فصل ششم : باقی
واژه شناسی «باقی»
باقی ، در قرآن و حدیث
فصل ششم : باقیواژه شناسی «باقی»صفت «باقی (پایدار) » ، اسم فاعل از مادّه «بقی» است که همان دوام است. خلیل می گوید : گفته می شود : «بقی الشی ء ، یبقی ، بقاءً ؛ آن چیز ، پایدار ماند » و آن ، ضدّ فناست. ابن اثیر می گوید : در نام های خدای متعال، باقی ، به معنای کسی است که اندازه وجود او ، در آینده به پایانی منتهی نمی شود و از او به «أبدیّ الوجود (وجود جاودان) » تعبیر می شود. بنا بر این ، «باقی» از نظر واژه شناسی ، کسی است که فناناپذیر است و پایان و فرجامی ندارد و بر کرانه جاودانگی است.
باقی ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، برگرفته ها از مادّه «بقی» در ارتباط با خداوند ، شش بار با این تعابیر به کار رفته اند : «و خداوند ، بهتر و پایدارتر است » ، «و وجه (1) شکوهمند و گرامی پروردگار تو ، پایدار می ماند» ، «و آنچه نزد خداست، پایدار است» ، «و آنچه نزد خداست، بهتر و پایدارتر است» و «و روزیِ پروردگار تو ، بهتر و پایدارتر است» . در احادیث ، ویژگی های زیر برای این صفت وارد شده اند : «پایدارِ بی سرآمد»، «پایدارِ بدون مدّت»، «پایدارِ همیشگیِ بدون پایان و نابودی»، «پایدار پس از نابودی آفریدگان»، «پایدار پس از هر چیزی» و «پایداری که از میان نمی رود». در حقیقت ، این ویژگی ها، بیانگر همان معنای لغوی «باقی»اند و تأکیدی بر این نکته اند که کاربرد حقیقی و مطلق این واژه ، تنها برای خداست. بدین سان ، بقای (پایداریِ) خداوند ، مشروط به هیچ شرطی نیست و او عز و جل پس از نابودی همه جهان نیز پایدار خواهد بود.
.
1- .برخی از مفسّران، «وجه اللّه » را به معنای ذات خدا دانسته اند. از شماری احادیث ، استفاده می شود که «وجه اللّه »، هر امر الهی است که انسان به وسیله آن به سوی خدا «توجّه» می کند و روی می آورد. بر این پایه، اموری همچون دین خدا واطاعت از خدا وامام، از مصادیق وجه اللّه هستند (ر.ک: نور الثقلین: ج4 ص145 و146).
ص: 328
6 / 1یَبقی ویَفنی کُلُّ شَیءٍالکتاب«کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ * وَ یَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَلِ وَ الاْءِکْرَامِ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله مِن دُعائِهِ یَومَ الأَحزابِ : یا صَریخَ المَکروبینَ ، یا مُجیبَ دَعوَهِ المُضطَرّینَ ... أَنتَ اللّهُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ ، وأَنتَ اللّهُ بَعدَ کُلِّ شَیءٍ ، وأَنتَ اللّهُ تَبقی ویَفنی کُلُّ شَیءٍ .. . وأَنتَ الدَّائِمُ الَّذی لا یَفنی ، وأَنتَ الَّذی أَحَطتَ بِکُلِّ شَیءٍ عِلما ، وأَحصَیتَ کُلَّ شَیءٍ عَدَدا ، أَنتَ البَدیعُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ ، وَالباقی بَعدَ کُلِّ شَیءٍ. (2)
.
1- .الرحمن : 26 و 27 .
2- .مهج الدعوات : ص 94 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 212 ح 7 و راجع: الإقبال : ج 2 ص 295 .
ص: 329
6 / 1 او پایدار می ماند و همه چیز نابود می شود
6 / 1او پایدار می ماند و همه چیز نابود می شودقرآن«هر آن کس که بر روی آن (زمین) است، فانی شونده است و وجه شکوهمند و گرامی خداوندگار تو ، پایدار می ماند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش در نبرد احزاب : ای فریادرس اندوهگینان! ای پاسخ دهنده دعای بیچارگان! ... تو پیش از همه چیز ، خدا بوده ای و تو پس از همه چیز ، خدایی و تو ، آن خداوندی که پایدار می مانی و همه چیز از میان می رود ... و تو ، آن جاودانی هستی که فنا نمی پذیرد و تو کسی هستی که به همه چیز احاطه علمی داری ، و همه چیز را به شماره در آورده ای. تو نوآورِ پیش از همه چیزها و پایدارِ پس از همه چیزها هستی.
.
ص: 330
عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعائِهِ فی عَرَفاتٍ : أَمسی ظُلمی مُستَجیرا بِعَفوِکَ .. . وأَمسی وَجهِیَ الفانی مُستَجیرا بِوَجهِکَ الباقی. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ المَلِکُ المُبینُ .. . الباقی بَعدَ فَناءِ الخَلقِ ، العَظیمُ الرُّبوبِیَّهِ. (2)
الإمام علیّ علیه السلام :یا غایَهَ أَمَلِ الآمِلینَ ، وجَبّارَ السَّماواتِ وَالأَرَضینَ ، وَالباقیَ بَعدَ فَناءِ الخَلقِ أَجمَعینَ. (3)
الکافی عن عبد اللّه بن عبد الرحمن عن أَبی جعفر علیه السلام :قالَ لی : أَلا أُعَلِّمُکَ دُعاءً تَدعو بِهِ ، إِنّا أَهلَ البَیتِ إِذا کَرَبَنا أَمرٌ وتَخَوَّفنا مِنَ السُّلطانِ أَمرا لا قِبَلَ لَنا بِهِ نَدعو بِهِ. قُلتُ : بَلی ، بِأَبی أَنتَ وأُمّی یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ! قالَ : قُل : یا کائِنا قَبلَ کُلِّ شَیءٍ ، ویا مُکَوِّنَ کُلِّ شَیءٍ ، ویا باقی بَعدَ کُلِّ شَیءٍ ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ وَافعَل بی کَذا وکَذا. (4)
.
1- .الکافی : ج 4 ص 464 ح 5 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق علیه السلام ، قرب الإسناد : ص 21 ح 72 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن الإمام الباقر علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله ، مصباح المتهجّد : ص 77 ح 124 من دون إسنادٍ إلی المعصوم و کلاهما نحوه ، عدّه الداعی : ص 253 عن الإمام الباقر علیه السلامعنه صلی الله علیه و آله ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 11 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلامعنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 86 ص 155 ح 38 .
2- .مهج الدعوات : ص 158 عن الحرث بن عمیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 332 ح 71 .
3- .البلد الأمین : ص 113 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 172 ح 19 .
4- .الکافی : ج 2 ص 560 ح 13 ، مهج الدعوات : ص 218 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 284 ح 8 .
ص: 331
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش در عرفات : ستمم به گذشت تو پناه آورده ... و وجه فناپذیرم ، به وجه پایدار تو ، پناهنده گشته است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستایش ، از آنِ خدایی است که خدایی جز او نیست و فرمان روای آشکار است ... و پایدارِ پس از نابودی آفریدگان و سترگْ ربوبیت است.
امام علی علیه السلام :ای نهایتِ آرزوی آرزومندان، و چیره آسمان ها و زمین ها، و پایدار پس از نابودی همه آفریدگان!
الکافی به نقل از عبد اللّه بن عبد الرحمان : امام باقر علیه السلام به من فرمود : «آیا به تو دعایی نیاموزم که بِدان [ خدا را ]بخوانی؟ هر گاه چیزی ما اهل بیت را اندوهگین سازد و از [ قدرت ] حاکم ، در امری که طاقت آن را نداریم ، بترسیم ، [ خدا را ] با آن [ دعا ]می خوانیم». گفتم : چرا ، پدر و مادرم به فدایت ، ای پسر پیامبر خدا! فرمود : «بگو : ای موجود پیش از همه چیزها ! و ای هستی بخش همه چیزها ، و ای پایدار پس از همه چیزها! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و برای من ، چنین و چنان کن» .
.
