فصل بیست و ششم : رب
واژه شناسی «ربّ»
ربّ ، در قرآن و حدیث
فصل بیست و ششم : ربواژه شناسی «ربّ»واژه «ربّ (پروردگار) » ، صفت مشبهّه از مادّه «ربب» است و در لغت ، به معنای دارنده و سرور و آفریننده و اصلاح کننده به کار می رود . به گفته اهل لغت ، «ربّ» ، از «تربیت» برگرفته شده و «رببتُه» و «ربَّیتُه» به یک معنا هستند . هر گاه در لغت ، رب ، به غیر خدا اطلاق گردد، تنها برخی از معانیِ یاد شده ، از آن اراده می شود. مثلاً «ربّ القوم» ، به معنای سرور قوم و «ربّ المال» ، به معنای دارنده مال است ؛ امّا باید ببینیم که درباره خداوند، کدام معنای آن مقصود است.
ربّ ، در قرآن و حدیثرب ، از نام های پُر بسامد در قرآن و احادیث است . در قرآن کریم ، رب ، پس از نام «اللّه » ، پُر کاربردترین نام درباره خداست و بیش از نهصد بار ذکر شده است. هر گاه در کاربردهای «ربّ» در قرآن و احادیث دقّت کنیم، برای ما روشن خواهد شد که همه معانی ای که برای ربّ در لغت وجود دارد، از آن ربوبیت خدای سبحان قصد می شود. بدین سان ، ربوبیّت خدا نسبت به موجودات جهان، به این معناست که او جهان را آفریده و مالک و سرور و مولای حقیقیِ آن است و اصلاح تکوینی و تشریعیِ جهان ، تنها از آنِ اوست. این معنا از رب، به خدا اختصاص دارد و درباره موجودات دیگر ، صادق نیست.
.
ص: 124
26 / 1دَلیلُ رُبوبِیَّتِهِالإمام علیّ علیه السلام:أَتقَنَ ما أَرادَ مِن خَلقِهِ مِنَ الأَشباحِ کُلِّها لا بِمِثالٍ سَبَقَ إِلَیهِ، ولا لُغوبٍ (1) دَخَلَ عَلَیهِ فی خَلقِ ما خَلَقَ لَدَیهِ ، ابتَدَأَ ما أرادَ ابتِداءَهُ وأنشَأَ ما أَرادَ إِنشاءَهُ عَلی ما أَرادَ مِنَ الثَّقَلَینِ الجِنِّ وَالإِنسِ لِیَعرِفوا بِذلِکَ رُبوبِیَّتَهُ . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :کَفی لِأُولِی الأَلبابِ بِخَلقِ الرَّبِّ المُسَخِّرِ ، ومُلکِ الرَّبِّ القاهِرِ ، وجَلالِ الرَّبِّ الظّاهِرِ ، ونُورِ الرَّبِّ الباهِرِ ، وبُرهانِ الرَّبِّ الصّادِقِ ، وما أَنطَقَ بِهِ أَلسُنَ العِبادِ ، وما أَرسَلَ بِهِ الرُّسُلَ ، وما أَنَزلَ عَلَی العِبادِ دَلیلاً عَلَی الرَّبِّ . (3)
الإمام الصَّادق علیه السلام :العاقِلُ لِدَلالَهِ عَقلِهِ الَّذی جَعَلَهُ اللّهُ قِوامَهُ وزینَتَهُ وهِدایَتَهُ عَلِمَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ وأَنَّهُ هُوَ رَبُّهُ ، وعَلِمَ أَنَّ لِخالِقِهِ مَحَبَّهً وأَنَّ لَهُ کَراهِیَهً ، وأَنَّ لَهُ طاعَهً وأَنَّ لَهُ مَعصِیَهً . (4)
.
1- .. اللُّغُوب: التعب والإعیاء (مجمع البحرین: ج 3 ص 1635) .
2- .الکافی: ج 1 ص 142 ح 7 عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار: ج 57 ص 167 ح 107 .
3- .الکافی: ج 1 ص 82 ح 6 عن الزهری .
4- .الکافی: ج 1 ص 29 ح 34 عن الحسن بن عمّار .
ص: 125
26 / 1 دلیل پروردگاری او
26 / 1دلیل پروردگاری اوامام علی علیه السلام :آنچه از آفرینش همه اشخاص[ گوناگون ] خواست، استوار داشت، نه با نمونه ای که بر او گذشته باشد و نه واماندگی ای که در آفرینش آنچه در پیشاپیش خود آفرید، بر او وارد شده باشد، آغازگری کرد آنچه را که آغازگریِ آن را خواست، و پدید آورد آنچه را که پدید آوردنِ آن را خواست، بر طبق آنچه از ثقلین، [یعنی] جن و انس، اراده کرد، تا بِدان ، پروردگاریِ او را بشناسند.
امام باقر علیه السلام :برای خردمندان ، آفرینش رام شده پروردگار و فرمان رواییِ چیره پروردگار و شکوهمندیِ آشکار پروردگار و روشناییِ چیره پروردگار و برهان راستِ پروردگار و آنچه زبان های بندگان را بدان گویا ساخته و آنچه فرستادگان را به آن گسیل داشته و آنچه بر بندگان فرو فرستاده، در دلالت بر پروردگار ، بسنده است.
امام صادق علیه السلام :خردمند به دلالت خردش که خدا آن را [مایه] قوام و آراستگی و رهنماییِ او قرار داده ، دانست که خداوند ، همان حقّ است و اوست پروردگار و دانست که آفریدگارش را خوش داشتن و ناخوش داشتنی است و این که برای او فرمان برداری ای و برای او نافرمانی ای هست .
.
ص: 126
عنه علیه السلام :نَصَبَ لَهُم عُقوباتٍ فِی العاجِلِ وعُقوباتٍ فِی الآجِلِ ، ومَثوباتٍ فِی العاجِلِ ومَثوباتٍ فِی الآجِلِ ، لِیُرَغِّبَهُم بِذلِکَ فِی الخَیرِ ویُزَهِّدَهُم فِی الشَّرِّ ، ولِیُذِلَّهُم بِطَلَبِ المَعاشِ وَالمَکاسِبِ ، فَیَعلَموا بِذلِکَ أَنَّهُم مَربوبونَ وعِبادٌ مَخلوقونَ ، ویُقبِلوا عَلی عِبادَتِهِ فَیَستَحِقّوا بِذلِکَ نَعیمَ الأَبَدِ وجَنَّهَ الخُلدِ . (1)
الکافی عن محمّد بن زید :جِئتُ إِلَی الرِّضا علیه السلامأَسأَلُهُ عَنِ التَّوحیدِ ، فَأَملی عَلَیَّ: الحَمدُ للّهِِ فاطِرِ الأَشیاءِ إِنشاءً ومُبتَدِعِهَا ابتِداعا بِقُدرَتِهِ وحِکمَتِهِ ، لا مِن شَیءٍ فَیَبطُلَ الاِختِراعُ ولا لِعِلَّهٍ فَلا یَصِحَّ الاِبتِداعُ ، خَلَقَ ما شاءَ کَیفَ شاءَ مُتَوَحِّدا بِذلِکَ لاِءِظهارِ حِکمَتِهِ وحَقیقَهِ رُبوبِیَّتِهِ . (2)
26 / 2رَبُّ کُلِّ شَیءٍالکتاب«قُلْ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ» . (3)
«سُبْحَنَ رَبِّ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ» . (4)
«اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» . (5)
.
