشید که آن خیری را گِرد می آورد که جز آن نمی آورد و بدان به خیری می توان رسید که با جز آن نمی توان ، چه خیر دنیا و چه خیر آخرت . خداوند عز و جلمی فرماید : «و به کسانی که تقوا ورزیدند ، گفته شود : پروردگارتان چه نازل کرد؟ می گویند : خیر . برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند ، [پاداش ]نیکویی است و بی گمان ، سرای آخرت نیکوتر است، و چه نیکوست سرای باتقوایان» . ای بندگان خدا ! بدانید که مؤمن، برای سه ثواب می کوشد : یا خیر دنیا که خدا در همین دنیا ، پاداش کارش را می دهد . خداوند سبحان، درباره ابراهیم چنین فرمود : «و اجر او را در دنیا دادیم و او در آخرت هم از صالحان است» . پس هر که برای خدای متعال بکوشد ، اجرش را در دنیا و آخرت بدهد و امور مهمّش را در هر دو سرا کفایت کند و خداوند عز و جل فرمود : «ای بندگان مؤمن ! از خدایتان پروا کنید . برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند ، نیکی خواهد بود و زمین خدا فراخ است . بی تردید ، شکیبایان، اجر بی حساب و کامل خواهند یافت» . پس از آنچه در دنیا به ایشان داده در آخرت حساب نکشد ، خداوند عزیز بزرگ فرموده است «برای نیکوکاران نیکی هست و زیادتی» که نیکی همان بهشت است و زیادت ، همان دنیا . و یا برای خیر آخرت که خداوند عز و جل با هر نیکی ، بدی ای را می پوشاند . خداوند عز و جلمی فرماید : «نیکی ها ، بدی ها را می پوشانند . این ، یادآوری ای برای یادکنندگان است» . تا آن که روز قیامت نیکی هایشان برایشان محاسبه می شود . سپس به هر حسنه ، از ده تا هفتصد برابر پاداش می دهد . خداوند عز و جلمی فرماید : «پاداش از پروردگارت ، عطایی به حساب» و می فرماید : «آنان، پاداش مضاعف در برابر آنچه کرده اند ، دارند و آنان در غرفه ها[ی بهشت ]ایمن خواهند بود» . پس خدایتان بیامرزد، به این «پاداش بزرگ» رغبت ورزید و برای آن بکوشید و یکدیگر را بدان برانگیزید . ای بندگان خدا ! بدانید که باتقوایان ، هر دو خیر عاجل (دنیا) و آجل (آخرت) را به چنگ آوردند . با دنیاداران در دنیایشان شریک شدند و دنیاداران در آخرت با ایشان ، شریک نشدند . خدا از دنیا، آنچه را که کفایتشان کند و توانگرشان سازد، برایشان روا ساخت و چنین فرمود : «بگو : چه کس زینت خدایی را که برای بندگانش بیرون آورده است و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو : اینها در زندگانی دنیا برای مؤمنان [و نیز غیرمؤمنان] است؛ ولی روز قیامت، فقط برای مؤمنان است . این گونه ، آیات خود را برای دانایان، به تفصیل بیان می کنیم» . در دنیا در بهترین جا ، سُکنا گزیدند و بهترین خوردنی ها را خوردند ، با دنیاداران در دنیایشان شریک گشتند و با آنان از خوردنی های پاکیزه ای که می خوردند ، خوردند و از نوشیدنی های پاکیزه شان نوشیدند و بهترین لباس های آنان را پوشیدند و بهترین جایی که آنان می نشستند، نشستند و با بهترین همسران، ازدواج کردند و بر بهترین مَرکب هایی که آنان سوار می شدند ، سوار شدند . مانند دنیاداران به لذّت دنیا رسیدند و در آینده، همسایگان خدایند ، به خدا امید می ورزند و خدا هم آنچه را امید می ورزند، به ایشان عطا می کند و خواسته شان را رد نمی کند و از لذّتشان نمی کاهد . پس ای بندگان خدا ! آن که خردمند است ، به این [پاداش ]شوق می ورزد و با تقوای الهی برای آن می کوشد، و هیچ تغییر و توانی جز به خدا نیست .

.


ص: 486

. .


ص: 487

. .


ص: 488

راجع : ص 16 (الفصل الأوّل : قیمه معرفه اللّه )، ج 5 ص 10 (الفصل الأوّل : قیمه التوحید) ، التنمیه الإقتصادیه فی الکتاب والسنّه : القسم الأوّل / الفصل الأوّل / سعاده الدنیا و الآخره ، والقسم الأوّل / الفصل الثانی / قوام الدین والدنیا.

.


ص: 489

راجع : ص 17 (فصل یکم : ارزش شناخت خدا)، ج 5 ص 11 (فصل یکم : ارزش توحید) ، توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث : بخش اوّل / فصل یکم / خوشبختی دنیا و آخرت ، و بخش اوّل / فصل دوم / برپایی دین و دنیا