ص: 332
الإمام الکاظم علیه السلام :اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ .. . یا نُورُ یا قُدّوسُ ، یا أَوَّلُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ ویا باقی بَعدَ کُلِّ شَیءٍ . (1)
6 / 2الباقی بِلا أَجلٍالإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ خالِقِ العِبادِ ، وساطِحِ المِهادِ .. . هُوَ الأَوَّلُ ولَم یَزَل ، وَالباقی بِلا أَجَلٍ. (2)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ المُتَوَحِّدِ بِالقِدَمِ وَالأَزَلِیَّهِ ، الَّذی لَیسَ لَهُ غایَهٌ فی دَوامِهِ ولا لَهُ أَوَّلِیَّهٌ ... هُوَ الباقی بِغَیرِ مُدَّهٍ ... (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا یَکونُ کائِنٌ غَیرُهُ ؛ لِأَنَّهُ هُوَ الأَوَّلُ لا شَیءَ قَبلَهُ ، وهُوَ الآخِرُ لا شَیءَ مِثلُهُ ، وهُوَ الباقِی الدّائِمُ بِغَیرِ غایَهٍ ولا فَناءٍ .. . العالِمُ بِغَیرِ تَکوینٍ ، الباقی بِغَیرِ کُلفَهٍ. (4)
عنه علیه السلام :اِعتَصَمتُ بِاللّهِ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ البَدیعُ الرَّفیعُ ، الحَیُّ الدّائِمُ الباقِی الَّذی لا یَزولُ. (5)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا یَکونُ کائِنٌ غَیرُهُ ؛ لِأَنَّهُ هُوَ الأَوَّلُ لا شَیءَ قَبلَهُ ، وهُوَ الآخِرُ لا شَیءَ مِثلُهُ ، وهُوَ الباقِی الدّائِمُ بِغَیرِ غایَهٍ ولا فَناءٍ. (6)
.
1- .الکافی : ج 4 ص 72 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 106 ح 266 ، المقنعه : ص 321 کلّها عن علیّ بن رئاب ، من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 102 ح 1848 ، مصباح المتهجّد : ص 604 ح 694 من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، الإقبال : ج 1 ص 115 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 341 ح 2 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 163 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 306 ح 35 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 704 ح 1509 عن زید بن علیّ عن أبیه الإمام زین العابدین علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 4 ص 319 ح 44 .
4- .الدروع الواقیه : ص 187 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 194 ح 3 .
5- .مهج الدعوات : ص 169 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 393 ح 32 و راجع: مصباح المتهجّد : ص 477 .
6- .الدروع الواقیه : ص 187 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 194 ح 3 .
ص: 333
6 / 2 پایدارِ بی سرآمد
امام کاظم علیه السلام :خداوندا! من از تو درخواست می کنم ... ای نور و ای بسیار پاک! ای نخستینِ پیش از همه چیزها و ای پایدارِ پس از همه چیزها!
6 / 2پایدارِ بی سرآمدامام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که آفریدگار بندگان و گستراننده گهواره زمین است ... . اوست اوّل و بی زوال و پایدارِ بی سرآمد.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که در دیرینگی و ازلی بودن ، یکتاست؛ همان که در جاودانگی ، پایانی ندارد و برای او آغازی نیست... . اوست پایدارِ بی مدّت ... .
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که موجودی جز او نمی تواند باشد ؛ زیرا او اوّلی است که هیچ چیزی پیش از او نیست و او آخری است که چیزی مانند او نیست. و اوست پایدارِ جاودانه بدون فرجام و نابودی ... و داناست بدون تکوین (تعلیم) و پایدارِ بی دشواری.
امام علی علیه السلام :به خداوندی پناه آوردم که خدایی جز او نیست ؛ نوآورِ بالا برنده و زنده جاودانه پایداری که بی زوال است.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که موجودی جز او نیست ؛ زیرا او اوّلی است که هیچ چیزی پیش از او نیست ، و او آخری است که چیزی مانند او نیست، و اوست پایدار جاودانه بدون فرجام و نابودی.
.
ص: 334
الفصول المختاره عن جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ :سَمِعتُ عَلِیّا علیه السلام یُنشِدُ ورَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آلهیَسمَعُ : أَنا أَخُو المُصطَفی لا شَکَّ فی نَسَبی مَعَهُ رُبّیتُ وسِبطاهُ هُما وَلَدی جَدّی وجَدُّ رَسولِ اللّهِ مُنفَرِدٌ وفاطِمُ زَوجَتی لا قَولَ ذی فَنَدِ (1) فَالحَمدُ للّهِِ شُکرا لا شَریکَ لَهُ البَرِّ بِالعَبدِ وَالباقی بِلا أَمَدِ قالَ : فَابتَسَمَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وقالَ : صَدَقتَ یا عَلِیُّ . (2)
.
1- .الفَنَدُ: الکَذِبُ (النهایه: ج 3 ص 474) .
2- .الفصول المختاره : ص 171 ، الأمالی للطوسی : ص 211 ح 364 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 265 ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 187 ، بحار الأنوار : ج 38 ص 338 ح 12 ؛ دستور معالم الحکم : ص 159 ، کنز العمّال : ج 13 ص 137 ح 36434 نقلاً عن ابن عساکر .
ص: 335
الفصول المختاره به نقل از جابر بن عبد اللّه انصاری : شنیدم که علی علیه السلاممی سرود و پیامبر خدا می شنید که : منم برادر مصطفی که هیچ تردیدی در نسبم نیست / با او پرورش یافتم و دو نواده او ، فرزندان من هستند.نیای من و نیای پیامبر خدا یکی هستند / و فاطمه همسرم است و هیچ سخنی را به گزاف نمی گویم.پس ستایش ، از روی سپاس گزاری ، از آنِ خداست که انبازی ندارد / نیکی کننده به بنده و پایدارِ بی پایان است. پیامبر صلی الله علیه و آله لبخند زد و فرمود : «ای علی! راست گفتی» .
.
ص: 336
الفصل السابع: البَدیء ، البدیعالبدیءُ والبدیعُ لغهًالبدیء والبدیع فی اللغه کلاهما فعیل بمعنی فاعل من مادّه «بدأَ» و«بدع». وهما متقاربان فی المعنی. قال ابن فارس : «بدأَ» من افتتاح الشیء ، یقال: بدأَت بالأَمر وابتدأَت ، من الابتداء (1) ، وقال أَیضا : «بدع» ابتداء الشیء وصنعه لا عن مثال (2) . قال ابن الأَثیر : فی أَسماء اللّه تعالی «المبدئ» ، هو الذی أَنشأ الأَشیاء واخترعها ابتداءً من غیر سابق مثال (3) ، وقال أَیضا : فی أَسماء اللّه تعالی «البدیع» ، هو الخالق المخترع لا عن مثال سابق (4) . بناءً علی ما تقدّم ، فالبدیء والبدیع فی اللغه هو الذی أَحدث الأَشیاء ابتداءً وبلا سابق مثالٍ .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 212 .
2- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 209 .
3- .النهایه : ج 1 ص 103 .
4- .النهایه : ج 1 ص 106 .
فصل هفتم : بدی ء و بدیع
واژه شناسی «بدی ء» و «بدیع»
فصل هفتم : بدی ء و بدیعواژه شناسی «بدی ء» و «بدیع»دو صفت «بدی ء (آغازگر) » و «بدیع (نوآور) » ، هر دو در لغت ، فعیل به معنای فاعل از مادّه «بدأ» و «بدع»اند و معنای نزدیک به هم دارند. ابن فارس می گوید : «بدأ» ، از شروع کردن است. گفته می شود : «بَدَأْتُ بالأمرِ وابْتَدَأتُ مِن الابتداء ؛ آن کار را آغاز کردم » . نیز می گوید : «بدع» ، آغاز کردن یک چیز و ساختن آن بدون نمونه است. ابن اثیر می گوید : در اسمای خداوند بلندپایه ، «مُبدئ» ، کسی است که اشیا را پدید آورده و آنها را برای نخستین بار ، بدون نمونه پیشین ، اختراع کرده است. نیز می گوید : در اسمای خداوند بلندمرتبه، «بدیع»، همان آفریدگار پدید آورنده نمونه پیشین است. بنا بر آنچه گذشت، «بدی ء» و «بدیع» ، در لغت ، به کسی گفته می شود که اشیا را نخستین بار و بدون نمونه پیشین ، پدید آورده است.
.