1- .التوحید: ص 403 ح 9 ، علل الشرائع: ص 16 ح 1 کلاهما عن عبداللّه بن الفضل الهاشمی ، بحار الأنوار: ج 61 ص 133 ح 6 .
2- .الکافی: ج 1 ص 105 ح 3 ، التوحید: ص 98 ح 5 ، علل الشرائع: ص 9 ح 3 ، بحار الأنوار: ج 4 ص 263 ح 11 .
3- .الأنعام : 164 .
4- .الزخرف: 82 وراجع: المؤمنون: 88 والأنبیاء : 22 .
5- .النمل: 26 وراجع: التوبه: 129 و المؤمنون: 86 .
ص: 127
26 / 2 پروردگار همه چیز
امام صادق علیه السلام :برای آنها ( مردمان ) کیفرهایی در دنیا و کیفرهایی در آخرت ، و پاداش هایی در دنیا و پاداش هایی در آخرت نهاده است تا بدان ، ایشان را به نیکی برانگیزد و به بدی بی رغبت سازد و با جستجوی معاش و کسب ها ، ایشان را رام سازد تا بدین وسیله ، بدانند که ایشان ، پروردگان و بندگانی آفریده هستند و به بندگیِ او روی آورند تا بدان ، سزاوار خوشیِ پاینده و بهشت جاوید گردند.
الکافی به نقل از محمّد بن زید : به حضور امام رضا علیه السلام آمدم تا از خداشناسی بپرسم . پس بر من املا نمود : «ستایش ، از آنِ خداست که بی گمان، پدید آورنده اشیا و نوآور آنها به توانایی و فرزانگیِ خویش است، نه از چیزی تا اختراع محسوب نشود و نه از مادّه ای که نوآوری صحیح نباشد . آنچه را خواست ، همان گونه که خواست ، به یگانگی در آن آفرید تا فرزانگی و حقیقت پروردگاریِ خود را پدیدار سازد».
26 / 2پروردگار همه چیزقرآن«بگو : آیا جز خدا، پروردگاری بجویم، حال آن که او پروردگار همه چیز است؟!» .
«پروردگار آسمان ها و زمین، پروردگار عرش، از آنچه وصف می کنند، منزّه است» .
«خدا که جز او خدایی نیست، پروردگار عرش سترگ است» .
.
ص: 128
«إِنَّ إِلَهَکُمْ لَوَ حِدٌ * رَّبُّ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ رَبُّ الْمَشَرِقِ» . (1)
«فَبِأَیِّ ءَالاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ * رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ * فَبِأَیِّ ءَالاَءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» . (2)
«فَلاَ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَرِقِ وَ الْمَغَرِبِ إِنَّا لَقَدِرُونَ * عَلَی أَن نُّبَدِّلَ خَیْرًا مِّنْهُمْ وَ مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ» . (3)
«وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً * رَّبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکِیلاً» . (4)
«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ» . (5)
راجع : الأنعام: 71 ، یونس: 37 ، الشعراء: 164 و 180 و 192 ، النمل: 8 و 44 ، القصص: 30 ، السجده:2، الصافّات:87 و182، الزمر: 75، الزخرف: 46، الجاثیه: 36، الواقعه:80 ، الحشر: 16 ، الحاقّه: 43 ، التکویر: 29 ، المطفّفین: 6 .
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ سَأَلَهُ أَن یُعَلِّمَهُ دُعاءً یُوَسِّعُ اللّهُ بِهِ رِزقَهُ : قُل: یا ماجِدُ یا واحِدُ ، یا کَریمُ یا دائِمُ ، أَتَوَجَّهُ إِلَیکَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحمَهِ صلی الله علیه و آله ، یا مُحَمَّدُ یا رَسولَ اللّهِ إِنّی أَتَوَجَّهُ بِکَ إِلَی اللّهِ رَبِّکَ ورَبّی ورَبِّ کُلِّ شَیءٍ ... . (6)
عنه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا رَبَّ النَّبِیِّینَ وَالأَبرارِ ، یا رَبَّ الصِّدّیقینَ وَالأَخیارِ ، یا رَبَّ الجَنَّهِ وَالنّارِ ، یا رَبَّ الصِّغارِ وَالکِبارِ ، یا رَبَّ الحُبوبِ وَالثِّمارِ ، یا رَبَّ الأَنهارِ وَالأَشجارِ ، یا رَبَّ الصَّحاری وَالقِفارِ ، یا رَبَّ البَراری وَالبِحارِ ، یا رَبَّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ ، یا رَبَّ الإِعلانِ وَالإِسرارِ . (7)
.
1- .الصافّات: 4 و 5 و راجع الرعد: 16 والکهف: 14 والدخان: 7 والنبأ: 37 .
2- .الرحمن: 16 18 .
3- .المعارج: 40 و 41 .
4- .المزّمّل: 8 و 9 .
5- .الفاتحه: 2 ، الأنعام: 45 .
6- .الکافی: ج 2 ص 552 ح 6 و ج 3 ص 473 ح 2 کلاهما عن أبی حمزه عن الإمام الباقر علیه السلام ، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 312 ح 966 عن ابن أبی حمزه عن الإمام الجواد عن الإمام الرضا علیهماالسلام ولیس فی الأخیرین «وربّی» .
7- .البلد الأمین: ص 406 ، بحار الأنوار: ج 94 ص 391 .
ص: 129
«بی گمان ، خدای شما یگانه است؛ پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه میان آنهاست و پروردگار خاورها» .
«پس [ای جن و انس ! ] کدامین نعمت های پروردگارتان را دروغ می شمارید؟ پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر. پس کدامین نعمت های پروردگارتان را دروغ می شمارید؟» .
«به پروردگار خاورها و باخترها سوگند می خورم که ما تواناییم بر آن که بهتر از ایشان را جای گزین کنیم ، و بر ما پیشی نگیرند» .
«و نام پروردگارت را یاد کن و [سرا پا] به سوی او روی آور . پروردگار خاور و باختر است . خدایی جز او نیست. پس او را وکیل برگیر» .
«ستایش ، از آنِ خداست که پروردگار جهانیان است» .
ر . ک : انعام : آیه 71 ، یونس : آیه 37 ، شعراء : آیه 164 و 180 و 192 ، نمل : آیه 8 و 44 ، قصص : آیه 30 ، سجده : آیه 2 ، صافّات : آیه 87 و 182 ، زمر : آیه 75 ، زخرف : آیه 46 ، جاثیه : آیه 36 ، واقعه : آیه 80 ، حشر : آیه 16 ، حاقّه : آیه 43 ، تکویر : آیه 29 ، مطفّفین : آیه 6 .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی که از او خواست دعایی را به او بیاموزد که خدا بدان ، روزی اش را بگسترانَد : بگو : «ای بزرگوار ، ای یگانه، ای کریم، ای پایدار! به سوی تو روی می آورم به وسیله محمّد پیامبرت، پیامبر رحمت . ای محمّد ، ای فرستاده خدا! من به وسیله تو به سوی خدا، پروردگار تو و پروردگار من و پروردگار همه چیز روی می آورم...» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای پروردگار پیامبران و نیکوکاران، ای پروردگار درستکاران و نیکان، ای پروردگار بهشت و جهنّم ، ای پروردگار خردسالان و بزرگ سالان، ای پروردگار دانه ها و میوه ها، ای پروردگار جوی ها و درختان، ای پروردگار دشت ها و بیابان ها، ای پروردگار خشکی ها و دریاها، ای پروردگار شب و روز، ای پروردگار آشکار و نهان!
