فصل نوزدهم : حلیم
واژه شناسی «حلیم»
حلیم ، در قرآن و حدیث
فصل نوزدهم : حلیمواژه شناسی «حلیم»صفت «حلیم (بردبار)» ، برگرفته از مادّه «حلم» است و حلم، در لغت ، دارای معانی مختلف است که عبارت اند از : ترک شتاب ، درنگ ورزیدن، روی برگرداندن و پوشاندن .
حلیم ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، صفت «حلیم» ، در کنار صفت «غفور»، شش مرتبه و با صفت «علیم» ، سه بار و نیز یک بار با صفت «غنی» و یک بار با صفت «شَکور» آمده است. آیات و روایات، این معنا را می رسانند که حلم خداوند سبحان، غالبا درباره گناه بندگان به کار برده می شود. از همین جا به دست می آوریم که اساسا معنای لغوی «حلم» خداوند، چشم پوشی کردن از گناه بندگان است و این که خداوند، در کیفر گناهکاران، شتاب نمی کند . بلکه صبر می کند و به آنها فرصت می دهد تا توبه کنند و جبران نمایند . کاربرد این صفت در قرآن کریم ، در مورد برخورد خداوند متعال با کسانی که از او نافرمانی کرده اند ، با عنایت به مفهوم لغوی آن، به معنای شتاب نکردن خدا در کیفر گنهکاران و مهلت دادن به آنها برای توبه و بازگشت از گناه است و از آن جا که عجله کردن در کیفر گنهکار ، با آن که ممکن است توبه کند ، اقدامی عالمانه نیست ، قرآن ، صفت بردباری خداوند را در کنار علم او قرار داده است و در احادیث ، «حلیم» بودن خداوند با این توصیف که خداوند ، کار جاهلانه نمی کند و نسبت به کیفر گنهکاران عجله نمی نماید ، مورد تأکید قرار گرفته است .
.
ص: 498
19 / 1الحَلیمُ الّذی لا یَجهَلُالکتاب«إِنَّ اللَّهَ لَعَلِیمٌ حَلِیمٌ » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله مِن دُعائِهِ یَومَ الأَحزابِ : إِلهی أَنتَ الحَلیمُ الَّذی لا یَجهَلُ . (2)
19 / 2الحَلیمُ الّذی لا یَعجَلُالکتاب«وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ » . (3)
.
1- .الحجّ : 59 .
2- .مهج الدعوات : ص 94 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 212 ح 7 وراجع: البلد الأمین : ص 118 والمصباح للکفعمی : ص 160 .
3- .البقره : 225 ، المائده : 101 و راجع: البقره : 235 وآل عمران : 155 والإسراء : 44 وفاطر : 41 .
ص: 499
19 / 1 بردباری که نابخردی نمی کند
19 / 2 بردباری که شتاب نمی کند
19 / 1بردباری که نابخردی نمی کندقرآن«بی گمان و بدون تردید ، خداوند ، دانای بردبار است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای ایشان در روز نبرد احزاب : خدای من! تو آن بردباری هستی که نابخردی نمی کند.
19 / 2بردباری که شتاب نمی کندقرآن«و خداوند ، آمرزگار بردبار است» .
.
ص: 500
«وَاللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أَوحَی اللّهُ عز و جل إِلی أَخِی العُزَیرِ : ... لا تَأمَن مَکری حَتّی تَدخُلَ جَنَّتی ، فَاهَتزَّ عُزَیرٌ یَبکی ، فَأَوحَی اللّهُ إِلَیهِ : لا تَبکِ یا عُزَیر ؛ فَإِن عَصَیتَنی بِجَهلِکَ غَفَرتُ لَکَ بِحِلمی ؛ لِأَنّی کَریمٌ لا أَعجَلُ بِالعُقوبَهِ عَلی عِبادی وأَنَا أَرحَمُ الرَّاحِمینَ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :یا مَن هُوَ بِمَن عَصاهُ حَلیمٌ . (3)
الإمام الکاظم علیه السلام فی صِفَهِ اللّهِ عز و جل : الحَلیمُ الَّذی لا یَعجَلُ . (4)
.
1- .البقره : 263 .
2- .الفردوس : ج 1 ص 144 ح 514 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 11 ص 500 ح 32341 .
3- .المصباح للکفعمی : ص 336 ، البلد الأمین : ص 410 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 396 .
4- .التوحید : ص 76 ح 32 عن محمّد بن أبی عمیر ، بحار الأنوار : ج 98 ص 67 وراجع: التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 135 ح 68 .
ص: 501
«و خداوند ، بی نیاز بردبار است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل به برادرم عُزَیر وحی کرد : «... از مکر من ، ایمن مباش تا این که به بهشتم در آیی» . پس عُزَیر گریست و بر خود لرزید. خداوند به او وحی کرد : «ای عزیر! گریه مکن. اگر به دلیل نادانی ات مرا نافرمانی کنی ، تو را با بردباری خود بیامرزم؛ زیرا من ، کریمی هستم که در کیفر بندگانم شتاب نمی کنم و من ، مهربان ترینِ مهربانانم».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای آن که با کسی که او را نافرمانی کند، بردبار است!
امام کاظم علیه السلام در وصف خداوند عز و جل : بردباری است که شتاب نمی کند.