ص: 338
البدیء والبدیع فی القرآن والحدیثوردت مشتقّات مادّه «بدأَ» اثنتی عشره مرّهً فی القرآن الکریم فیما یتعلّق باللّه سبحانه، وورد اسم «البدیع» مرّتین بلفظ «بَدِیعُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ» (1) ، ونسبت الأَحادیث مزیّتین أَساسیتین لهذین الاسمین من أَسماء الجلاله ، إِحداهما کونه «لا مِن شیءٍ» ، والأُخری کونه «عَلی غَیرِ مِثالٍ» . علی سبیل المثال : «اِبتَدَأَ الأَشیاءَ لا مِن شَیءٍ» (2) ؛ «اِبتَدَأتَ الخَلقَ لا مِن شَیءٍ کانَ مِن أصلٍ یُضافُ إلَیهِ فِعلُکَ» (3) ؛ «المُبتَدِع لِلأَشیاءِ مِن غَیرِ شَیءٍ» (4) ؛ «اِبتَدَعَ الخَلقَ عَلی غَیرِ مِثالٍ امتَثَلَهُ» (5) . وحریّ بالقول فی توضیح هاتین المزیّتین أنّ المعنی اللغوی للبدیء والبدیع افتتاح الشیء ، والإنشاء والإحداث الابتدائیّ بلا سابقه ، وسابقه الشیء وعدم ابتدائیّته إِمّا من جهه المادّه ، أَو من جهه الصوره . بعباره أُخری: وجود سابقه للشیء إِمّا یتمثّل فی أَنّ المادّه الأَوّلیّه لذلک الشیء کانت موجوده سابقا وأَنشأَ الصانع الشیء منها ، أَو یتمثّل فی وجود صوره الشیء من قبل ، وهذان النوعان من السابقه یلاحظان بوضوح فی عمل الخیّاط الذی یقصّ القماش علی أَساس عیّنهٍ موجوده سابقا ویخیطه فیصیر لباسا کان قد صُوِّر فی تلک العیّنه (6) ، فی حین نفت الأَحادیث کلا النوعین من السابقه للّه فی إِحداث الأَشیاء وإِنشائها .
راجع : ج 6 ص 34 (الفصل الثانی والعشرون : الخالق) .
.
1- .البقره : 117 .
2- .راجع : ص 352 ح 4270.
3- .المزار الکبیر : ص 100 .
4- .راجع : ج 4 ص 166 ح 3489 .
5- .راجع : ص 346 ح 4251.
6- .راجع : ص 298 هامش رقم 4 .
ص: 339
بدی ء و بدیع ، در قرآن و حدیث
بدی ء و بدیع ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، برگرفته ها از مادّه «بدأ» در ارتباط با خداوند پاک ، دوازده بار ، و صفت «بدیع» دو بار با تعبیر : «بَدِیعُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ ؛ نوآور آسمان ها و زمین است» ، به کار رفته است. در احادیث ، دو ویژگی اساسی برای این دو نام از نام های خداوند عز و جل شمرده شده است: یکی «از هیچ بودن» و دیگری «بدون نمونه بودن» ، چنان که گفته می شود : «اشیا را از هیچ آغاز کرد»، «آفرینش را آغاز کردی ، نه از چیزی که از ریشه ای باشد که فعل تو بِدان نسبت داده شود» ، «نوآور اشیا از هیچ است» ، «آفریدگان را پدید آورد ، بدون آن که از نمونه ای الگوبرداری کند». در توضیح این دو ویژگی ، باید گفت که معنای لغوی «بدی ء» و «بدیع» ، آغاز کردن یک شی ء و پدید آوردن ابتدایی آن بدون پیشینه است و پیشینه داشتن یک چیز (ابتدایی نبودن آن) ، یا از جهت مادّه است و یا از جهت صورت. به عبارت دیگر، وجود پیشینه برای یک چیز ، یا به این است که مادّه اوّلیه آن ، از پیش موجود باشد و سازنده ، شی ء را از آن بسازد و یا به این است که صورت آن ، از پیش موجود باشد . این دو گونه از پیشینه ، در کار خیّاطی که «پارچه» را بر اساس «الگوی از پیش موجود» ، می بُرند و آن را می دوزند و لباسی به شکل الگو به وجود می آورند ، به روشنی قابل ملاحظه است. احادیث ، هر دو گونه پیشینه را در پدید آوردن و ایجاد اشیا به وسیله خداوند ، نفی کرده اند .
ر . ک : ج 6 ص 35 (فصل بیست و دوم: خالق) .
.
ص: 340
7 / 1بَدیعُ السَّماواتِ وَالأَرضِ«بَدِیعُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ إِذَا قَضَی أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ» . (1)
«بَدِیعُ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ أَنَّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَّهُ صَحِبَهٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ» . (2)
7 / 2اِبتَدَأَ مَا ابتَدَعَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الحَمدُ للّهِِ الَّذی کانَ فی أَزَلِیَّتِهِ (3) وَحدانِیّا . . . اِبتَدَأَ مَا ابتَدَعَ ، وأنشَأَ ما خَلَقَ عَلی غَیرِ مِثالٍ کانَ سَبَقَ بِشَیءٍ مِمّا خَلَقَ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَتِهِ یَومَ الجُمُعَهِ : الحَمدُ للّهِِ أَهلِ الحَمدِ ووَلِیِّهِ ، ومُنتَهَی الحَمدِ ومَحَلِّهِ ، البَدیءِ البَدیعِ ، الأَجَلِّ الأَعظَمِ ، الأَعَزِّ الأَکرَمِ . (5)
الإمام الحسن علیه السلام مِمّا قالَهُ فی صِفَهِ الرَّبِّ جَلَّ وعَلا : خَلَقَ الخَلقَ فَکانَ بَدیئا بَدیعا ، اِبتَدَأَ مَا ابتَدَعَ ، وَابتَدَعَ مَا ابتَدَأَ . (6)
الإمام زین العابدین والإمام الباقر علیهماالسلام فِی الدُّعاءِ : أَنتَ أَرحَمُ الرّاحِمینَ ، البَدیءُ البَدیعُ الَّذی لَیسَ کَمِثلِکَ شَیءٌ . (7)
.
1- .البقره : 117 .
2- .الأنعام : 101 .
3- .الأَزَلُ : القِدَم (الصحاح : ج 4 ص 1622) .
4- .التوحید : ص 44 ح 4 عن إسحاق بن غالب عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 45 ح 18 .
5- .الکافی : ج 8 ص 173 ح 194 عن محمّد بن النعمان أو غیره عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 350 ح 31 .
6- .التوحید : ص 46 ح 5 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 289 ح 20 .
7- .الإقبال : ج 1 ص 206 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 115 من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، بحار الأنوار : ج 98 ص 104 ح 3 .
ص: 341
7 / 1 نوآور آسمان ها و زمین
7 / 2 در آنچه نوآوری کرده ، آغازگر بود
7 / 1نوآور آسمان ها و زمین«نوآور آسمان ها و زمین است و هر گاه بر چیزی حکم کند، تنها به او می گوید : « [موجود ]باش! » . پس [بی درنگ] موجود می شود» .
«نوآور آسمان ها و زمین است. چگونه فرزندی داشته باشد، در حالی که برای او همسری نبوده است و همه چیز را آفریده ، و او به همه چیز داناست» .
7 / 2در آنچه نوآوری کرد ، آغازگر بودپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستایش ، خدایی راست که در دیرینگی خود ، یگانه است ... . در آنچه پدید آورد ، آغازگر بود و آنچه را آفرید ، نو پدید آورد ، نه از روی الگویی که بر چیزی که آفرید، پیشی گرفته باشد.
امام علی علیه السلام در خطبه ایشان در روز جمعه : ستایش ، از آنِ خداست که شایسته ستایش و صاحب آن ، و پایان ستایش و قرارگاه آن است ؛ آغازگر نوآور، شکوهمندترین و سترگ ترین، و عزّتمندترین و گرامی ترین .
امام حسن علیه السلام در گفتار خود در وصف خداوندگار عز و جل : آفریدگان را آفرید و آغازگر و نوآور بود. آنچه را پدید آورد ، آغاز کرد و آنچه را آغاز کرد ، پدید آورد .
امام زین العابدین و امام باقر علیهماالسلام در دعا : تویی مهربان ترینِ مهربانان ؛ آغازگر و نوآوری که چیزی مانند تو نیست.
.