.
ص: 130
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله دَخَلَ عَلی رَجُلٍ مِن بَنی هاشِمٍ وهُوَ یَقضی (1) ، فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: قُل: لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ العَلِیُّ العَظیمُ ، لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ العَلیمُ الکَریمُ ، سُبحانَ اللّهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبعِ ورَبِّ الأَرَضینَ السَّبعِ وما بَینَهُنَّ ورَبِّ العَرشِ العَظیمِ ، وَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ. (2)
عنه علیه السلام :کانَ أَبی علیه السلام یَقولُ إِذا أَصبَحَ ... اللّهُمَّ رَبَّ المَشعَرِ الحَرامِ ، ورَبَّ البَلَدِ الحَرامِ ، ورَبَّ الحِلِّ وَالحَرامِ ، أَبلِغ مُحَمَّدا وآلَ مُحَمَّدٍ عَنِّی السَّلامَ ... سُبحانَ اللّهِ رَبِّ السَّماواتِ وَالأَرَضینَ وما بَینَهُما ورَبِّ العَرشِ العَظیمِ . (3)
عنه علیه السلام :مَن دَعا إِلَی اللّهِ أَربَعینَ صَباحا بِهذَا العَهدِ کانَ مِن أَنصارِ قائِمِنا عَلَیهِ السَّلامُ ، فَإِن ماتَ قَبلَهُ أَخرَجَهُ اللّهُ تَعالی مِن قَبرِهِ وأَعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ کَلِمَهٍ أَلفَ حَسَنَهٍ ومَحا عَنهُ أَلفَ سَیِّئَهٍ ، وهُوَ: اللّهُمَّ رَبَّ النُّورِ العَظیمِ، ورَبَّ الکُرسِیِّالرَّفیعِ، ورَبَّ البَحرِ المَسجورِ (4) ، ومُنزِلَ التَّوراهِ والإِنجیلِ وَالزَّبورِ ، ورَبَّ الظِّلِّ وَالحَرورِ ، ومُنزِلَ الفُرقانِ العَظیمِ ، ورَبَّ المَلائِکَهِ المُقَرَّبینَ ، وَالأَنبِیاءِ وَالمُرسَلینَ ، اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ بِوَجهِکَ الکَریمِ ، وبِنُورِ وَجهِکَ المُنیرِ ، وبِمُلکِکَ القَدیمِ... . (5)
.
1- .أی یحتضر. وفی کتاب من لا یحضره الفقیه: «وهو فی النزع» .
2- .الکافی: ج 3 ص 124 ح 9 عن الحلبیّ وص 122 ح 3 ، تهذیب الأحکام: ج 1 ص 288 ح 839 کلاهما عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلامنحوه، کتاب من لایحضره الفقیه: ج1 ص131 ح343، بحارالأنوار: ج81ص233 ح9.
3- .الکافی: ج 2 ص 525 ح 13 عن أبی بصیر ، مکارم الأخلاق: ج 2 ص 26 ح 2059 نحوه وفیه «کان الصادق علیه السلامیقول إذا أصبح...» ، بحار الأنوار: ج 86 ص 263 ح 34 .
4- .المَسْجور فی کلام العرب: المملوء. وقوله تعالی: «وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ» جاء فی التفسیر أنّ البحر یُسْجَر فیکون نار جهنّم (لسان العرب: ج 4 ص 345) .
5- .المزار الکبیر: ص 663 ، مصباح الزائر: ص 455 ، بحار الأنوار: ج 53 ص 95 ح 111 .
ص: 131
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا ، بر مردی از بنی هاشم وارد شد که در حال جان دادن بود. پس پیامبر خدا به او فرمود : «بگو : خدایی جز خدای بلند پایه سترگ نیست. خدایی جز خدای دانای کریم نیست. منزّه است خدا، پروردگار آسمان های هفتگانه و پروردگار زمین های هفتگانه و آنچه میان آنهاست و پروردگار عرش سترگ، و ستایشْ از آنِ خدا ، پروردگار جهانیان است» .
امام صادق علیه السلام :پدرم هر گاه به بامداد در می آمد، می گفت : «... خداوندا، ای پروردگار مشعر الحرام، و پروردگار شهر حرام ( مکّه ) ، و پروردگار حِلّ و حرام! به محمّد و خاندان محمّد از سوی من درود برسان ... . منزّه است خدا، پروردگار آسمان ها و زمین ها و آنچه میان آن دو است و پروردگار عرش سترگ!».
امام صادق علیه السلام :هر که چهل بامداد ، با این عهد (پیمان نامه) به درگاه خدا نیایش کند، از یاوران قائم ما که درود بر او باد خواهد بود و اگر پیش از [ ظهور ]او در گذرد، خدای متعال ، او را از گورش بیرون می آورد و در برابر هر واژه ای ، هزار حسنه به او عطا می کند و هزار گناه از او نابود می کند و [ آن پیمانْ ] این است : «خداوندا! ای پروردگار نور سترگ، و پروردگار کرسیِ بلند، و پروردگار دریای آکنده، و فرو فرستنده تورات و انجیل و زبور، و پروردگار سایه و باد گرم، و فرود آورنده فرقانِ سترگ (قرآن) و پروردگار فرشتگان مقرّب و پیامبران و فرستادگان . خدایا! من از تو درخواست می کنم به وجهِ کریمت و به نورِ وجهِ روشنگرت و به فرمان رواییِ دیرینه ات...» . (1)
.
1- .معروف به دعای عهد .
ص: 132
عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی وَداعِ شَهرِ رَمَضانَ : یا رَبَّ لَیلَهِ القَدرِ وجاعِلَها خَیرا مِن أَلفِ شَهرٍ ، رَبَّ اللَّیّلِ وَالنَّهارِ ، وَالجِبالِ وَالبِحارِ ، وَالظُّلَمِ وَالأَنوارِ ، وَالأَرضِ وَالسَّماءِ . (1)
الإمام الکاظم علیه السلام :اللّهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبعِ وَالأَرَضینَ السَّبعِ وما فیهِنَّ وما بَینَهُنَّ ورَبَّ العَرشِ العَظیمِ ، ورَبَّ السَّبعِ المَثانی (2) وَالقُرآنِ العَظیمِ ، ورَبَّ إِسرافیلَ ومیکائیلَ وجَبرَئیلَ ، ورَبَّ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وأَهلِ بَیتِهِ... . (3)
26 / 3رَبٌّ إذ لا مَربوبَالإمام علیّ علیه السلام فی صِفَهِ اللّهِ جَلَّ وعَلا : کانَ رَبّا إِذ لا مَربوبَ ، وإِلها إِذ لا مَألوهَ وعالِما إِذ لا مَعلومَ ، وسَمیعا إِذ لا مَسموعَ . (4)
.
