فصل چهارم : بارئ
واژه شناسی «بارئ»
بارئ ، در قرآن و حدیث
فصل چهارم : بارئواژه شناسی «بارئ»صفت «بارئ (آفریننده) » ، اسم فاعل از مادّه «برأ» است که دو معنا دارد : یکی آفریدن ، و دیگری دور شدن و جدا شدن از یک چیز . در معنای نخست گفته می شود : «برأ اللّه الخلق، یبرؤهم، بَرْءا ؛ خداوند آنان را آفرید» و «هو البارئ ؛ او آفریننده است» .
بارئ ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، صفت «بارئ» چهار بار به کار رفته است : یک بار با واژه «البارئ (آفریننده ) »، دوبار با واژه «بارئکم (آفریننده شما ) » و یک بار با تعبیر «نبرأها (آن را بیافرینیم)» که در صورت فعلی به خداوند متعال نسبت داده شده است. احادیث، ویژگی های این صفت را تبیین کرده اند . برخی احادیث ، خداوند را بارئ (آفریننده) همه اشیا و آفریده ها ذکر کرده اند : «ای آفریننده هر چیز!»، «آفریننده تمام آفریده ها». برخی احادیث نیز آفرینندگی خدا عز و جل را بدون الگوی پیروی شده، دانسته اند : «منزّه است آفریننده همه چیز ، بی هیچ نمونه ای که از دیگری بر جای مانده باشد». از این رو ، خداوند ، اشیای جهان را بر پایه الگوهای ازلیِ خلق ناشده نیافریده است و آن گونه که افلاطون می پندارد، فعل خدا تابع مثال ها و صوَر ازلیِ ثابت نیست. ابن اثیر ، این ویژگی را در تعریف «بارئ» آورده و گفته است : بارئ ، کسی است که آفریده ها را بدون الگو آفریده است . (1)
.
1- .بنا بر این ، «بارئ» اخص از خالق است ؛ چرا که «خالق» در آفرینش بر اساس الگو و یا بدون الگو اطلاق می شود ، در حالی که «بارئ» فقط بر نوع اخیر دلالت می کند. البتّه در احادیث ، خالق بودن خدا ، بدون الگوی از پیش موجود ، دانسته شده است.
ص: 298
4 / 1بارِئُ کُلِّ شَیءٍ و صانِعُهُالکتاب«هُوَ اللَّهُ الْخَلِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی» . (1)
.
1- .الحشر: 24 و راجع: البقره : 54.
ص: 299
4 / 1 آفریننده و سازنده همه چیز
4 / 1آفریننده و سازنده همه چیزقرآن«اوست خداوندِ آفریدگارِ آفریننده صورتگر . نیکوترین نام ها ، از آنِ اوست» .
.
ص: 300
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا رَبَّ کُلِّ شَیءٍ وصانِعَهُ ، یا بارِئَ (1) کُلِّ شَیءٍ وخالِقَهُ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :سُبحانَ البارِیَ لِکُلِّ شَیءٍ عَلی غَیرِ مِثالٍ خَلا مِن غَیرِهِ. (3)
4 / 2بارِئُ الخَلائِقِ أجمَعینَالإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ ، مالِکِ یَومِ الدِّینِ ، بارِیَ الخَلائِقِ أَجمَعینَ ... (4)
الإمام الصَّادق علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ بارِیَ خَلقِ المَخلوقینَ بِعِلمِهِ ، ومُصَوِّرِ أَجسادِ العِبادِ بِقُدرَتِهِ. (5)
الإمام الکاظم علیه السلام :یا کَهفی حینَ تُعیینِی المَذاهِبُ ، وتَضیقُ عَلَیَّ الأَرضُ بِما رَحُبَت ، ویا بارِئَ خَلقی رَحمَهً بی وقَد کانَ عَن خَلقی غَنِیّا. (6)
4 / 3بارِئُ السَّماواتِ وَالأَرضِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا بارِئَ السَّماواتِ وَالأَرضِ یا أللّهُ. (7)
.
1- .البارئ : هو الذی خلق الخلق لا عن مثال (النهایه : ح 1 ص 111) .
2- .البلد الأمین : ص 410 ، المصباح للکفعمی : ص 347 و فیه «بادئ» بدل «بارئ» ، بحار الأنوار : ج 94 ص 396 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 155 ، بحار الأنوار : ج 64 ص 324 ح 2 .
4- .مثیر الأحزان : 113 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 148 ح 1 .
5- .الإقبال : ج 2 ص 123 عن سلمه بن الأکوع ، بحار الأنوار : ج 98 ص 243 ح 3 .
6- .الکافی : ج 3 ص 325 ح 17، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 111 ح 416، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 329 ح 967 کلّها عن عبداللّه بن جندب، المزار للمفید: ص 118، الإقبال: ج 1 ص 256 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم، بحار الأنوار: ج 101 ص 216 ح 33.
7- .البلد الأمین : ص 419 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 263 ح 1 .
ص: 301
4 / 2 آفریننده تمام آفریده ها
4 / 3 آفریننده آسمان ها و زمین
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای خداوندگار هر چیز و سازنده آن! ای آفریننده همه چیز و آفریدگار آن!
امام علی علیه السلام :منزّه است آفریننده همه چیز ، بی هیچ نمونه ای که از دیگری بر جای مانده باشد.
4 / 2آفریننده تمام آفریده هاامام زین العابدین علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداوندگار جهانیان است ؛ مالک روز جزا و آفریننده همه آفریده ها.
امام صادق علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که آفریننده آفرینش آفریده ها با دانش خود و صورتگر تن های بندگان با قدرت خویش است.
امام کاظم علیه السلام :ای پناهگاه من در آن زمان که روش ها مرا درمانده می کنند و زمین با همه فراخی اش بر من تنگ می شود! و ای آفریننده آفرینش من از سر رحمت بر من، با آن که از آفرینش من ، بی نیاز بودی!
4 / 3آفریننده آسمان ها و زمینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای آفریننده آسمان ها و زمین ، ای خدا!
.