ص: 342
الإمام الرضا علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ البَدیءِ الرَّفیعِ . . . . (1)
عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی قُنوتِهِ : یا مَن عَنَتِ الوُجوهُ لِهَیبَتِهِ ، وخَضَعَتِ الرِّقابُ لِجَلالَتِهِ ، ووَجِلَتِ القُلوبُ مِن خیفَتِهِ ، وَارتَعَدَتِ الفَرائِصُ (2) مِن فَرَقِهِ (3) ، یا بَدیءُ یا بَدیعُ یا قَویُّ . (4)
7 / 3یَبدَأُ الخَلقَ ثُمَّ یُعیدُهُالکتاب«وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (5)
«یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُهُ وَعْدًا عَلَیْنَا إِنَّا کُنَّا فَعِلِینَ» . (6)
«إِنَّ بَطْشَ رَبِّکَ لَشَدِیدٌ * إِنَّهُ هُوَ یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ» . (7)
.
1- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 154 ح 23 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 263 ح 10 وفیه «الرفیع» بدل «البدیع» .
2- .الفَرِیْصَهُ : اللَّحْمَهُ بین الجنب والکتف التی لاتزال تُرْعَدُ من الدابّه ،وجمعها : فرائص (الصحاح : ج 3 ص 1048)
3- .الفَرَقُ : الخوف والفزع (النهایه : ج 3 ص 438) .
4- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 173 ح 1 عن عبدالسلام بن صالح الهروی ، المجتنی : ص 87 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 83 ح 2 .
5- .الروم : 27 وراجع الروم : 11 ، العنکبوت : 19 و 20 ، النمل : 64 ، یونس : 4 و 34 .
6- .الأنبیاء : 104 .
7- .البروج : 12 و 13 .
ص: 343
7 / 3 آفرینش را می آغازد، سپس آن را برمی گرداند
امام رضا علیه السلام :ستایش ، خدای راست که آغازگر بلندمرتبه است... .
امام رضا علیه السلام در دعای ایشان در قنوتش : ای آن که چهره ها برای ابّهت او فروتنی می کنند و گردن ها برای شُکوه او خاضع اند و دل ها از ترس او به هراس افتاده اند و شانه ها از بیم او به لرزه افتاده اند ، ای آغازگر ، ای نوآور ، ای نیرومند!
7 / 3آفرینش را می آغازد، سپس آن را برمی گرداندقرآن«و اوست که آفرینش را می آغازد ، سپس آن را بر می گرداند و آن بر او آسان تر است . صفت والاتر در آسمان ها و زمین ، از آنِ اوست ، و اوست شکست ناپذیر فرزانه » .
«روزی که آسمان را چون در هم پیچیدن طومار نامه ها ، درهم می پیچیم . آن سان که نخستین آفرینش را آغاز کردیم ، آن را باز می گردانیم، که [این] وعده ای است بر ما و بی تردید ، [ آن را ] انجام دهنده ایم» .
«به راستی که گرفتن قهرآمیز خداوندگارت ، بسی سخت است . اوست که می آغازد و باز می گرداند» .
.
ص: 344
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا بَدیعَ البَدائِعِ ومُعیدَها بَعدَ فَنائِها بِقُدرَتِهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :إِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَعودُ بَعدَ فَناءِ الدُّنیا وَحدَهُ لا شَیءَ مَعَهُ ، کَما کانَ قَبلَ ابتِدائِها کَذلِکَ یَکونُ بَعدَ فَنائِها . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی یُمَجِّدُ نَفسَهُ فی کُلِّ یَومٍ ولَیلَهٍ ثَلاثَ مَرّاتٍ ، فَمَن مَجَّدَ اللّهَ بِما مَجَّدَ بِهِ نَفسَهُ ثُمَّ کانَ فی حَالِ شَقوَهٍ حَوَّلَهُ اللّهُ عز و جل إِلی سَعادَهٍ . یَقولُ : . . . أَنتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنتَ مِنکَ بَدَأَ الخَلقُ وإِلَیکَ یَعودُ . (3)
7 / 4صِفَهُ ابتِدائِهِ وَابتِداعِهِالکافی عن أحمد بن محمّد بن خالد رفعه :أَتی جَبرَئیلُ علیه السلام إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ : إِنَّ رَبَّکَ یَقولُ لَکَ : إِذا أَرَدتَ أَن تَعبُدَنی یَوما ولَیلَهً حَقَّ عِبادَتی فَارفَع یَدَیکَ إِلَیَّ وقُل : . . . سُبحانَکَ رَبَّنا وتَعالَیتَ وتَبارَکتَ وتَقَدَّستَ . . . اِبتَدَعتَ کُلَّ شَیءٍ بِحِکمَتِکَ وعِلمِکَ . (4)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا مُبدِئَ البَدائِعِ، لَم یَبتَغِ فیإِنشائِها عَونَ أَحَدٍ مِن خَلقِهِ. (5)
.
1- .جمال الاُسبوع : ص 222 ، مصباح المتهجّد : ص 602 ح 693 ، الإقبال : ج 1 ص 182 کلاهما من دعاء إدریس علیه السلام ، الدروع الواقیه : ص 255 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «المبدئ البرایا» بدل «بدیع البدائع» ، بحار الأنوار : ج 97 ص 223 ح 3 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 479 ح 116 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 255 ح 8 .
3- .الکافی : ج 2 ص 516 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 108 ح 95 کلاهما عن عبداللّه بن أعین ، ثواب الأعمال : ص 28 ح 1 عن زراره بن أعین ، بحار الأنوار : ج 86 ص 370 ح 3 .
4- .الکافی : ج 2 ص 582 ح 16 .
5- .جمال الاُسبوع : ص 221 عن وهب بن منبّه والحسن البصری والإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 90 ص 58 ح 14 .
ص: 345
7 / 4 توصیف آغازگری و نوآوری او
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای نوآور پدیده ها و باز گرداننده آنها پس از نابودی شان با قدرت خود!
امام علی علیه السلام :همانا خداوند منزّه ، پس از نابودی دنیا ، دوباره تنها می گردد و چیزی با او نخواهد بود. آن سان که پیش از آغازگری آن (دنیا) بود، پس از نابودی آن نیز چنان خواهد بود.
امام صادق علیه السلام :همانا خداوندِ والا و بلندمرتبه ، در هر روز و شب ، خود را سه بار تمجید می کند . پس کسی که خداوند را به آنچه خود را بِدان تمجید کرده، تمجید نماید، اگر شوربخت باشد، خداوند عز و جلاو را به نیک بختی در می آورد . [ برای تمجید ]می گوید : «... تو خدایی . خدایی جز تو نیست . آفرینش ، از تو آغاز گشته و به سوی تو باز می گردد».
7 / 4توصیف آغازگری و نوآوری اوالکافی به نقل از احمد بن محمّد بن خالد در حدیثی که سند آن را به معصوم رسانده است : جبرئیل علیه السلام به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به ایشان گفت : خداوندگارت به تو می گوید : «هر گاه خواستی که مرا در روز و شبی ، آن گونه که شایسته عبادت من است ، عبادت کنی، دستانت را به سوی من بالا بیاور و بگو : ... منزّهی تو ای خداوندگار و والایی و بلندمرتبه ای و مقدّسی!... . همه چیز را به حکمت و دانش خود ، نوآوری کرده ای» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای آغازگر پدیده ها که در پدید آوردن آنها یاری هیچ یک از آفریدگان را نجسته است!
.
ص: 346
عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعائِهِ یَومَ الأَحزابِ : أَنتَ البَدیعُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ ، وَالباقی بَعدَ کُلِّ شَیءٍ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله مِن خُطبَتِهِ فی غَدیرِ خُمٍّ : أَشهَدُ بِأَنَّهُ اللّهُ الَّذی مَلَأَ الدَّهرَ قُدسُهُ ، وَالَّذی یَغشَی الأَبَدَ نورُهُ ، وَالَّذی یُنفِدُ أَمرَهُ بِلا مُشاوَرَهِ مُشیرٍ ، ولا مَعَهُ شَریکٌ فی تَقدیرٍ ، ولا تَفاوُتٍ فی تَدبیرٍ ، صَوَّرَ ما أَبدَعَ عَلی غَیرِ مِثالٍ ، وخَلَقَ ما خَلَقَ بِلا مَعونَهٍ مِن أَحَدٍ ولا تَکَلُّفٍ ولاَ احتِیالٍ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام فی صِفاتِهِ تَعالی : هُوَ القادِرُ . . . الَّذِی ابتَدَعَ الخَلقَ عَلی غَیرِ مِثالٍ اِمتَثَلَهُ ، ولا مِقدارٍ اِحتَذی عَلَیهِ مِن خالِقٍ مَعبودٍ کانَ قَبلَهُ . (3)
عنه علیه السلام :اِبتَدَعَ ما خَلَقَ بِلا مِثالٍ سَبَقَ ، ولا تَعَبٍ ولا نَصَبٍ . (4)
عنه علیه السلام :تَبارَکَ اللّهُ المُحدِثُ لِکُلِّ مُحدَثٍ ، الصّانِعُ لِکُلِّ مَصنوعٍ ، المُبتَدِعُ لِلأَشیاءِ مِن غَیرِ شَیءٍ . (5)
.