1- .تهذیب الأحکام: ج 3 ص 124 ح 268 عن أبی بصیر ، الکافی: ج 4 ص 161 ح 2 عن أیّوب بن یقطین أو غیره عنهم علیهم السلام ، مصباح المتهجّد: ص 629 ح 707 ، المزار الکبیر: ص 611 کلاهما من دون إسناد إلی المعصوم ، بحار الأنوار: ج 98 ص 178 .
2- .السَّبْعُ المثانی: سوره الفاتحه ، سمّیت بذلک لأنّها تثنّی فی کلّ صلاه ، وقیل: السور التی تقصر عن المئین وتزید عن المفصّل (النهایه: ج 1 ص 225) .
3- .الکافی: ج 4 ص 72 ح 3 ، تهذیب الأحکام: ج 3 ص 107 ح 266 کلاهما عن علیّ بن رئاب ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 103 ح 1848 ، بحار الأنوار: ج 87 ص 79 ح 2 نقلاً عن فلاح السائل .
4- .الکافی : ج 1 ص 139 ح 4 ، التوحید : ص 309 ح 2 عن عبداللّه بن یونس وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 305 ح 34 .
ص: 133
26 / 3 پروردگار بود ، آن گاه که پرورده ای نبود
امام صادق علیه السلام در دعای وداع با ماه رمضان : ای پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار شب، [ای ]پروردگار شب و روز و کوه ها و دریاها و تاریکی ها و روشنایی ها و آسمان و زمین !
امام کاظم علیه السلام :خداوندا ، ای پروردگار آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه و آنچه در آنهاست و آنچه میانِ آنهاست ، و ای پروردگار عرش سترگ و پروردگار سبعِ مَثانی (سوره حمد) و قرآن سترگ و پروردگار اسرافیل و میکائیل و جبرئیل و پروردگار محمّد صلی الله علیه و آله و اهل بیت او... !
26 / 3پروردگار بود ، آن گاه که پرورده ای نبودامام علی علیه السلام در وصف خداوند عز و جل : پروردگار بود آن گاه که مَربوبی (پروریده ای) نبود، و خدا بود ، آن گاه که پرستنده ای نبود ، و دانا بود ، آن گاه که دانسته ای نبود و شنوا بود ، آن گاه که شنیده ای نبود.
.
ص: 134
عنه علیه السلام أَیضا : عالِمٌ إِذ لا مَعلومَ ، ورَبٌّ إِذ لا مَربوبَ ، وقادِرٌ إِذ لا مَقدورَ . (1)
الإمام الکاظم علیه السلام أَیضا : عالِمٌ إِذ لا مَعلومَ ، وخالِقٌ إِذ لا مَخلوقَ ، ورَبٌّ إِذ لا مَربوبَ ، وکَذلِکَ یوصَفُ رَبُّنا وفَوقَ ما یَصِفُهُ الواصِفونَ . (2)
الإمام الرضا علیه السلام مِن کَلامِهِ فِی التَّوحیدِ : لَهُ مَعنَی الرُّبوبِیَّهِ إِذ لا مَربوبَ ، وحَقیقَهُ الإِلهِیَّهِ إِذ لا مَألوهَ ، ومَعنَی العالِمِ ولا مَعلومَ ، ومَعنَی الخالِقِ ولا مَخلوقَ ، وتَأویلُ السَّمعِ ولا مَسموعَ . (3)
26 / 4رَبُّ الأَربابِالإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ بَدیعَ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، ذَا الجَلالِ وَالإِکرامِ ، رَبَّ الأَربابِ ، وإِلهَ کُلِّ مَألوهٍ ، وخالِقَ کُلِّ مَخلوقٍ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی أَصبَحنا وَالمُلکُ لَهُ ... یا مالِکَ المُلکِ ورَبَّ الأَربابِ وسَیِّدَ السّاداتِ . (5)
.
1- .نهج البلاغه: الخطبه 152 .
2- .الکافی: ج 1 ص 141 ح 6 عن فتح بن عبداللّه ، بحار الأنوار: ج 57 ص 166 ح 106 .
3- .التوحید: ص 38 ح 2 ، عیون أخبار الرضا: ج 1 ص 152 ح 51 کلاهما عن محمّد بن یحیی بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام والقاسم بن أیّوب العلوی ، الإحتجاج: ج 2 ص 363 ح 283 ، الأمالی للمفید: ص 256 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری ، الأمالی للطوسی : ص 23 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار: ج 4 ص 229 ح 3 .
4- .الصحیفه السجّادیّه: ص 185 الدعاء 47 .
5- .الکافی: ج 2 ص 524 ح 11 ، بحار الأنوار: ج 86 ص 289 ح 51 .
ص: 135
26 / 4 پروردگار پروردگاران
امام علی علیه السلام نیز : داناست ، آن گاه که دانسته ای نباشد و پروردگار است ، آن گاه که مربوبی نباشد و تواناست ، آن گاه که توانسته ای نباشد.
امام کاظم علیه السلام :داناست ، آن گاه که دانسته ای نباشد ، و آفریدگار است، آن گاه که آفریده ای نباشد ، و پروردگار است ، آن گاه که مربوبی نباشد . پروردگار ما ، این گونه وصف می شود و فراتر از وصفِ واصفان است.
امام رضا علیه السلام از گفتارش در خدا شناسی : معنای پروردگاری ، از آنِ او بود آن گاه که مربوبی نبود ، و حقیقتِ خدایی [از آنِ او بود ] آن گاه که پرستنده ای نبود . معنای دانا [ از آنِ او بود ]آن گاه که دانسته ای نبود و معنای آفریدگار ، آن گاه که آفریده ای نبود و حقیقتِ شنوایی ، آن گاه که شنیده ای نبود.
26 / 4پروردگار پروردگارانامام زین العابدین علیه السلام :خداوندا ! ستایش ، از آنِ توست ، [ای] نوآور آسمان ها و زمین، دارای جلال و شکوه، پروردگارِ پروردگاران ، و پرستیده هر پرستنده، و آفریدگار هر آفریده !
امام صادق علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدایی است که به بامداد درآمدیم ، در حالی که فرمان روایی از آنِ اوست... ای فرمان روایِ فرمان روایی ، و پروردگارِ پروردگاران و سرورِ سروران!
.