ص: 302
4 / 4صِفَهُ البارِیَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا بارِئُ لا بَدءَ لَهُ ، یا دائِمُ لا نَفادَ لَهُ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :أَسأَ لُکَ بِاسمِکَ یا لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ البارِئُ بِغَیرِ غایَهٍ یا أللّهُ ، وأَسأَ لُکَ بِاسمِکَ یا لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ الدَّائِمُ بِغَیرِ فَناءٍ یا أللّهُ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ البارِئُ المُنشِئُ بِلا مِثالٍ خَلا مِن غَیرِهِ. (3)
عنه علیه السلام :یا بارِئُ لا نِدَّ لَکَ ، یا دائِمُ لا نَفادَ لَکَ. (4)
الإمام الرضا علیه السلام فی تَنزیهِ الباری جَلَّ وعَلا : لَیسَ مُنذُ خَلَقَ استَحَقَّ مَعنَی الخالِقِ ، ولا بِإِحداثِهِ البَرایَا استَفادَ مَعنَی البارِئِیَّهِ ، کَیفَ ولا تُغَیِّبُهُ مُذ ، ولا تُدنیهِ قَد ، ولا تَحجُبُهُ لَعَلَّ ، ولا تُوَقِّتُهُ مَتی ، ولا تَشمُلُهُ حین ، ولا تُقارِنُهُ مَعَ ، إِنَّما تَحُدُّ الأَدَواتُ أَنفُسَها ، وتُشیرُ الآلَهُ إِلی نَظائِرِها. (5)
.
1- .بحار الأنوار : ج 86 ص 326 ح 69 نقلاً عن مهج الدعوات عن وهب بن إسماعیل عن الإمام الباقر عن أبیه عن جدّه علیهم السلام .
2- .البلد الأمین : ص 415 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 258 ح 1 .
3- .الدروع الواقیه : ص 254 ، مصباح المتهجّد : ص 602 ح 693 ، الإقبال : ج 1 ص 181 کلاهما عن إدریس علیه السلام ، العدد القویّه : ص 368 من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، بحار الأنوار : ج 97 ص 222 ح 3 .
4- .بحار الأنوار : ج 97 ص 206 ح 3 نقلاً عن الدروع الواقیه ، العدد القویّه : ص 99 من دون إسنادٍ إلی المعصوم .
5- .التوحید : ص 38 ح 2 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 152 ح 51 کلاهما عن محمّد بن یحیی بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام، تحف العقول: ص 65 عن الإمام علیّ علیه السلامنحوه ، الاحتجاج : ج 2 ص 363 ح 283 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 229 ح 3.
ص: 303
4 / 4 ویژگی آفریننده
4 / 4ویژگی آفرینندهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای آفریننده بی آغاز! ای جاودانِ بی پایان!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از تو درخواست می کنم به نامت ، ای آن که خدایی جز تو نیست! ای بی نهایت آفریننده! ای خدا! از تو درخواست می کنم ، ای آن که خدایی جز تو نیست! ای پاینده فناناپذیر! ای خدا!
امام علی علیه السلام :خدایی جز خداوند یکتا نیست ، که آفریننده نو پدیدآور است ، بدون نمونه ای که از دیگری بر جای مانده باشد.
امام علی علیه السلام :ای آفریننده ای که بی همتایی! ای جاودانی که پایان نداری!
امام رضا علیه السلام در تنزیه آفریننده شکوهمندِ بلندپایه : نه از آن زمان که آفرید، استحقاق معنای آفریدگار یافت و نه با پدید آوردن آفریده ها ، معنای آفرینندگی را به دست آورد. چگونه [چنین باشد ، ] حال آن که « مُذ ( از زمانی که ) » او را غایب، و «قَدْ (نزدیک است که ) » او را نزدیک نمی سازد و «لعلّ ( شاید ) » او را در سرا پرده نمی نهد و « مَتی (کِی) » برای او وقت تعیین نمی کند و «حینَ ( هنگامِ ) » ، او را در بر نمی گیرد و « مَعَ (با ) » او را همدم نمی شود. ابزارها تنها خود را تعریف می کنند و ابزار بر همانندهای خود اشاره دارد.
.
ص: 304
الفصل الخامس : الباسط ، القابضالباسط و القابض لغهًإِنّ «الباسط» اسم فاعل من مادّه «بسط» وهو امتداد الشیء ، فالبساط : ما یُبسط والبسطه فی کلّ شیء : السَعَه ، بسط اللّه الرزق : کثّره ووسّعه (1) . إِنَّ «القابض» اسم فاعل من مادّه «قبض» وهی تدلّ علی شیء مأخوذ ، وتجمّع فی شیء . وهو فی قبضته ، أَی : فی ملکه . وقبض اللّه الرزق ، خلاف بَسَطَه ووَسَعه (2) .
الباسط و القابض فی القرآن والحدیثلقد نُسبت مشتقّات مادّه «بسط» إِلی اللّه تعالی إِحدی عشره مرّهً فی القرآن الکریم (3) ، ومشتقّات مادّه «قبض» أَربع مرّات (4) ، بید أَنّ صفتَی الباسط والقابض لم تردا فیه . وقد استُعملت صفه البسط للّه فی معظم مواضع القرآن فی مجال الرزق ، ووردت فی الریاح فی موضع واحد (5) ، کما أَنّ صفه القبض وردت فی موضعین ، أَحدهما بشأن الظّلّ (6) ، والآخر بشأن الأَرض (7) ، أَمّا البسط فی الأَحادیث فیدور حول أُمور مختلفه کالخیر والرحمه ، والسّحاب ، والرزق ، والعدل والحقّ . والقبض فیها یحوم حول أُمور کالظلّ ، والأَرواح ، والأَرزاق ، کما انحصرت هاتان الصفتان فی اللّه عز و جل فهو الباسط والقابض لجمیع الأَشیاء والمخلوقات . لقد جاء البسط فی الأَحادیث بمعنی الإعطاء والتوسیع ، وذکرت فی تفسیر القبض معانی هی المنع والضیق ، والأَخذ والقبول ، والملک ، وهذه المعانی هی المعانی اللغویّه نفسها ، غیر أَنّ الحریّ بالتوضیح فی معنی الملک هو أَنّ الملک یناسب الأَخذ والمنع ؛ لأَنّ مالک الشیء من حیث ملکیّته للشیء یأخذ ذلک الشیء ، ویمنع الآخرین من تملّکه .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 247 ، المصباح المنیر : ص 48 .