1- .مهج الدعوات : ص 95 ، الإقبال : ج 2 ص 226 من دون إسناد إلی المعصوم وفیه «الدائم» بدل «الباقی» ، بحار الأنوار : ج 94 ص 212 ح 7 .
2- .الاحتجاج : ج 1 ص 140 ح 32 ، الیقین : ص 347 کلاهما عن علقمه بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام ، التحصین : ص 579 عن زید بن أرقم ، بحار الأنوار : ج 37 ص 205 ح 86 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 50 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 275 ح 16 .
4- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبداللّه ومحمّد بن یحیی رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 43 ح 3 عن الحصین بن عبدالرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، الغارات : ج 1 ص 174 عن إبراهیم بن إسماعیل الیشکری ، بحار الأنوار : ج 4 ص 270 ح 15 .
5- .بحار الأنوار : ج 93 ص 91 نقلاً عن النعمانی فی رسالته .
ص: 347
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای خود در نبرد احزاب : تو نوآورِ پیش از همه چیزها و پایدارِ پس از همه چیزهایی.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سخنرانی خود در غدیر خُم : گواهی می دهم که او خدایی است که پاکی اش روزگار را آکنده ساخته است ، کسی است که نورش ابد را فرا گرفته است و کسی است که کار خود را بدون مشاوره با مشاوری اجرا می کند. او را شریکی در کار تقدیر و ناهماهنگی ای در تدبیر نیست. آنچه را پدید آورد، بدون هیچ نمونه ای نگارگری کرد و آنچه را آفرید، بدون یاری از کسی و بی زحمت و بی چاره اندیشی آفرید.
امام علی علیه السلام در صفات خداوند والا : اوست توانا ... که آفریدگان را بدون آن که از نمونه ای الگو بگیرد ، پدید آورد ، در اندازه هایی که آنها را از آفریدگار و معبودی پیش از خویش ، نگرفته بود .
امام علی علیه السلام :آنچه را آفرید ، بدون نمونه ای پیشین و بی رنج و خستگی ، نوآوری کرد.
امام علی علیه السلام :والاست خداوندِ پدید آورنده هر پدیده ؛ سازنده هر ساخته و نوآور اشیا از هیچ .
.
ص: 348
عنه علیه السلام فی صِفَهِ الرَّبِّ جَلَّ وعَلا : خارِجٌ مِنَ الأَشیاءِ لا کَشَیءٍ خارِجٍ مِن شَیءٍ ، سُبحانَ مَن هُوَ هکَذا ولا هکَذا غَیرُهُ ، ولِکُلِّ شَیءٍ مُبتَدَأٌ . (1)
عنه علیه السلام :لا یُقالُ : کانَ بَعدَ أَن لَم یَکُن ، فَتَجرِیَ عَلَیهِ الصِّفاتُ المُحدَثاتُ، ولا یَکونُ بَینَها وبَینَهُ فَصلٌ ، ولا لَهُ عَلَیها فضَلٌ ؛ فَیَستَوِیَ الصّانِعُ وَالمَصنوعُ ، ویَتَکافَأَ المُبتَدَعُ وَالبَدیعُ . (2)
عنه علیه السلام :فَسُبحانَ الَّذی لا یَؤودُهُ (3) خَلقُ مَا ابتَدَأَ ، ولا تَدبیرُ ما بَرَأَ . (4)
عنه علیه السلام :تَعالیتَ یا رَبِّ . . . أَشهَدُ أَنَّ الأَعیُنَ لا تُدرِکُکَ وَالأَوهامَ لا تَلحَقُکَ، وَالعُقولَ لا تَصِفُکَ ، وَالمَکانَ لا یَسَعُکَ ، وکَیفَ یَسَعُ المَکانُ مَن خَلَقَهُ وکانَ قَبلَهُ ، أَم کَیفَ تُدرِکُهُ الأَوهامُ ولا نِهایَهَ لَهُ ولا غایَهَ ، وکَیفَ تَکونُ لَهُ نِهایَهٌ وغایَهٌ وهُوَ الَّذِی ابتَدَأَ الغایاتِ وَالنَّهایاتِ ! (5)
عنه علیه السلام بَعدَ أَن بَیَّنَ جُملَهً مِن صِفاتِ اللّهِ جَلَّ وعَلا : ذلِکَ مُبتَدِعُ الخَلقِ ووارِثُهُ . (6)
عنه علیه السلام :اِعتَصَمتُ بِاللّهِ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ البَدیعُ الرَّفیعُ ، الحَیُّ الدّائِمُ الباقِی الَّذی لا یَزولُ . (7)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 86 ح 2 ، التوحید : ص 285 ح 2 عن علیّ بن عقبه ، المحاسن : ج 1 ص 374 ح 818 عن أبی ربیعه مولی رسول اللّه صلی الله علیه و آلهرفعه ، بحار الأنوار : ج 3 ص 271 ح 8 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 477 ح 116 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 30 ح 5 .
3- .لا یَؤُودُه : أی لا یُثقله ویَشُقّ علیه (مجمع البحرین : ج 1 ص 96) .
4- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبداللّه ومحمّد بن یحیی رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 43 ح 3 عن الحصین بن عبدالرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، الغارات : ج 1 ص 174 عن إبراهیم بن إسماعیل الیشکری ، بحار الأنوار : ج 4 ص 270 ح 15 .
5- .إثبات الوصیّه : ص 137 ، بحار الأنوار : ج 25 ص 28 ح 46 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 90 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 310 ح 38 .
7- .مهج الدعوات : ص 169 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 393 ح 32 .
ص: 349
امام علی علیه السلام در وصف خداوندگار عز و جل : از اشیا بیرون است ، نه آن گونه که چیزی از چیز دیگری بیرون است. منزّه است آن که این گونه است و غیر او این گونه نیست و برای هر چیزی [ جز او ] ، آغازی هست.
امام علی علیه السلام :نمی توان گفت که پس از آن که نبود، وجود یافت که [ در این صورت ، ]اوصاف نوپدیده ها بر او جاری می شود و میان پدیده ها و او ، جدایی ای (تمایزی) حاصل نمی گردد و او را بر آنها برتری ای نمی مانَد . پس ، سازنده و ساخته شده ، برابر می گردند و پدیده و پدیدآور ، همسنگ می شوند.
امام علی علیه السلام :پس منزّه است کسی که آفرینشِ آنچه آغازگری کرده و تدبیر آنچه آفریده است ، بر او دشوار نیست.
امام علی علیه السلام :والایی ای خداوندگار ... . گواهی می دهم که دیده ها تو را در نمی یابند و اوهام ، به تو نمی رسند و خردها وصف تو نمی کنند و مکان ، تو را در برنمی گیرد. و چگونه مکان ، کسی را که آن را آفریده و پیش از آن بوده است ، در بر بگیرد؟! یا اوهام ، چگونه او را دریابند ، حال آن که او را پایان و نهایتی نیست؟! و چگونه او را پایان و نهایتی باشد ، در حالی که او نهایت ها و پایان ها را پدید آورده است؟!
امام علی علیه السلام پس از آن که جمله ای از صفات خداوند عز و جل را بیان کرد : آن، نوآور آفرینش و میراثدار آن است.
امام علی علیه السلام :به خدایی پناه آوردم که خدایی جز او نیست و نوآورِ بالا برنده، زنده جاودانه و پایدارِ زوال ناپذیر است.
.