ص: 136
26 / 5صِفَهُ رُبوبِیَّتِهِالکتاب«سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی * الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی * وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدَی» . (1)
«یَأَیُّهَا الاْءِنسَنُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ * الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ» . (2)
«قُلْ أَئِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذِی خَلَقَ الْأَرْضَ فِی یَوْمَیْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَ لِکَ رَبُّ الْعَلَمِینَ» . (3)
«اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُم مِّنَ الطَّیِّبَتِ ذَ لِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِینَ * هُوَ الْحَیُّ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ * قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءَنِیَ الْبَیِّنَتُ مِن رَّبِّی وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَلَمِینَ» . (4)
«قَالَ أَفَرَءَیْتُم مَّا کُنتُمْ تَعْبُدُونَ * أَنتُمْ وَءَابَاؤُکُمُ الْأَقْدَمُونَ * فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّی إِلاَّ رَبَّ الْعَلَمِینَ * الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ * وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَیَسْقِینِ * وَ إِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ * وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ * وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَن یَغْفِرَ لِی خَطِیئتِی یَوْمَ الدِّینِ * رَبِّ هَبْ لِی حُکْمًا وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّلِحِینَ» . (5)
«قَالَ فَمَن رَّبُّکُمَا یَمُوسَی * قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی * قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَی * قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی کِتَبٍ لاَّ یَضِلُّ رَبِّی وَ لاَ یَنسَی» . (6)
.
1- .الأعلی: 1 3 .
2- .الإنفطار: 6 و 7 .
3- .فصّلت: 9 .
4- .غافر: 64 66 .
5- .الشعراء: 75 83 .
6- .طه: 49 52 .
ص: 137
26 / 5 وصف پروردگاریِ او
26 / 5وصف پروردگاریِ اوقرآن«نام پروردگار بلندمرتبه ترینت را به پاکی بستای ؛ کسی که آفرید و [آفرینش را] کامل گردانْد ، و کسی که اندازه نهاد و ره نمود» .
«ای انسان! چه چیز تو را نسبت به پروردگار کریمت فریفته است؛ همان کسی که تو را آفرید و تو را کامل ساخت و تو را راست و درست گرداند؟» .
«بگو : آیا شما به کسی که زمین را در دو روز آفرید، کفر می ورزید و برای او همانندهایی می نهید؟ آن ، پروردگار جهانیان است» .
«خدا کسی است که زمین را برای شما [مایه] آرامش و آسمان را ساختمانی قرار داده است و شما را نگارگری کرد و تصویرهای شما را نیکو ساخت و از پاکیزه ها به شما روزی داد. آن ، خداست پروردگار شما . پس برتر و بالاتر است خدا، پروردگار جهانیان . اوست زنده . خدایی جز او نیست. پس او را بخوانید ، در حالی که دین را برای او اختصاص داده اید . ستایش ، از آنِ خدا ، پروردگارِ جهانیان است. بگو : من از این باز داشته شده ام که کسانی را که شما جز خدا می خوانید [و می پرستید] ، بپرستم، آن گاه که مرا [ نشانه ها و ] برهان های روشن ، از جانب پروردگار آمده است و فرمان یافته ام که در برابر پروردگار جهانیان ، گردن نهم» .
«گفت : پس آیا دیدید آنچه را که می پرستیدید ، شما و پدران پیشینِ شما . پس ایشان دشمن من هستند ، مگر پروردگار جهانیان ؛ همان کسی که مرا آفرید . پس او مرا ره می نماید و کسی که خوراکم و آبم می دهد و هر گاه بیمار شوم، او مرا بهبود می بخشد و کسی که مرا می میراند، آن گاه ، زنده می گرداند و کسی که طمع می ورزم که خطایم را در روز جزا برایم بیامرزد. [ای] پروردگار من! به من حکمت ببخش و مرا به صالحان ملحق فرمای» .
«[فرعون به موسی علیه السلام و هارون] گفت : پس پروردگار شما دو تا کیست؟ [ موسی علیه السلام ] گفت : «پروردگار ما کسی است که به همه چیزْ آفرینشِ آن را عطا کرد و آن گاه ره نمود» . گفت : پس حال امّت های پیشین چه خواهد شد؟ گفت : «دانش آن ، نزد پروردگارم در کتابی است ، که [چیزی از فرا چنگ دانش] پروردگارم به در نمی رود و فراموش نمی کند » .»
.
ص: 138
«یَأَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَ شًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَ تِ رِزْقًا لَّکُمْ فَلاَ تَجْعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادًا وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ» . (1)
«سُبْحَنَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ» . (2)
«تَبَرَکَ اسْمُ رَبِّکَ ذِی الْجَلَلِ وَ الاْءِکْرَامِ» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا إِلهَ إِلاّ هُوَ المَلِکُ المُبینُ ... الأَوَّلُ غَیرُ مَصروفٍ (4) ، وَالباقی بَعدَ فَناءِ الخَلقِ ، العَظیمُ الرُّبوبِیَّهِ ، نُورُ السَّماواتِ وَالأَرَضینَ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ أَنتَ الَّذی لا یَتَعاظَمُکَ غُفرانُ الذُّنوبِ وکَشفُ الکُروبِ ، وأَنتَ عَلاّمُ الغُیوبِ وساتِرُ العُیوبِ ؛ لِأَنَّکَ الباقِی الرَّحیمُ الَّذی تَسَربَلتَ (6) بِالرُّبوبِیَّهِ وتَوَحَّدتَ بِالإلهِیَّهِ . (7)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : فَأَحَقُّ ما أُقَدِّمُ إِلَیکَ قَبلَ ذِکرِ حاجَتی وَالتَّفَوُّهِ بِطَلِبَتی ، شَهادَتی بِوَحدانِیَّتِکَ ، وإِقراری بِرُبوبِیَّتِکَ ، الَّتی ضَلَّت عَنهَا الآراءُ وتاهَت فیهَا العُقولُ ، وقَصُرَت دونَهَا الأَوهامُ وکَلَّت عَنهَا الأَحلامُ ، وَانقَطَعَ دونَ کُنهِ مَعرِفَتِها مَنطِقُ الخَلائِقِ ، وکَلَّتِ الأَلسُنُ عَن غایَهِ وَصفِها . (8)
.
1- .البقره: 21 و 22 .
2- .الصافّات: 180 .
3- .الرحمن: 78 .
4- .فی بحار الأنوار: «موصوف» بدل «مصروف» .
5- .مهج الدعوات : ص 158 عن الحرث بن عمیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 332 ح 71 .
6- .السِّرْبال : القمیص والدرع (لسان العرب: ج 11 ص 335). وهو هنا علی المجاز کما هو واضح .
7- .البلد الأمین: ص 96 ، بحار الأنوار: ج 90 ص 146 ح 9 .
8- .مصباح المتهجّد: ص 397 ح 519 ، جمال الاُسبوع: ص 286 کلاهما عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 90 ص 80 ح 2 .
ص: 139
«ای مردم ! بندگی کنید پروردگارتان را که شما را و کسانِ پیش از شما را آفرید، باشد که پروا کنید . کسی که برای شما زمین را بستر و آسمان را ساختمانی نهاده است و از آسمان ، آبی فرو فرستاد و با آن از میوه ها روزی ای برای شما بیرون آورد . پس در حالی که می دانید ، برای خدا همتایانی قرار مدهید» .
«پروردگار تو، پروردگار عزّت، از آنچه وصف می کنند، پیراسته است» .