2- .معجم مقاییس اللغه : ج 5 ص 50 ، المصباح المنیر : ص 487 .
3- .البقره : 245 ، الرعد : 26 ، الإسراء : 30 ، القصص : 82 ، العنکبوت : 62 ، الروم : 37 ، 48 ، سبأ : 36 ، 39 ، الزمر : 52 ، الشوری : 12 .
4- .الفرقان : 46 ، البقره : 245 ، الزمر : 67 .
5- .الروم : 48 .
6- .الفرقان : 46 .
7- .الزمر : 67
فصل پنجم : باسط ، قابض
واژه شناسی «باسط» و «قابض»
باسط و قابض ، در قرآن و حدیث
فصل پنجم : باسط ، قابضواژه شناسی «باسط» و «قابض»صفت «باسط (گستراننده) » ، اسم فاعل از مادّه «بسط» به معنای «امتداد یافتن شی ء» است و بِساط، چیزی است که گسترانده می شود و «بسط» در هر چیز، گسترش آن است. «بسط اللّه الرزق» ، یعنی خداوند ، روزی را فراوان کرد و گسترش داد . واژه «قابض (گیرنده) » ، اسم فاعل از مادّه «قبض» است که بر چیزِ گرفته شده ، و جمع شدن در یک چیز ، دلالت دارد. «آن چیز، در قبضه اوست» یعنی در مالکیت اوست و «خداوند ، روزی را تنگ گرفت (دریغ کرد) » ، به معنای مخالف بسط (گسترش دادن) است.
باسط و قابض ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، برگرفته ها از مادّه «بسط» ، یازده مرتبه به خداوند نسبت داده شده و برگرفته ها از مادّه «قبض» ، چهار مرتبه آمده اند ؛ امّا صفت های «باسط» و «قابض» در آن به کار نرفته اند . در قرآن ، باسط بودن خداوند ، یک مورد درباره بادها و در بقیّه موارد ، درباره روزی ، به کار رفته است. قابض بودن خداوند نیز در دو مورد به کار رفته است : یک بار در مورد سایه و دیگر بار در مورد زمین. در احادیث ، باسط بودن خداوند ، برای امور گوناگونی (مانند : نیکی و رحمت ، ابر ، روزی ، عدل و حق) به کار رفته و قابض بودن خداوند ، به اموری چون : سایه، روح ها و روزی ها تعلّق یافته است و در همه این موارد ، تنها به خداوند ، منحصر گشته است. پس خداوند ، بسط دهنده و قبض کننده همه اشیا و مخلوقات است. در احادیث، «بسط» به معنای اعطا کردن و گسترش دادن آمده و در تفسیر «قبض» ، معانیِ : منع ، ضیق ، اَخذ ، قبول و مُلک ، ذکر شده اند ، که همان معانی لغوی آن هستند . در مورد معنای مُلک ، این توضیح ضروری است که مُلک ، با اَخذ (گرفتن) و منع (باز داشتن) مناسبت دارد ؛ زیرا مالک یک چیز ، از این جهت که مالک آن است ، آن شی ء را اخذ می کند و دیگران را از مالکیت آن ، منع می کند.
.
ص: 306
5 / 1مَعنی بَسطِهِ وقَبضِهِالتوحید عن سلیمان بن مِهران:سَأَلتُ أَبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل: «وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَمَهِ». (1) فَقالَ : یَعنی مِلکَهُ ، لا یَملِکُها مَعَهُ أَحَدٌ . وَالقَبضُ مِنَ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی فی مَوضِعٍ آخَرَ : المَنعُ ، وَالبَسطُ مِنهُ : الإِعطاءُ وَالتَّوسیعُ ، کَما قالَ عز و جل : «وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» (2) یَعنی یُعطی ویُوَسِّعُ ویَمنَعُ ویُضَیِّقُ . وَالقَبضُ مِنهُ عز و جل فی وَجهٍ آخَرَ : الأَخذُ ، وَالأَخذُ فی وَجهٍ القَبولُ مِنهُ ، کَما قالَ : «وَ یأْخُذُ الصَّدَقَتِ» (3) أَی یَقبَلُها مِن أَهلِها ویُثِیبُ عَلَیها . 4
.
1- .الزمر : 67 .
2- .البقره : 245 .
3- .التوحید : ص 161 ح 2 ، بحارالأنوار : ج 4 ص 2 ح 3 .
ص: 307
5 / 1 معنای بسط و قبض خداوند
5 / 1معنای بسط و قبض خداوندالتوحید به نقل از سلیمان بن مهران : از امام صادق علیه السلام از سخن خدا عز و جل : «و زمین در روز رستاخیز ، یکسره در قبضه اوست» پرسیدم . فرمود : «یعنی [تمام زمین ، ] ملک خداست که با او ، کسی مالک آن نیست. و قبض کردن خداوند والا و بلندمرتبه ، در مورد دیگر، [ به معنای ] باز داشتن است و بسط دادن خداوند ، [به معنای ]عطا کردن و گسترش دادن است، همچنان که فرمود : «و خداوند ، قبض می کند و بسط می دهد و به سوی او باز گردانده می شوید» ؛ یعنی عطا می کند و گسترش می دهد و باز می دارد و تنگ می گیرد. و قبض کردن خداوند عز و جل به معنای دیگر ، گرفتن است و گرفتن به معنای قبول عمل به وسیله اوست، همچنان که فرمود : «و صدقه ها را می گیرد» ؛ یعنی آنها را از اهلش می پذیرد و به سبب آنها پاداش می دهد».
.
ص: 308
5 / 2الباسِطُ القابِضُالکتاب«وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الحَمدُ للّهِِ الحَقِّ المُبینِ ، ذِی القُوَّهِ المَتینِ ، وَالفَضلِ العَظیمِ ، الماجِدِ الکَریمِ ، المُنعِمِ المُتَکَرِّمِ ، الواسِعِ ... القابِضِ الباسِطِ المانِعِ ... باسِطِ الیَدَینِ بِالرَّحمَهِ ... مُنزِلِ الغَیثِ ، باسِطِ الرِّزقِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : سُبحانَهُ مِن رازِقٍ ما أَقبَضَهُ ، وسُبحانَهُ مِن قابِضٍ ما أَبسَطَهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : أَسأَ لُکَ بِاسمِکَ الکَریمِ الأَکرَمِ، یا أَکرَمَ الأَکرَمینَ یا أللّهُ، وأَسأَ لُکَ بِاسمِکَ العَجیبِ القابِضِ الباسِطِ ، یَداکَ مَبسوطَتانِ بِالخَیرِ وَالجَبَروتِ یا أللّهُ . (4)
.