ص: 350
عنه علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ ذَکَرَ فیها إِحاطَهَ عِلمِهِ تَعالی بِکُلِّ شَیءٍ، ثُمَّ قالَ : لَم یَلحَقهُ فی ذلِکَ کُلفَهٌ ، ولاَ اعتَرَضَتهُ فی حِفظِ مَا ابتَدَعَ مِن خَلقِهِ عارِضَهٌ . (1)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ سُؤالَ مَن لَم یَجِد لِسُؤالِهِ مَسؤولاً سِواکَ . . . لِأَنَّکَ الأَوَّلُ الَّذِی ابتَدَأَتَ الاِبتِداءَ فَلَوَیتَهُ (2) بِأَیدی تَلَطُّفِکَ . (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ اللاّبِسِ الکِبرِیاءَ بِلا تَجسیدٍ ، وَالمُرتَدی بِالجَلالِ بِلا تَمثیلٍ . . . اِبتَدَأَ ما أَرادَ ابتِداءَهُ وأَنشَأَ ما أَرادَ إِنشاءَهُ عَلی ما أَرادَ مِنَ الثَّقَلَینِ الجِنِّ وَالإِنسِ ؛ لِیَعرِفوا بِذلِکَ رُبوبِیَّتَهُ وتَمَکَّنَ فیهِم طاعَتُهُ . (4)
عنه علیه السلام :أُوصیکُم عِبادَ اللّهِ وأُوصی نَفسی بِتَقوَی اللّهِ الَّذِی ابتَدَأَ الأُمورَ بِعِلمِهِ ، وإِلَیهِ یَصیرُ غَدا میعادُها . (5)
عنه علیه السلام مِن خُطبَهٍ یَذکُرُ فیها خَلقَ العالَمِ : أَنشَأَ الخَلقَ إِنشاءً وابتَدَأَهُ ابتِداءً بِلا رَوِیَّهٍ (6) أَجالَها ، ولا تَجرِبَهٍ اِستَفادَها ، ولا حَرَکَهٍ أَحدَثَها ، ولا هَمامَهِ (7) نَفسٍ اِضطَرَبَ فیها . . . عالِما بِها قَبلَ ابتِدائِها . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 113 ح 90 .
2- .فی جمال الاُسبوع : «فکوّنته» بدل «فَلَوَیته» .
3- .البلد الأمین : ص 120 ، جمال الاُسبوع : ص 67 من دون إسناد إلی المعصوم ، بحار الأنوار : ج 90 ص 184 ح 23 .
4- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور .
5- .الکافی : ج 8 ص 174 ح 194 عن محمّد بن النعمان أو غیره عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 351 ح 31 .
6- .الرَّوِیَّهُ : التَفکُّر فی الأمر (الصحاح : ج 6 ص 2364) .
7- .هَمَمْتُ بالشیء : إذا أردته (الصحاح : ج 5 ص 2061) .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 474 ح 113 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 248 ح 5 .
ص: 351
امام علی علیه السلام در خطبه ایشان که در آن ، احاطه علم خداوندِ والا به همه چیز را یاد کرد : در آن [ کار ] ، رنج و سختی به او نرسید، و در نگهداری آفریدگانی که پدید آورد، مانعی پیش نیامد.
امام علی علیه السلام :خداوندا! من از تو درخواست می کنم ، همچون کسی که برای درخواست خویش ، خوانده شده ای جز تو نیافته است ... ؛ زیرا تو اوّلی هستی که آغازگری را آغاز کردی و آن را با دستان لطف خود تافتی. (1)
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که جامه کبریا بر تن کرده است ، بدون آن که او را کالبدی باشد و ردای شُکوه به دوش انداخته است ، بدون آن که او را پیکره ای باشد ... . هر چه را که خواست آغاز کند ، آغاز کرد و از ثقلین (جِن و اِنس) ، هر چه خواست، متناسب با هدفی که می خواست ، نو پدید آورد تا بِدان ، خداوندگاریِ او را بشناسند و به طاعت او دست یابند.
امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! شما و خود را به پروا داشتن از خدایی سفارش می کنم که امور را به دانش خود ، آغاز کرد و فردا[ ی رستاخیز ] ، بازگشتگاه آنها به سوی او خواهد بود.
امام علی علیه السلام در خطبه ای که در آن ، از آفرینش جهان یاد می کند : قطعا [ جهانِ ]آفرینش را پدید آورد و مسلّما آن را آغاز کرد، بدون آن که اندیشه ای در سر گذرانده باشد ، و بدون آن که از تجربه ای بهره برده باشد ، و بدون آن که حرکتی را پدید آورده باشد ، و بدون دو دلی ای (تردیدی) که در آن ، پریشان بوده باشد ،... در حالی که پیش از آغاز آنها (اشیا) ، به آنها علم داشت.
.
1- .در نسخه جمال الاُسبوع ، به جای «فَلَوَیتَهُ (تافتی) » ، «فَکَوَّنتَهُ» آمده که در این صورت ، ترجمه چنین می شود : «و آن را با دست لطف خود ، ایجاد کردی».
ص: 352
عنه علیه السلام :لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ بَدیعُ (1) البَرایا ، لَم یَبغِ فی إِنشائِها عَونا مِن خَلقِه . (2)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی تَوَحَّدَ بِصُنعِ الأَشیاءِ ، وفَطَرَ أَجناسَ البَرایا عَلی غَیرِ مِثالٍ سَبَقَهُ فی إِنشائِها ، ولا إِعانَهِ مُعینٍ عَلَی ابتِداعِها ، بَلِ ابتَدَعَها بِلُطفِ قُدرَتِهِ ، فَامتَثَلَت لِمَشیئَتِهِ خاضِعَهً مُستَحدَثَهً لِأَمرِهِ الواحِدِ الأَحَدِ. (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا یَموتُ ولا تَنقَضی عَجائِبُهُ ؛ لِأَنَّهُ کُلَّ یَومٍ فی شَأنٍ مِن إِحداثِ بَدیعٍ لَم یَکُن . (4)
الإمام الحسین علیه السلام :هُوَ اللّهُ الصَّمَدُ الَّذی لا مِن شَیءٍ ، ولا فی شَیءٍ ، ولا عَلی شَیءٍ ، مُبدِعُ الأَشیاءِ وخالِقُها . (5)
الإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الأَوَّلِ بِلا أَوَّلٍ کانَ قَبلَهُ . . . اِبتَدَعَ بِقُدرَتِهِ الخَلقَ اِبتداعا ، وَاختَرَعَهُم عَلی مَشِیئَتِهِ اختِراعا . (6)
الإمام الباقر علیه السلام :إِنَّ اللّهَ تَعالی لَمّا کانَ مُتَفَرِّدا بِالوَحدانِیَّهِ ، ابتَدَأَ الأَشیاءَ لا مِن شَیءٍ . (7)
عنه علیه السلام :تَفسیرُ الإِلهِ : هُوَ الَّذی أَلِهَ (8) الخَلقُ عَن دَرَکِ ماهِیَّتِهِ وکَیفِیَّتِهِ بِحِسٍّ أَو بِوَهمٍ (9) ، لا بَل هُوَ مُبدِعُ الأَوهامِ وخالِقُ الحَواسِّ . (10)
.
1- .فی المصدر : «البدیع» والتصحیح من بحار الأنوار .
2- .الدروع الواقیه : ص 255 ، الإقبال : ج 1 ص 181 من دعاء إدریس علیه السلام وفیه «یا مبدئ البرایا لم یبغ . . .» ، بحار الأنوار : ج 97 ص 312 .
3- .إثبات الوصیّه : ص 135 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 171 ح 118 .
4- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 57 ص 167 ح 107 .
5- .التوحید : ص 91 ح 5 ، مجمع البیان : ج 10 ص 861 کلاهما عن وهب بن وهب القرشی عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 224 ح 14 .
6- .الصحیفه السجّادیّه : ص 19 الدعاء 1 .
7- .علل الشرائع : ص 490 ح 1 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 223 کلاهما عن إسحاق القمّی ، بحار الأنوار : ج 5 ص 247 ح 36 .
8- .ألِهَ : تَحَیَّر (النهایه : ج 1 ص 62) .
9- .الوَهْمُ : من خَطَرات القلب (لسان العرب : ج 12 ص 643) .
10- .التوحید : ص 92 ح 6 ، معانی الأخبار : ص 7 ح 3 ، مجمع البیان : ج 10 ص 862 کلّها عن وهب بن وهب القرشی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 224 ح 15 .