«والاتر است نام پروردگارِ دارای شکوه و بزرگواری ات» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستایش ، از آنِ خدایی است که جز او خدایی نیست که فرمان روای آشکار است ... . نخستِ دگرگون نشدنی ( / وصف نشدنی ) (1) و پایدار پس از نابودیِ آفریدگان است . پروردگاری اش سترگ است. روشناییِ آسمان ها و زمین هاست.
امام علی علیه السلام :خداوندا! تو کسی هستی که آمرزش گناهان و از میان بردن اندوه ها ، بر تو گران نمی آید و تو بسیار داننده نهان ها و پرده پوش عیب ها هستی ؛ زیرا تویی پایدارِ مهربان که جامه پروردگاری بر تن کرده ای و در خدایی ، یگانه گشته ای.
امام زین العابدین علیه السلام در دعا : پسْ سزاوارترین چیزی که پیش از یاد کرد حاجت خود و به زبان آوردنِ درخواست خود ، به آستان تو می آورم ، گواهی ام به یگانگیِ تو و اقرارم به آن پروردگاریِ توست که نظرها بر آن دست نیافت و خِرَدها در آن سرگشته شد . و اندیشه ها پیش از [رسیدن به] آن ، کوتاه گشت و خِرَدها از [ شناختِ ] آن بازماند و گویاییِ مردمان ، پیش از کنه شناخت آن ، گسست و زبان ها از نهایت توصیف آن ، وا ماند.
.
1- .بنا بر نسخه بحار الأنوار .
ص: 140
الإمام الرضا علیه السلام لِرَجُلٍ مِنَ الزَّنادِقَهِ : وَیلَکَ لَمّا عَجَزَت حَواسُّکَ عَن إِدراکِهِ أَنکَرتَ رُبوبِیَّتَهُ ، ونَحنُ إِذا عَجَزَت حَواسُّنا عَن إِدراکِهِ أَیقَنّا أَنَّهُ رَبُّنا بِخِلافِ شَیءٍ مِنَ الأَشیاءِ . (1)
راجع : ج 5 ص 88 (التوحید فی الربوبیه) .
.
1- .الکافی: ج 1 ص 78 ح 3 ، التوحید: ص 251 ح 3 ، الاحتجاج: ج 2 ص 354 ح 281 کلّها عن محمّد بن عبداللّه الخراسانی ، بحار الأنوار: ج 3 ص 37 ح 12 .
ص: 141
امام رضا علیه السلام به مردی از زِندیقان ( مُلحدان ) : وای بر تو! آن گاه که حواسّ تو از ادراک او ناتوان گشت، خداوندگاریِ او را انکار نمودی ، در حالی که ما هر گاه حواسّمان از ادراکِ او ناتوان گشت، یقین کردیم که او پروردگار ماست ، بر خلاف چیزی از اشیا.
ر . ک : ج 5 ص 89 (توحید رُبوبی) .
.
ص: 142
الفصل السابع والعشرون: الرَّحمن ، الرَّحیمالرحمن ، الرحیم لغهً«الرحمن» فی اللغه فعلان ، و«الرحیم» فعیل ، کلاهما صیغتان للمبالغه من مادّه «رحم» هو یدلّ علی الرقّه والعطف والرأَفه (1) ، وعلی الرغم من أَنّ صیغتَی فعلان وفعیل من صیغ المبالغه إِلاّ أَنّ فعلان أَبلغ من فعیل ، ومن ثمّ فدلاله الرحمن علی الرحمه أَقوی من دلاله الرحیم (2) .
الرحمن والرحیم فی القرآن والحدیثذکر القرآن الکریم صفه «الرحیم» إِلی جانب صفه «الغفور» أحد وسبعین مرّهً ، ومع «العزیز» ثلاث عشره مرّهً (3) ، ومع «التوّاب» تسع مرّات (4) ، ومع «الرؤوف» کذلک (5) ، ومع «الرحمن» خمس مرّات (6) بالإضافه إِلی ورودهما معا فی البسمله مئه وثلاثه عشر موضعا ومع کلّ من «الودود (7) » ، و «الربّ (8) » و«البرّ (9) » مرّهً واحدهً ، وذکر لفظ «کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا » مرّتین (10) ، و «کَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا» مرّه واحدهً (11) ، وقد نُسبت الرحمه إِلی اللّه عز و جلفی مواضع کثیره من القرآن الکریم. إِنّ صفه «الرحمن» فی بعض الأَحادیث تدلّ علی رحمته العامّه لجمیع مخلوقاته ، أَمّا صفه «الرحیم» فهی تدلّ علی رحمته الخاصّه التی تشمل المؤمنین: «الرَّحمنُ بِجَمیعِ خَلقِهِ ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّهً» (12) ، وقد وردت تفاسیر أُخری لاسم «الرحمن» و«الرحیم» فی الأَحادیث أیضا ، والملاحظه المهمّه فی رحمه اللّه هی أَنّ الرحمه تُستعمل فی الرقّه والتعطّف تارهً ، وفی أَثر الرقّه کالمغفره تارهً أُخری (13) ، بید أنّ الرقّه لمّا کانت تدلّ علی التغیّر والانفعال ، وذلک من أَوصاف المخلوقات الناقصه ، ولا ینطبق علی الذات الالهیّه ، فالرحمه عندما تستعمل للّه فهی تعنی أَفعالاً کالمغفره وإِثابه العباد ، ورزقهم ، وهی من آثار الرقّه والرأَفه (14) .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 2 ص 498 .
2- .لسان العرب : ج 12 ص 231 .
3- .الشعراء : 9 ، 68 ، 104 ، 122 ، 140 ، 159 ، 175 ، 191 ، 217 ، الروم : 5 ، السجده : 6 ، یس : 5 ، الدخان : 42 .
4- .البقره : 37 ، 54 ، 128 ، 160 ، التوبه : 104 ، 118 ، الحجرات : 12 ، النساء : 16 ، 64 .
5- .البقره : 143 ، التوبه : 117 ، 128 ، النحل : 7 ، 47 ، الحج : 65 ، النور : 20 ، الحدید : 9 ، الحشر : 10 .
6- .الفاتحه : 3 ، البقره : 163 ، النمل : 30 ، فصّلت : 2 ، الحشر : 22 .
7- .هود : 90 .
8- .یس : 58 .
9- .الطور : 28 .
10- .النساء : 29 ، الإسراء : 66 .
11- .الأحزاب : 43 .
12- .الکافی: ج 1 ص 114 ح 1 .
13- .راجع : لسان العرب : ج 12 ص 230 .
14- .راجع : ص 176 ح 4666 .
فصل بیست و هفتم : رحمان، رحیم
واژه شناسی «رحمان» و «رحیم»
رحمان و رحیم، در قرآن و حدیث
فصل بیست و هفتم : رحمان، رحیمواژه شناسی «رحمان» و «رحیم»صفت «رحمان (رحمتگر)» بر وزن فعلان و «رحیم (مهربان)» بر وزن فعیل، هر دو، ساخت مبالغه از مادّه «رحم» اند که دلالت بر رقّت و مهربانی و رأفت دارد، و با وجود آن که دو ساختِ فَعلان و فعیل از ساخت های مبالغه اند، امّا فعلان، مبالغه بیشتری نسبت به فعیل دارد. بر این پایه، دلالت «رحمان» بر رحمت، قوی تر از دلالت «رحیم» است.