1- .البقره : 245 .
2- .الدروع الواقیه : ص 87 ، بحارالأنوار : ج 97 ص 139 ح 4 .
3- .مهج الدعوات : ص 110 ، بحارالأنوار : ج 95 ص 368 ح 22 .
4- .البلد الأمین : ص 418 ، بحارالأنوار : ج 93 ص 263 ح 1 .
ص: 309
5 / 2 گستراننده تنگ گیرنده
5 / 2گستراننده تنگ گیرندهقرآن«و خداوند ، [روزیِ بندگان] را تنگ می گیرد و می گستراند و به سوی او باز گردانده می شوید» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستایش ، از آنِ خداوند است که حقیقتی آشکار است و دارای نیرومندیِ استوار و بخشش سترگ است ؛ همان ارجمند کریم ، و نعمت دهنده بخشنده ، گشایشگر ... و تنگ گیرنده گستراننده باز دارنده ... و گشاینده دو دست خود به رحمت ... ، و فرود آورنده باران، و گستراننده روزی.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : منزّه است روزی رسانی که چه تنگ گیرنده است! و منزّه است تنگ گیرنده ای که چه گستراننده است!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : از تو درخواست می کنم به نام کریم و کریم ترت ، ای کریم ترینِ کریم ترها! ای خدا! و از تو درخواست می کنم به نام شگفتت : گیرنده گستراننده . دو دستت به نیکی و چیرگی ، گشوده است، ای خدا!
.
ص: 310
عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ أَنتَ ... البَدیعُ القابِضُ ، الباسِطُ الدَّاعی . (1)
عنه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ بِاسمِکَ یا عاصِمُ یا قائِمُ، یا دائِمُ یا راحِمُ، یا سالِمُ یا حاکِمُ، یا عالِمُ یا قاسِمُ، یا قابِضُ یا باسِطُ . (2)
الإمام الصَّادق علیه السلام:اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ ... یا باسِطُ یا قابِضُ، یا سَلامُ یا مُؤمِنُ. (3)
عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : سُبحانَ مَن هُوَ الحَقُّ ، سُبحانَ القابِضِ الباسِطِ . (4)
عنه علیه السلام :أَنتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ ، القابِضُ الباسِطُ . (5)
عنه علیه السلام وسُئِلَ عَنِ الأَسماءِ التِّسعَهِ وَالتِّسعینَ الَّتی مَن أَحصاها دَخَلَ الجَنَّهَ : هِیَ فِی القُرآنِ ، فَفِی ... البَقَرَهِ : ثَلاثَهٌ وثَلاثونَ اسما : ... یا سَمیعُ ، یا قابِضُ ، یا باسِطُ . (6)
5 / 3قابِضُ کُلِّ شَیءٍ وباسِطُهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا قابِضَ کُلِّ شَیءٍ وباسِطَهُ. (7)
.
1- .مهج الدعوات : ص 122 عن أنس بن اُویس عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 95 ص 377 ح 26 .
2- .البلد الأمین : ص 404 ، بحارالأنوار : ج 94 ص 388 .
3- .مهج الدعوات : ص 223 عن الربیع ، بحارالأنوار : ج 94 ص 273 ح 1 .
4- .الدروع الواقیه : ص 113 عن یونس بن ظبیان ، بحارالأنوار : ج 97 ص 154 .
5- .المزار الکبیر : ص 138 ، المزار للشهید الأوّل : ص 255 کلاهما عن بشّار المکاری ، بحارالأنوار : ج 100 ص 442 .
6- .الدرّ المنثور: ج 3 ص615 نقلاً عن أبینعیم عن محمّد بن جعفر الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار: ج 93 ص 273 ح 4.
7- .البلد الأمین : ص 410 ، بحارالأنوار : ج 94 ص 396 .
ص: 311
5 / 3 گیرنده و گستراننده همه چیز
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوندا! تو ... نوآور گیرنده گستراننده فرا خواننده ای.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای «جوشن کبیر» : خداوندا! من از تو به نامت درخواست می کنم ، ای نگه دارنده و ای استوار! ای پایدار و ای رحمتگر! ای بی عیب و نقص و ای حاکم! ای دانا و ای قسمت کننده! ای گیرنده و ای گستراننده!
امام صادق علیه السلام :خداوندا! من از تو درخواست می کنم ... ای گستراننده و ای گیرنده! ای سلامت بخش و ای ایمنی بخش!
امام صادق علیه السلام : در دعا : منزّه است آن که حق است. منزّه است گیرنده گستراننده.
امام صادق علیه السلام :تو خدایی . خدایی جز تو نیست ؛ همان گیرنده گستراننده.
امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤالی درباره 99 نام [از اسمای الهی] که هر که آنها را بر شمارد، به بهشت در می آید : آنها در قرآن هستند ، در [سوره ]بقره ، 33 نام هست : ... ای شنوا! ای گیرنده! ای گستراننده!
5 / 3گیرنده و گستراننده همه چیزپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای «جوشن کبیر» : ای گیرنده هر چیز و گستراننده آن!
.
ص: 312
5 / 4لا قابِضَ ولا باسِطَ إلاّ هُوَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ لا قابِضَ لِما بَسَطتَ ، ولا باسِطَ لَما قَبَضتَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام فی تَفسیرِ الأَذانِ : فِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ «أَشهَدُ أَن لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» مَعناهُ : أَشهَدُ أَن لا هادِیَ إِلاَّ اللّهُ ... ولا ضارَّ ولا نافِعَ ، ولا قابِضَ ولا باسِطَ ، ولا مُعطِیَ ولا مانِعَ ، ولا دافِعَ ولا ناصِحَ ، ولا کافِیَ ولا شافِیَ ، ولا مُقَدِّمَ ولا مُوَخِّرَ إِلاَّ اللّهُ . (2)
5 / 5باسِطُ السَّماواتِ وَالأَرضِرسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا مَن هُوَ باسِطُ السَّماواتِ وَالأَرضِ یا أللّهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا عَظیمَ الأَسماءِ ، یا باسِطَ الأَرضِ ، ویا رافِعَ السَّماءِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :سُبحانَ مَن أَمسَکَها [ أَیِ الأَرضَ ] بَعدَ مَوَجانِ مِیاهِها ، وأَجمَدَها بَعدَ رُطوبَهِ أَکنافِها (5) ، فَجَعَلَها لِخَلقِهِ مِهادا (6) ، وبَسَطَها لَهُم فِراشا ، فَوقَ بَحرٍ لُجِّیٍّ (7) راکِدٍ لا یَجری ، وقائِمٍ لا یَسری . (8)
.