ص: 353
امام علی علیه السلام :خدایی جز خدای یگانه نیست ؛ نوآورِ آفریدگان که در پدید آوردن آنها ، از آفریده هایش یاری نجسته است.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که در آفرینش اشیا یگانه گشت ، و گونه های آفریدگان را بدون [الگوبرداری از ]نمونه ای که در آفرینش آنها بر او پیشی گرفته باشد و بدون یاری یاری کننده ای بر نوآوری آنها ، پدید آورد ؛ بلکه آنها را به لطف توانایی خود ، نوآوری کرد ، و اشیا به خواست او ، گردن نهادند و به امر او که یکتا و یگانه است ، پدید آمدند.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که نمی میرد و شگفتی های او پایان نمی پذیرد؛ زیرا او هر روز در کار ایجاد [موجود] نوپدیدی است که نبوده است.
امام حسین علیه السلام :اوست خدای بی نیاز که نه از چیزی است و نه در چیزی است و نه بر روی چیزی است و نوآور اشیا و آفریدگار آنهاست.
امام زین العابدین علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که اوّل است ، بدون آن که اوّلی پیش از او بوده باشد ... . قطعا آفریدگان را با توانایی خود ، پدید آورد و آنها را بر طبق مشیّت خود ، اختراع کرد.
امام باقر علیه السلام :خداوندِ والا ، از آن جا که در یگانگی یکتا بود، اشیا را از هیچ آغاز کرد.
امام باقر علیه السلام :تفسیر «اِله (خدا) » [یعنی] همان کس که آفریدگان از دریافت ماهیت او و چگونگی او ، به حس یا وهم ، سرگشته اند . چرا چنین نباشد ، در حالی که او نوآور اوهام و آفریدگار حواس است؟
.
ص: 354
عنه علیه السلام فی صِفَهِ الباری جَلَّ وعَلا : . . . ولا کانَ مُستَوحِشا (1) قَبلَ أَن یَبتَدِعَ شَیئا ، ولا یُشبِهُ شَیئا مَذکورا . (2)
عنه علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَن قَولِ اللّهِ عز و جل : «بَدِیعُ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ» (3) : إِنَّ اللّهَ عز و جلابتَدَعَ الأَشیاءَ کُلَّها بِعِلمِهِ عَلی غَیرِ مِثالٍ کانَ قَبلَهُ ، فَابتَدَعَ السَّماواتِ وَالأَرَضینَ ولَم یَکُن قَبلَهُنَّ سَماواتٌ ولا أَرَضونَ ، أَما تَسمَعُ لِقَولِهِ تَعالی : «وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ» (4) . (5)
عنه علیه السلام فی صِفَهِ الباری جَلَّ وعَلا : . . . ولا کانَ خِلوا مِنَ المُلکِ قَبلَ إِنشائِهِ ولا یَکونُ مِنهُ خِلوا بَعدَ ذَهابِهِ ، لَم یَزَل حَیّا بِلا حَیاهٍ ومَلِکا قادِرا قَبلَ أَن یُنشِئَ شَیئا ، ومَلِکا جَبّارا (6) بَعدَ إِنشائِهِ لِلکَونِ . (7)
الإمام الصادق علیه السلام :سُبحانَ اللّهِ العَظیمِ . . . أَبدَعَ ما بَرَأَ إِتقانا وصُنعا ، نَطَقَتِ الأَشیاءُ المُبهَمَهُ عَن قُدرَتِهِ . (8)
.
1- .الوَحْشَهُ : الخُلوَهُ والهمّ ، وقد أوحشت الرجل فاستوحش (الصحاح : ج 3 ص 1025) .
2- .الکافی : ج 1 ص 88 ح 3 عن أبی بصیر وج8 ح 31 ح 5 عن أبی الهیثم بن التیّهان عن الإمام علی علیه السلام ولیس فیه «مذکورا» ، التوحید : ص 173 ح 2 عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 57 ص 159 ح 91 .
3- .الأنعام : 101 .
4- .هود : 7 .
5- .الکافی : ج 1 ص 256 ح 2 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 373 ح 77 ، بصائر الدرجات : ص 113 ح 1 کلّها عن سدیر ، بحار الأنوار : ج 26 ص 165 ح 20 .
6- .الجَبّار : هو الذی یجبر الناس بفائض نِعَمه ، وقیل : یجبرهم أی یقهرهم علی ما یریده (مفردات ألفاظ القرآن : ص 184) .
7- .الکافی : ج 1 ص 89 ح 3 ، التوحید : ص 173 ح 2 کلاهما عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 299 ح 28 .
8- .الدروع الواقیه : ص 114 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 154 ح 4 .
ص: 355
امام باقر علیه السلام در وصف بارئ (آفریننده) عز و جل : ... و پیش از آن که چیزی را پدید آورد ، احساس تنهایی نمی کرد و به چیز درخورِ یادی، مانند نیست (نمی توان چیزی را مانند او دانست).
امام باقر علیه السلام آن گاه که از ایشان درباره آیه : «نوآور آسمان ها و زمین است» پرسیدند : همانا خداوند عز و جل همه اشیا را به دانش خود ، بدون آن که نمونه ای پیش از او بوده باشد، نوآوری کرد. پس ، آسمان ها و زمین ها را نوآوری کرد و پیش از آنها ، آسمان و زمینی نبود. آیا سخن خدای والا را نمی شنوی که : «و عرش او بر آب بود» .
امام باقر علیه السلام در وصف آفریدگار عز و جل : ... او پیش از آن که [ پدیده ها را ] پدید آورد ، از فرمان روایی خالی نبود و پس از میان بردن [ پدیده ها ] ، از آن ، خالی نخواهد بود. همیشه زنده است ، بدون حیاتی [ مغایر با ذاتش ] ، و فرمان روای تواناست ، پیش از آن که چیزی را پدید آورد و پس از پدید آوردن هستی، فرمان روای چیره است.
امام صادق علیه السلام :منزّه است خدای سترگ ... . آنچه را آفرید ، نوآوری کرد ، امّا استوار و پرداخت شده . اشیای گنگ ، توانایی او را بازگو کردند.
.
ص: 356
عنه علیه السلام :إِنَّما خَلَقَ الأَشیاءَ مِن غَیرِ حاجَهٍ ولا سَبَبٍ ، اِختِراعا وَابتِداعا . (1)
عنه علیه السلام :اللّهُ أَکبَرُ . . . مُدَبِّرُ الأُمورِ وباعِثُ مَن فِی القُبورِ ، قابِلُ الأَعمالِ ، مُبدِئُ الخَفِیّاتِ ، مُعلِنُ السَّرائِرِ . (2)
عنه علیه السلام :اللّهُ أَکبَرُ أَوَّلُ کُلِّ شَیءٍ وآخِرُهُ ، وبَدیعُ کُلِّ شَیءٍ ومُنتَهاهُ . (3)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ اغفِر لی ما لا یَضُرُّکَ ، وأَعطِنی ما لا یَنقُصُکَ ، فَإِنَّکَ الوَسیعُ رَحمَتُهُ ، البَدیعُ حِکمَتُهُ . (4)
عنه علیه السلام :یا إِلهَ الأَنبِیاءِ ووَلِیَّ الأَتقِیاءِ وبَدیعَ مَزیدِ الکَرامَهِ . (5)
الإمام الرضا علیه السلام :خَلقُهُ تَعالَی الخَلقَ حِجابٌ بَینَهُ وبَینَهُم . . . وَابتِداؤُهُ لَهُم دَلیلٌ عَلی أَنَّ لاَ ابتِداءَ لَهُ ، لِعَجزِ کُلِّ مُبتَدَئٍ مِنهُم عَنِ ابتِداءٍ مِثلِهِ . (6)
.
1- .التوحید : ص 170 ح 3 وص 248 ح 1 ، معانی الأخبار : ص 20 ح 3 کلّها عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 4 ص 66 ح 7 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 3 ص 133 ح 22 عن أبی الصباح ، من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 513 ح 1481 وص 523 ح 1487 کلاهما عن أبی الصباح الکنانی ، الإقبال : ج 2 ص 202 عن سعد بن عبداللّه ، بحار الأنوار : ج 91 ص 61 ح 2 .
3- .تهذیب الأحکام : ج 3 ص 133 ح 22 عن أبی الصباح ، من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 513 ح 1481 وص 523 ح 1487 کلاهما عن أبی الصباح الکنانی ، الإقبال : ج 2 ص 202 عن سعد بن عبداللّه ، بحار الأنوار : ج 91 ص 61 ح 2 .
4- .مصباح المتهجّد : ص 799 ح 859 ، الإقبال : ج 3 ص 187 کلاهما عن علیّ بن حدید ، بحار الأنوار : ج 98 ص 381 ح 2 .
5- .جمال الاُسبوع : ص 185 عن الحسن بن القاسم العبّاسی ، مصباح المتهجّد : ص 308 ح 417 من دون إسناد إلی المعصوم ، بحار الأنوار : ج 91 ص 196 ح 3 .
6- .الأمالی للمفید : ص 254 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری ، التوحید : ص 36 ح 2 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 151 ح 51 کلاهما عن القاسم بن أیّوب العلوی ، الأمالی للطوسی : ص 22 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری ، الاحتجاج : ج 2 ص 361 ح 283 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 228 ح 3 .
ص: 357
امام صادق علیه السلام :جز این نیست که اشیا را بدون نیاز [ به آنها ] و بدون وسیله ، به اختراع و نوآوری آفرید.
امام صادق علیه السلام :خدا [ از وصف شدن ، ] بزرگ تر است ... . [ او ] تدبیر کننده کارها و برانگیزنده کسان [ خفته ] در گورها ، پذیرنده کردارها، آشکار کننده نهان ها، و هویدا کننده رازهای درون است .
امام صادق علیه السلام :خدا از وصف شدن بزرگ تر است، آغاز هر چیز و فرجام آن ، و نوآور هر چیز و پایان آن است.
امام صادق علیه السلام :خداوندا ! آنچه را که به تو زیان نمی رساند، برایم بیامرز و آنچه را که از تو نمی کاهد ، به من ارزانی دار ؛ زیرا تویی که رحمتت گسترده و حکمتت نوآور است.
امام صادق علیه السلام :ای خدای پیامبران و سرپرست پرهیزگاران و نوآورِ کرامت فزون!
امام رضا علیه السلام :این که آفریدگان را آفرید، مانعی میان او و آنان است ... و این که آغازگر آنان است ، نشانه آن است که او را آغازی نیست ، به سبب ناتوانی هر آغاز شده ای از آغازگر همانند خود.
.
ص: 358
عنه علیه السلام :کَیَّفَ الکَیفَ فَلا یُقالُ لَهُ : کَیفَ ، وأَیَّنَ الأَینَ فَلا یُقالُ لَهُ : أَینَ ؛ إِذ هُوَ مُبدِعُ الکَیفوفِیَّهِ وَالأَینونِیَّهِ . (1)
عنه علیه السلام :اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی سابِقٌ لِلإِبداعِ ؛ لِأَنَّهُ لَیسَ قَبلَهُ عز و جل شَیءٌ ولا کانَ مَعَهُ شَیءٌ ، وَالإِبداعُ سابِقٌ لِلحُروفِ . (2)
عنه علیه السلام :اِعلَم أَنَّ الإِبداعَ وَالمَشِیئَهَ وَالإِرادَهَ مَعناها واحِدٌ، وأَسماؤُها ثَلاثَهٌ. (3)
عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : إِنَّکَ وَلِیُّ المَزیدِ ، مُبتَدِئٌ بِالجودِ . (4)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ فاطِرِ الأَشیاءِ إِنشاءً ، ومُبتَدِعِها ابتِداعا بِقُدرَتِهِ وحِکمَتِهِ ، لا مِن شَیءٍ فَیَبطُلَ الاِختِراعُ ، ولا لِعِلَّهٍ فَلا یَصِحَّ الاِبتِداعُ ، خَلَقَ ما شاءَ کَیفَ شاءَ مُتَوَحِّدا بِذلِکَ . (5)
.
1- .التوحید : ص 61 ح 18 عن الفتح بن یزید الجرجانی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 290 ح 21 .
2- .التوحید : ص 437 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 174 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی ، بحار الأنوار : ج 10 ص 314 ح 1 .
3- .التوحید : ص 435 ح 1 ، عیون أخبار الرضا : ج 1 ص 173 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی ، بحار الأنوار : ج 10 ص 314 ح 1 .
4- .البلد الأمین : ص 162 ، بحار الأنوار : ج 91 ص 281 ح 32 .
5- .الکافی : ج 1 ص 105 ح 3 ، التوحید : ص 98 ح 5 ، علل الشرائع : ص 9 ح 3 کلّها عن محمّد بن زید ، بحار الأنوار : ج 4 ص 263 ح 11 .
ص: 359
امام رضا علیه السلام :به چگونگی، چگونگی داد (چگونگی را پدید آورد) . پس درباره او نمی توان گفت که «چگونه است؟» و به کجایی، کجایی بخشید . پس درباره او نمی توان گفت که «کجاست؟»؛ زیرا اوست که نوآورِ چگونگی و کجایی است.
امام رضا علیه السلام :خداوندِ والا و بلندمرتبه، پیش از نوآوری است؛ زیرا پیش از او و همراه او چیزی نیست ، و نوآوری ، پیش از حروف است.
امام رضا علیه السلام :بدان که معنای نوآوری و مشیّت و اراده ، یکی است (1) و نام های آنها سه تاست.
امام رضا علیه السلام در دعا : همانا تو ولیّ [نعمت های ]افزونی و آغاز کننده جودی.
امام رضا علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که پدید آورنده اشیا از آغاز و نوآور آنها به توانایی و فرزانگی خود است. نه از چیزی [ پدید آورده است ]که [ کارش ]«اختراع» نباشد و نه برای علّتی (2) [ پدید آورده است ] که در نتیجه ، تعبیر «نوآوری» ، درباره او درست نباشد . آنچه را خواست ، آن گونه که خواست ، آفرید ، در حالی که در این [ کار ] ، یگانه است.
.
1- .این سه واژه ، بر حدوث چیزی که نبوده، دلالت دارند.
2- .یعنی نه برای علّتی مادّی ؛ یعنی نه برای علّتی غایی که به خداوند بازگردد و یا نه برای علّتی صورتی که از جانب دیگری بر او عارض شود و موجب انجام شدن کار گردد (ر. ک : شرح اُصول الکافی، ملاّ صالح مازندرانی : ج 3 ص 223).
ص: 360
الفصل الثامن: البرّ ، البارّالبَرُّ والبارُّ لغهً«البرّ» صفه مشبهه ، و«البارّ» اسم فاعل من مادّه «بَرَّ» . قال ابن فارس : «برّ» أَربعه أُصول : الصدق ، حکایه صوتٍ ، وخلاف البحر ، ونبت... [ ومن الأَصل الأَوّل ]قولهم : هو یبرّ ذا قرابته ، وأَصله الصدق فی المحبّه ، یقال: رَجُلٌ بَرّ وبارّ (1) . قال الفیومیّ : بررتُ والدی: أَحسنتُ الطاعه إِلیه ورفقتُ به وتحرّیتُ محابّه وتوقّیتُ مکارهه (2) . قال ابن الأَثیر : فی أَسماء اللّه تعالی «البرّ» هو العطوف علی عبادهِ ببرّه ولطفه ... والبِرّ : الإحسان (3) .
البرّ والبارّ فی القرآن والحدیثورد اسم «البرّ» بشکل «البرّ الرحیم» مرّهً واحدهً فی القرآن الکریم ، وجاء فی الأَحادیث أَنّه تعالی بارّ بعباده ، بل هو أَبرّ من جمیع الخلائق : «یا بَرُّ یا رَحیمُ ، أنتَ أبَرُّ بی مِن أبی وأُمّی ومِن جَمیعِ الخَلائِقِ» (4) . وجاء أَیضا أنّ برّه تعالی تتابع علی عباده ، وبرّه لم یزل فی أَیّام الحیاه وهو مرجوّ فی أَیّام الممات (5) . والدلیل علی ذلک هو أَنّ الإنسان یتنعّم ببرّ اللّه سبحانه وإِحسانه طوال حیاته ، وکلّ نعمهٍ من النعم ، ومنها نعمه الوجود والحیاه لیست من حقّه ، بل تعود إِلی إِحسان اللّه تعالی وبرّه .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 177 .
2- .المصباح المنیر : ص 43 .
3- .النهایه : ج 1 ص 116 .
4- .راجع : ص 364 ح 4291.
5- .راجع : ص 364 ح 4289 و ص 362 ح 4288.