1- .تهذیب الأحکام : ج 3 ص 87 ح 245 عن سعد بن یسار عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، الأمالی للطوسی : ص 214 ح 371 عن حمزه بن حمران عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الإقبال : ج 1 ص 325 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله ، بحارالأنوار : ج 95 ص 351 ح 4؛ مسند ابن حنبل : ج 5 ص 278 ح 15492 عن عبداللّه الزرقی ، الأدب المفرد : ص 209 ح 699 ولیس فیه ذیله ، السنن الکبری للنسائی : ج 6 ص 156 ح 10445 ، المعجم الکبیر : ج 5 ص 47 ح 4549 والثلاثه الأخیره عن رفاعه الزرقی ، کنزالعمّال : ج 10 ص 433 ح 30047 .
2- .التوحید : ص 239 ، معانی الأخبار : ص 39 ح 1 ، فلاح السائل : ص 264 کلّها عن یزید بن الحسن عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 84 ص 132 .
3- .البلد الأمین : ص 419 ، بحارالأنوار : ج 93 ص 263 ح 1 .
4- .بحارالأنوار : ج 16 ص 35 نقلاً عن أبی الحسن البکری فی کتاب الأنوار .
5- .الکَنَف : الجانب والناحیه (النهایه : ج 4 ص 205) .
6- .المِهاد : الفِراش ، وقد مَهدتُ الفِراشَ مَهدا : بَسَطتُه ووطّأته (الصحاح : ج 2 ص 541) .
7- .بحرٌ لُجِّی : أی عظیم (مجمع البحرین : ج 3 ص 1622) .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 211 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 39 ح 15 .
ص: 313
5 / 4 گیرنده و دهنده ای جز او نیست
5 / 5 گستراننده آسمان ها و زمین
5 / 4گیرنده و دهنده ای جز او نیستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوندا! برای آنچه تو عطا کنی ، هیچ باز پس گیرنده ای نیست و برای آنچه تو دریغ بِوَرزی ، هیچ عطاکننده ای نیست.
امام علی علیه السلام در تفسیر اذان : در بار دوم ، «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه ؛ گواهی می دهم که خدایی جز اللّه نیست» ، به این معناست که : گواهی می دهم که هیچ هدایتگری جز خدا نیست ... و هیچ زیان رساننده و سود رساننده ، و گیرنده و گستراننده ، و عطا کننده و دریغ دارنده ، و دور کننده و خیرخواهی ورزنده و بسنده و شفا دهنده ، و جلو برنده و به تأخیر اندازنده ای جز خدا نیست.
5 / 5گستراننده آسمان ها و زمینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای آن که گستراننده آسمان ها و زمین است، ای خدا!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای دارنده نام های سترگ! ای گستراننده زمین! و ای برافرازنده آسمان!
امام علی علیه السلام :منزّه است آن که زمین را پس از موج زدن آب های آن ، نگه داشت . و آن را پس از نمناکی کناره های آن ، خشک گردانید. پس ، آن را آرامگاهی برای آفریده هایش قرار داد و آن را برای آنان چون بستری بر بالای دریای ژرف بگستراند ؛ دریایی که آرام است و ساکن ، و استوار است و ایستا .
.
ص: 314
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی ... رَفَعَ السَّماءَ بِغَیرِ عَمَدٍ ، وبَسَطَ الأَرضَ عَلَی الهَواءِ بِغَیرِ أَرکانٍ . (1)
5 / 6باسِطُ السَّحابِ فِی السَّماءِ«اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاءِ کَیْفَ یَشَاءُ وَ یَجْعَلُهُ کِسَفًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَلِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ» . (2)
5 / 7باسِطُ الخَیرِ وَالرَّحمَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ فَاصرِف عَنّی مَقادیرَ کُلِّ بَلاءٍ ، ومَقضِیَّ کُلِّ لَأواءٍ (3) ، وَابسُط عَلَیَّ کَنَفا مِن رَحمَتِکَ ، ولُطفا مِن عَفوِکَ ، وحِرزا مِن حِفظِکَ ، ونَجاهً مِن نِقمَتِکَ ، وسَعَهً مِن فَضلِکَ ، وتَماما مِن نِعمَتِکَ . (4)
.
1- .الدروع الواقیه : ص 182 و ص 92 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق علیه السلام ، الإقبال : ج 1 ص 436 من دون إسنادٍ إلی المعصوم وفیه «السماوات الموطودات بلا أصحاب ولا أعوان» بدل «السماء بغیر عمد» ، بحار الأنوار : ج 97 ص 192 .
2- .الروم : 48 .
3- .اللأْواء : الشِّدّهُ (الصحاح : ج 6 ص 2478) .
4- .المزار الکبیر : ص 243 ح 7 عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، مهج الدعوات : ص 124 ، الکافی : ج 4 ص 288 ح 5 عن أبی سعید المکاری عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمان : ص 41 من دون إسنادٍ إلی المعصوم و لیس فیها «وحرزا ... نقمتک» ، بحار الأنوار : ج 95 ص 303 ح 1 .
ص: 315
5 / 6 گستراننده ابر در آسمان
5 / 7 گستراننده نیکی و رحمت
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که ... آسمان را بدون ستون برافراشت و زمین را بدون پایه بر هوا گستراند.
5 / 6گستراننده ابر در آسمان«خداست که بادها را می فرستد ، پس ابری را برمی انگیزد . آن گاه آن را در آسمان ، هر گونه که بخواهد ، می گستراند و آن را قطعه ای قرار می دهد، و باران را می بینی که از شکاف آن ، بیرون می آید. پس چون آن را به کسانی از بندگانش که می خواهد، برساند ، ناگهان شادمان می شوند».
5 / 7گستراننده نیکی و رحمتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوندا! از میان بلاها ، مقدَّر شده هایش را ، و از میان سختی ها ، قضا رفته هایش را از من بگردان، و پناهی از رحمت خود ، و لطفی از گذشت خود ، و سنگری از نگهداری خود ، و رهایی ای از عذاب خود ، و گشایشی از بخشش خود ، و تمامتی از نعمت خود را به من عطا کن .
.
ص: 316
عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ إِیّاهُ جَبرَئیلُ علیه السلام : ... یا باسِطَ الیَدَینِ بِالرَّحمَهِ ... . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الفاشی فی خَلقِهِ حَمدُهُ ، الظّاهِرِ بِالکِبرِیاءِ مَجدُهُ ، الباسِطِ بِالخَیرِ یَدَهُ . (2)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ ... باسِطِ الیَدَینِ بِالخَیرِ ، وَهّابِ الخَیرِ کَیفَ یَشاءُ . (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ النّاشِرِ فِی الخَلقِ فَضلَهُ ، وَالباسِطِ فیهِم بِالجودِ یَدَهُ . (4)
عنه علیه السلام فی عَهدِهِ لِلأَشتَرِ النَّخَعِیِّ : اِحتَمِلِ الخُرقَ (5) مِنهُم وَالعِیَّ (6) ، ونَحِّ عَنهُمُ الضِّیقَ وَالأَنَفَ (7) ؛ یَبسُطِ اللّهُ عَلَیکَ بِذلِکَ أَکنافَ رَحمَتِهِ . (8)
.
1- .التوحید : ص 221 ح 14 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 84 ح 240 عن حفص البختری عن الإمام الصادق علیه السلامعنه صلی الله علیه و آله ، الکافی : ج 2 ص 578 ح 4 عن علیّ بن بصیر مضمرا ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 143 ح 2354 عن معاذ بن جبل ، الدعوات للراوندی : ص 60 ح 148 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 164 ح 17؛ المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 729 ح 1998 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه ، کنزالعمّال : ج 2 ص 218 ح 3838 .
2- .الدروع الواقیه : ص 182 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 191 .
3- .الدروع الواقیه : ص 177 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 189 ح 3 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 100 .
5- .الخُرْقُ : الحُمق وضعف العقل (مجمع البحرین : ج 1 ص 506) .
6- .العِیّ : الجَهل (النهایه : ج 3 ص 334) .
7- .أنِفَ منه أنَفا : استَنکَف (القاموس المحیط : ج 3 ص 119) .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 142 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 608 ح 744 .
ص: 317
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایی که جبرئیل علیه السلام به او یاد داد : ای دو دست به رحمتْ گشوده!... .
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که ستایش او ، در آفریدگانش پخش است ، ارجمندی او ، به بزرگی هویداست و دستش به نیکی گشوده است .
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست ... که دستانش را به نیکی گشوده است و بسیار بخشنده نیکی است ، هر گونه که بخواهد.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که بخشش خود را در میان آفریدگان ، پراکنده و دستش را در میان آنان به جود ، گشوده است.
امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر : کم خردی و نادانی را از آنان تحمّل کن و تنگ حوصلگی و خودپسندی [خود] را از آنان بر کنار ساز تا خداوند ، سایه سارهای رحمت خود را بر تو بگستراند.
.
ص: 318
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : سُبحانَکَ بَسَطتَ بِالخَیراتِ یَدَکَ. (1)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ... وَابسُط عَلَیَّ طَولَکَ (2) . (3)
الإمام الکاظم علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الفاشی فِی الخَلقِ أَمرُهُ وحَمدُهُ ، الظّاهِرِ بِالکَرَمِ مَجدُهُ ، الباسِطِ بِالجودِ یَدَهُ . (4)
5 / 8باسِطُ الرِّزقِرسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا مَن بِیَدِهِ مَقالیدُ السَّماواتِ وَالأَرضِ یا أللّهُ ، یا مَن یَبسُطُ الرِّزقَ عَلی أَهلِ السَّماواتِ وَالأَرضِ یا أللّهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعائِهِ عَقیبَ صَلاهِ الظُّهرِ : اللّهُمَّ لا تَدَع لی ذَنبا إِلاّ غَفَرتَهُ ، ولا هَمّا إِلاّ فَرَّجتَهُ ، ولا سُقما إِلاّ شَفَیتَهُ ، ولا عَیبا إِلاّ سَتَرتَهُ ، ولا رِزقا إِلاّ بَسَطتَهُ . (6)
الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ یُبَیِّنُ فیهِ مَعنی بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ : الرَّحمنُ الَّذی یَرحَمُ ، بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَینا . (7)
.
1- .الصحیفه السجّادیّه : ص 187 الدعاء 47 ، الإقبال : ج 2 ص 89 و ص 150 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 98 ص 263 .
2- .الطَّوْلُ : الفضلُ والقُدره والغِنی والسعه والعلوّ (لسان العرب : ج 11 ص 414) .
3- .الصحیفه السجّادیّه : ص 127 الدعاء 31 .
4- .تهذیب الأحکام : ج 3 ص 109 ح 266 عن علیّ بن رئاب ، مصباح المتهجّد : ص 578 ، الإقبال : ج 1 ص 139 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، مهج الدعوات : ص 151 عن ابن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه .
5- .البلد الأمین : ص 419 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 264 ح 1 .
6- .فلاح السائل : ص 310 ح 210 عن عبداللّه بن محمّد التمیمی عن الإمام الهادی عن آبائه علیهم السلام ، المزار للمفید : ص 123 ، المزار الکبیر : ص 179 ، المزار للشهید الأوّل : ص 281 ، مصباح المتهجّد : ص 62 ، الإقبال : ج 3 ح 35 ، مصباح الزائر : ص 214 کلّها من دون إسنادٍ إلی المعصوم نحوه ، بحار الأنوار : ج 86 ص 63 ح 2 .
7- .التوحید : ص 232 ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 28 ح 9 کلاهما عن الإمام زین العابدین عن أبیه عن الإمام الحسن علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 92 ص 244 .
ص: 319
5 / 8 گستراننده روزی
امام زین العابدین علیه السلام در دعا : تو منزّهی و دستت را به نیکی ها گشوده ای.
امام زین العابدین علیه السلام :خداوندا! بر محمّد و خاندان او درود فرست ... و بخشش خود را بر من بگستران.
امام کاظم علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که فرمان (/ کار) او و ستایش او در میان آفریدگان ، گسترده است ، ارجمندی او از کرَمش آشکار است و دست خود را به جود ، گشوده است.
5 / 8گستراننده روزیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای آن که کلیدهای [گنجینه های] آسمان ها و زمین در دست اوست ، ای خدا! ای آن که روزی را بر اهل آسمان ها و زمین می گسترانی، ای خدا!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای خود پس از نماز ظهر : خداوندا! برای من گناهی باقی مگذار ، مگر آن که آن را بیامرزی، و نه اندوهی ، مگر آن که آن را برطرف سازی ، و نه بیماری ای ، مگر آن که آن را بهبود بخشی ، و نه عیبی ، مگر آن که آن را بپوشانی ، و نه روزی ای ، مگر آن که آن را بگسترانی .
امام علی علیه السلام در گفتاری که در آن ، معنای «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را روشن می کند : رحمان ، کسی است که با گسترانیدن روزی ، بر ما رحمت می آورد .
.
ص: 320
الإمام الحسین علیه السلام لَمّا سُئِلَ عن أَرزاقِ العِبادِ : أَرزاقُ العِبادِ فِی السَّماءِ الرّابِعَهِ ، یُنَزِّلُهَا اللّهُ بِقَدَرٍ ویَبسُطُها بِقَدَرٍ . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : رِزقُکَ مَبسوطٌ لِمَن عَصاکَ ، وحِلمُکَ مُعتَرِضٌ لِمَن ناواکَ (2) . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :سُبحانَ اللّهِ الَّذی ... یَبسُطُ الرِّزقَ بِعِلمِهِ . (4)
5 / 9باسِطُ العَدلِ وَالحَقِّالإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ ... وَابسُط عَدلَکَ ، وأَظهِر دینَکَ . (5)
عنه علیه السلام :أَنتَ اللّهُ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ ، الفاشی فِی الخَلقِ رَفدُهُ (6) ، الباسطُ بِالحقِّ یَدَکَ . (7)
.
1- .تحف العقول : ص 242 ، بحار الأنوار : ج 10 ص 138 ح 4 .
2- .نَاوَأَهُ : فاخره وعاداه (القاموس المحیط : ج 1 ص 31) .
3- .الصحیفه السجّادیّه : ص 182 الدعاء 46 .
4- .الإقبال : ج 1 ص 209 ، مصباح المتهجّد : ص 166 بزیاده «ویسقط الورق» بعد «الرزق» وکلاهما عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 98 ص 106 .
5- .مصباح الزائر : ص 412 ، بحار الأنوار : ج 102 ص 70 .
6- .الرِّفد : العَطاء والصِّلَه (الصحاح : ج 2 ص 475) .
7- .بحار الأنوار : ج 95 ص 245 ح 31 عن ابن عبّاس وعبداللّه بن جعفر وص 251 ح 32 وفیه «بالجود» بدل «بالحق» .
ص: 321
5 / 9 گستراننده عدل و حق
امام حسین علیه السلام آن هنگام که از روزی های بندگان ، از ایشان پرسش شد : روزی های بندگان ، در آسمان چهارم اند . خداوند ، آنها را با اندازه فرو می فرستد و آنها را با اندازه می گستراند.
امام زین العابدین علیه السلام در دعا : روزیِ تو بر آن که از تو نافرمانی می کند، گسترده است و بردباریِ تو ، حتّی دشمنت را نیز فرا می گیرد.
امام صادق علیه السلام :منزّه است خدایی که ... روزی را با دانش خود می گستراند.
5 / 9گستراننده عدل و حقامام علی علیه السلام :خداوندا! ... و عدلت را بگستران و دینت را پیروز گردان.
امام علی علیه السلام :تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست. عطای تو در میان آفریدگان ، پخش گشته و دستت را به حق گشوده ای.
.
ص: 322
5 / 10قابِضُ الظِّلِّ«أَلَمْ تَرَ إِلَی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاکِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلاً * ثُمَّ قَبَضْنَهُ إِلَیْنَا قَبْضًا یَسِیرًا» . (1)
5 / 11قابِضُ الأَرواحِالإمام علیّ علیه السلام فِی الدُّعاءِ : لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ الأَوَّلُ قَبلَ خَلقِکَ ، وَالآخِرُ بَعدَهُم ، وَالظَّاهِرُ فَوقَهُم ، وَالقاهِرُ لَهُم ، وَالقادِرُ مِن وَرائِهِم وَالقَریبُ مِنهُم ، ومالِکُهُم وخالِقُهُم ، وقابِضُ أَرواحِهِم ورازِقُهُم . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاقبِض عَلَی الصِّدقِ نَفسی . (3)
5 / 12یَبسُطُ الرِّزقَ لِمنَ یَشاءُ ویَقدِرُ«اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» . (4)
.
1- .الفرقان : 45 و 46 .
2- .الدروع الواقیه : ص 204 و ص 118 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 97 ص 203 .
3- .الصحیفه السجّادیّه : ص 228 الدعاء 54 ، مصباح المتهجّد : ص 272 ، جمال الاُسبوع : ص 139 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم وفیهما «إلیک لسانی» بدل «نفسی» ، بحار الأنوار : ج 89 ص 298 ح 9 .
4- .العنکبوت : 62 و راجع: الشوری : 12 و الزمر : 52 و سبأ : 36 و 39 و الروم : 37 و الإسراء : 30 و القصص : 82 و الرعد : 26 .
ص: 323
5 / 10 برگیرنده سایه
5 / 11 گیرنده جان ها
5 / 12 روزی را بر هر که بخواهد ، می گستراند و تنگ می گیرد
5 / 10برگیرنده سایه«آیا خداوندگار خود را ندیدی که چگونه سایه را گسترانده و اگر می خواست ، آن را ساکن قرار می داد. پس خورشید را بر آن راهنما ساختیم . سپس آن را به آرامی به سوی خود برگرفتیم (برچیدیم) » .
5 / 11گیرنده جان هاامام علی علیه السلام در دعا : خدایی جز تو نیست ؛ اوّلینِ پیش از آفریدگانت و آخرینِ پس از آنان و آشکار بر فراز آنان و چیره بر آنان و توانا در پیشاپیش آنان و نزدیک به آنان و مالکشان و آفریدگارشان و گیرنده جان هایشان و روزی دهنده به آنان.
امام زین العابدین علیه السلام :خداوند! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و جانم را در حالت صدق و صفا بگیر.
5 / 12روزی را بر هر که بخواهد ، می گستراند و تنگ می گیرد«خدا روزی را بر هر که از بندگانش بخواهد ، می گستراند و [یا] بر او تنگ می گیرد. به راستی ، خداوند به هر چیزی داناست» .
.
ص: 324
«مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» . (1)
5 / 13حِکمَهُ بَسطِهِ وقَبضِهِالکتاب«وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فِی الْأَرْضِ وَ لَکِن یُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُم بَصِیرٌ» . (2)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ : قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکَثَّرَها وقَلَّلَها ، وقَسَّمَها عَلَی الضِّیقِ وَالسَّعَهِ ، فَعَدَلَ فیها لِیَبتَلِیَ مَن أَرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها ، ولِیَختَبِرَ بِذلِکَ الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیِّها وفَقیرِها . (3)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَ لُکُمْ وَأَوْلَدُکُمْ فِتْنَهٌ» (4) : مَعنی ذلِکَ أَنَّهُ یَختَبِرُهُم بِالأَموالِ وَالأَولادِ لِیَتَبَیَّنَ السّاخِطَ لِرِزقِهِ وَالرّاضیَ بِقِسمِهِ ، وإِن کانَ سُبحانَهُ أَعلَمَ بِهِم مِن أَنفُسِهِم . (5)
.
1- .البقره : 245 .
2- .الشوری : 27 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 5 ص 148 ح 11 .
4- .الأنفال : 28 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 93 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 197 ح 6 .
ص: 325
5 / 13 حکمتِ عطا کردن و باز پس گرفتن خدا
«کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا او آن را برایش چندین و چند برابر کند؟ و خداوند است که [ روزیِ بندگان را تنگ ] می گیرد و می گستراند و به سوی او باز گردانده می شوید» .
5 / 13حکمتِ عطا کردن و باز پس گرفتن خداقرآن«و اگر خداوند ، روزی را بر بندگانش می گسترانْد ، هر آینه در زمین ، ستم و تبهکاری می کردند؛ امّا آنچه را که بخواهد ، به اندازه فرود می آورد ، که او به بندگانش آگاه و بیناست» .
حدیثامام علی علیه السلام از خطبه ایشان : روزی ها را مقدّر کرد و آنها را فراوان نمود و اندک ساخت ، و بر تنگی و گستردگی ، بخش نمود ، و در آن عدالت ورزید تا هر که را بخواهد ، به آسان و سختِ روزی بیازماید و بِدان ، سپاس گزاری و شکیباییِ توانگر و نیازمند را امتحان نماید.
امام علی علیه السلام درباره آیه : «و بدانید که دارایی ها و فرزندان شما فتنه هستند» : معنایش آن است که خداوند ، آنان را با دارایی ها و فرزندان می آزماید تا ناخشنود از روزی خود و خشنود به نصیب خویش را معلوم بدارد ، هر چند که خدای پاک به آنان از خودشان داناتر است.
.
ص: 326
الفصل السادس: الباقیالباقی لغهًالباقی فی اللغه اسم فاعل من مادّه «بقی» وهو الدوام. قال الخلیل : یقال: بقی الشیء ، یبقی ، بقاءً ، وهو ضدّ الفناء (1) . قال ابن الأَثیر : فی أَسماء اللّه تعالی «الباقی» ، هو الذی لا ینتهی تقدیر وجوده فی الاستقبال إِلی آخر ینتهی إِلیه ، ویُعبّر عنه بأنّه أَبدیّ الوجود (2) . فالباقیلغویّا هو الذیلایفنی ولا آخریّه له ولا انتهاء، وهو دائم فی طرف الأَبد.
الباقی فی القرآن والحدیثاستُعملت مشتقّات مادّه «بقی» التی تتّصل باللّه سبحانه ستّ مرّات فی القرآن الکریم: «وَ اللَّهُ خَیْرٌ وَأَبْقَی» (3) ؛ «وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَلِ وَ الاْءِکْرَامِ» (4) «؛ وَ مَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ» (5) ؛ «وَ مَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقَی» (6) ؛ «وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَی» (7) . لقد وردت الخصائص الآتیه لهذه الصفه فی الأَحادیث ، کما یأتی : «الباقی بِلا أجَلٍ» (8) ، «الباقی بِغَیرِ مُدَّهٍ» (9) ، «الباقی الدّائِم بِغَیرِ غایَهٍ ولا فَناءٍ» (10) ، «الباقی بَعدَ فَناءِ الخَلقِ» (11) ، «الباقی بَعدَ کُلِّ شَیءٍ» (12) ؛ «الباقِی الَّذی لا یَزولُ» (13) . إِنّ هذه الخصائص فی الحقیقه تعبّر عن المعنی اللغویّ للباقی ، وتؤکّد إِطلاق معناه علی اللّه سبحانه وحدَه ، وهکذا فبقاء اللّه تعالی غیر مشروط بأیّ شرط ، وسیبقی جلّ شأنه بعد فناء العالم کلّه .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 276 ؛ ترتیب کتاب العین : ص 91 ؛ المصباح المنیر : ص 58 .
2- .النهایه : ج 1 ص 147 .
3- .طه : 73 .
4- .الرحمن : 27 .
5- .النحل : 96 .
6- .القصص: 60 ، الشوری : 36 .
7- .طه : 131 .
8- .راجع : ص 332 ح 4232.
9- .راجع : ص 332 ح 4233.
10- .راجع : ص 332 ح 4234.
11- .راجع : ص 330 ح 4228 و 4229.
12- .راجع : ص 328 ح 4226.
13- .راجع : ص 332 ح 4235.