رحمان و رحیم، در قرآن و حدیثقرآن کریم، صفت «رحیم» را در کنار صفت «غفور»، 71 بار، و با «عزیز» ، سیزده بار و با «توّاب» ، نه بار و با «رئوف» نیز نه بار و با «رحمان» ، پنج بار (افزون بر ورود هر دو در «بسمله» در 114 موضع) و با هر یک از «ودود» و «ربّ» و «بَرّ»، یک بار یاد کرده است. تعبیر «به شما مهربان است» دو بار، و «به مؤمنان مهربان است» یک بار در قرآن آمده است و رحمت، در جاهای بسیاری از قرآن کریم، به خدا عز و جلنسبت داده شده است. صفت «رحمان (رحمتگر)» در برخی احادیث، بر رحمت فراگیر خدا برای تمامیِ آفریدگان دلالت دارد ؛ امّا صفت «رحیم (مهربان)» بر رحمت ویژه خدا دلالت دارد که تنها مؤمنان را در بر می گیرد : «رحمتگر است به تمامیِ آفریدگانش و مهربان است ، تنها به مؤمنان». تفسیرهای دیگری نیز در احادیث، برای نام های «رحمان» و «رحیم» وارد شده است. نکته مهم در باب رحمت خدا، این است که رحمت، گاه درباره رقّت و مهربانی به کار می رود و گاه دیگر درباره اثر رقّت (مانند: آمرزش). از آن جا که رقّت، دلالت بر دگرگونی و انفعال دارد و از اوصاف آفریدگانِ ناقص به شمار می آید و به ذات الهی راه ندارد، بنا بر این، هر گاه رحمت برای خدا به کار می رود، افعالی مانند آمرزش و پاداش دادن به بندگان و روزی رساندن به ایشان، از آن اراده می شود که از آثار رقّت و رأفت هستند.
.
ص: 144
. .
ص: 145
. .
ص: 146
27 / 1مَعنَی الرَّحمنِ وَالرَّحیمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إِنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ قالَ : الرَّحمنُ رَحمانُ الدُّنیا ، وَالرَّحیمُ رَحیمُ الآخِرَهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ اللّهُ إِیّاهُ : یا رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَهِ ورَحیمَهُما . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الرَّحمنُ الَّذی یَرحَمُ بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَینا ، الرَّحیمُ بِنا فی أَدیانِنا ودُنیانا وآخِرَتِنا . (3)
عنه علیه السلام فی کِتابِه إِلی قَیصَرَ : وأَمّا سُؤالُکَ عَنِ الرَّحمنِ ، فَهُوَ عَونٌ لِکُلِّ مَن آمَنَ بِهِ ، وهُو اسمٌ لَم یَتَسمَّ بِهِ غَیرُ الرَّحمنِ تَبارَکَ وتَعالی ، وأَمَّا الرَّحیمُ ، فَرَحیمُ مَن عَصی وتابَ وآمَنَ وعَمِلَ صالِحا . (4)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» : . . . الرَّحمنُ بِجمَیعِ خَلقِهِ ، وَالرَّحیمُ بِالمُؤمِنینَ خاصَّهً . (5)
.
1- .تفسیر التبیان : ج 1 ص 29 ، مجمع البیان : ج 1 ص 93 کلاهما عن أبی سعید الخدری .
2- .ثواب الأعمال : ص 100 ح 1 ، فضائل الأشهر الثلاثه : ص 135 ح 143 کلاهما عن عبد اللّه بن مسعود ، الأمالی للطوسی : ص 511 ح 1118 عن زید بن علیّ عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله ، الکافی : ج 2 ص 557 ح 6 عن إسماعیل بن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 95 ح 257 عن سعد بن سعد عن الإمام الرضا علیه السلام ، الصحیفه السجّادیّه : ص 227 الدعاء 54 عن الإمام زین العابدین علیه السلام ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 16 ح 37 عن أحمد بن موسی ابن سعد عن الإمام الرضا علیه السلام ، مصباح المتهجّد : ص 336 ح 443 عن الإمام الصادق علیه السلاموص 504 ح 584 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، الدروع الواقیه : ص 232 وص 243 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 89 ص 383 ح 68 ؛ المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 696 ح 1898 عن أبی بکر ، کنز العمّال : ج 2 ص 259 ح 3966 .
3- .التوحید : ص 232 ح 5 عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن الإمام زین العابدین عن آبائه علیهم السلام ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 28 ح 9 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 233 ح 14 .
4- .إرشاد القلوب : ص 366 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 259 ح 53 .
5- .الکافی : ج 1 ص 114 ح 1 ، التوحید : ص 230 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 372 ح 813 ، معانی الأخبار : ج 3 ص 1 وفیه «لجمیع العالم» بدل «بجمیع خلقه» وکلّها عن عبد اللّه بن سنان ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 28 عن أبی بصیر ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 22 ح 19 وفیه «العالم» بدل «خلقه» ، بحار الأنوار : ج 85 ص 51 ح 43 .
ص: 147
27 / 1 معنای رحمان و رحیم
27 / 1معنای رحمان و رحیمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیسی پسر مریم گفت : «رحمان، رحمتگرِ دنیا و رحیم، مهربانِ آخرت است».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایی که خدا آن را به وی یاد داد : ای رحمتگر دنیا و آخرت و مهربان آن دو!
امام علی علیه السلام :رحمتگری که با گستراندنِ روزی ، بر ما رحمت می آورَد، بر ما در دین های ما و دنیای ما و آخرت ما، مهربان است.
امام علی علیه السلام در نامه اش به قیصر : و امّا پرسش تو درباره رحمان؛ او یاور هر کسی است که به او ایمان آورد و آن، نامی است که جز [خدای ]رحمان تبارک و تعالی بدان نامیده نشده است. امّا رحیم، مهربان بر کسی است که نافرمانی کرد و بازگشت و ایمان آورْد و کار نیک انجام داد.
امام صادق علیه السلام درباره آیه «بسم اللّه الرحمن الرحیم ؛ به نام خدای رحمتگر مهربان» : ... [ خداوند عز و جل ]رحمتگر به تمامیِ آفریدگانش و مهربان به مؤمنان فقط.
.
ص: 148
الإمام العسکری علیه السلام فِی التَّفَسیرِ المَنسوبِ إِلَیهِ : الرَّحمنُ العاطِفُ عَلی خَلقِهِ بِالرِّزقِ ، لا یَقطَعُ عَنُهم مَوادَّ رِزقِهِ وإِنِ انقَطَعوا عَن طاعَتِهِ . الرَّحیمُ بِعِبادِهِ المُؤمِنینَ فی تخَفیفِهِ عَلَیهِم طاعاتِهِ ، وبِعِبادِهِ الکافِرینَ فِی الرِّفقِ بِهِم فی دُعائِهِم إِلی موافَقَتِهِ . قالَ: وإِنَّ أَمیرَالمُؤمِنینَ علیه السلام قالَ: الرَّحمنُ هُوَ العاطِفُ عَلی خَلقِهِ بِالرِّزقِ . (1)
27 / 2خَصائِصُ رَحمَتِهِ27 / 2 1کَتَبَ عَلی نَفَسِهِ الرَّحمَهَالکتاب«وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِئایَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءَما بِجَهَلَهٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » . (2)
«قُل لِّمَن مَّا فِی السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ قُل لِّلَّهِ کَتَبَ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَمَهِ لاَ رَیْبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ » . (3)
.
1- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 34 ح 12 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 248 ح 48 .
2- .الأنعام : 54 .
3- .الأنعام : 12 .
ص: 149
27 / 2 ویژگی های رحمت او
27 / 2 1 بر خود، رحمت نوشته است
امام عسکری علیه السلام در تفسیر منسوب به ایشان : رحمتگرِ عطوفت کننده به آفریدگانش با روزی، که موادّ روزیِ خود را از آنان قطع نمی کند، گرچه ایشان از طاعت او باز ایستند. مهربان است به بندگان مؤمنش در سبک کردن تکلیف های خود بر ایشان، و به بندگان کافرش در مدارا با ایشان در فراخواندنشان به سازش [ با] او. امیر مؤمنان فرمود : «رحمان، همان عطوفت کننده بر آفریدگان با روزی است».
27 / 2ویژگی های رحمت او27/2 1بر خود، رحمت نوشته استقرآن«و هر گاه کسانی که به نشانه های ما ایمان دارند، نزد تو آیند، بگو : درود بر شما! پروردگارتان، بر خویشتن رحمت نگاشته است که هر که از شما از روی نادانی، بدی کند، آن گاه ، پس از آن باز گردد و [راهِ ]صلاح در پیش گیرد، پس او آمرزگارِ مهربان است» .
«بگو : آنچه در آسمان ها و زمین است، از آنِ کیست؟ بگو: از آنِ خداست. بر خویشتن، رحمت نگاشته است. بی گمان، شما را به سوی روز رستاخیز که در آن تردیدی نیست، گرد می آورد. کسانی که خود را تباه کردند، پس ایشان ایمان نمی آورند» .
.
ص: 150
الحدیثمصباح المتهجّد فی تَسبیحِ یَومِ الاِثنَینِ : سُبحانَ الَّذی کَتَبَ عَلی نَفسِهِ الرَّحمَهَ . (1)
بحار الأنوار فی دُعاءِ الاستِئذانِ عَلَی السِّردابِ المُقَدَّسِ وَالأَئمَّهِ علیهم السلام : سُبحانَ مَن کَتَبَ عَلی نَفسِهِ الرَّحمَهَ قَبلَ ابتِداءِ خَلقِهِ . (2)
27 / 2 2ذو رَحمَهٍ واسِعَهٍالکتاب«فَإِن کَذَّبُوکَ فَقُل رَّبُّکُمْ ذُو رَحْمَهٍ وَ سِعَهٍ وَلاَ یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ » . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ تَعالی لَیَعجَبُ مِن یَأسِ العَبدِ مِن رَحمَتِهِ ، وقُنوطِهِ مِن عَفوِهِ مَعَ عَظیمِ سَعَهِ رَحمَتِهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : إِنَّکَ تَسَمَّیتَ لِسَعَهِ رَحمَتِکَ الرَّحمنَ الرَّحیمَ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو تَعلَمونَ قَدرَ رَحمَهِ اللّهِ تَعالی لاَتَّکَلتُم عَلَیها . (6)
.
1- .مصباح المتهجّد : ص 459 ح 560 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 179 .
2- .بحار الأنوار : ج 102 ص 115 .
3- .الأنعام : 147 .
4- .إرشاد القلوب : ج 1 ص 109 عن اُمّ سلمه .
5- .مهج الدعوات : ص 213 عن وهب بن إسماعیل عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 324 ح 69 .
6- .کنز العمّال : ج 4 ص 250 ح 10387 نقلاً عن البزّار ، الدرّ المنثور : ج 7 ص 218 نقلاً عن ابن مردویه نحوه وکلاهما عن أبی سعید الخدری .
ص: 151
27 / 2 2 دارای رحمتِ گسترده
حدیثمصباح المتهجّد در تسبیحِ روز دوشنبه : منزّه است کسی که رحمت را بر خویشتن نگاشته است.
بحار الأنوار در دعای اذن ورود به سرداب مقدّس در سامرّا و حرم امامان علیهم السلام : منزّه است کسی که پیش از آغازِ آفرینش، رحمت را بر خود نگاشته است.
27 / 2 2دارای رحمتِ گستردهقرآن«پس اگر تو را دروغگو شمردند، بگو : پروردگارتان، دارای رحمتِ گسترده است. و [با این حالْ ]عذاب او، از گروه بزهکارْ باز گردانده نمی شود» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خدای متعال، از یأس بنده از رحمت او و ناامیدی او از گذشت او، با [وجود ]گستردگیِ سترگ رحمت او، شگفتی می نماید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : تو به خاطر گستردگی رحمتت، رحمتگرِ مهربان نام گرفته ای.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر اندازه رحمت خدا را می دانستید، بر آن تکیه می کردید.
.
ص: 152
الإمام علیّ علیه السلام :کانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِذا نَزَلَ بِهِ کَربٌ أَو هَمٌّ دَعا : یا . . . رَحمانَ الدُّنیا وَالآخِرَهِ ورَحیمَهُمَا ، ارحَمنی رَحمَهً تُغنینی بِها عَن رَحمَهِ مَن سِواکَ یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ . (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أَوحَی اللّهُ عز و جل إِلی داوودَ علیه السلام : یا داوودُ ، کَما لا تَضیقُ الشَّمسُ عَلی مَن جَلَسَ فیها ، کَذلِکَ لا تَضیقُ رَحمَتی عَلی مَن دَخَلَ فیها . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :هُوَ الَّذِی اشتَدَّت نِقمَتُهُ عَلی أَعدائِهِ فی سَعَهِ رَحمَتِهِ ، وَاتَّسَعَت رَحمَتُهُ لِأَولِیائِهِ فی شِدَّهِ نِقمَتِهِ . (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ لِلّهِ . . . الَّذی لا تَبرَحُ 4 مِنهُ رَحمَهٌ ، ولا تُفقَدُ لَهُ نِعمَهٌ . (4)
عنه علیه السلام :مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ ، مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ ، لَیسَ یُدرِکُهُ بَصَرٌ ، ولَم یُحِط بِهِ نَظَرٌ ، قَوِیٌّ مَنیعٌ ، بَصیرٌ سَمیعٌ ، عَلِیٌّ حَکیمٌ ، رَؤُوفٌ رَحیمٌ ، عَزیزٌ عَلیمٌ ، عَجَزَ فی وَصفِهِ مَن یَصِفُهُ ، وضَلَّ فی نَعتِهِ مَن یَعرِفُهُ ، قَرُبَ فَبَعُدَ وبَعُدَ فَقَرُبَ ، یُجیبُ دَعوَهَ مَن یَدعوهُ ، ویَرزُقُ عَبدَهُ ویَحبوهُ ، ذو لُطفٍ خَفِیٍّ ، وبَطشٍ قَوِیٍّ ، ورَحمَهٍ موسِعَهٍ ، وعُقوبَهٍ موجِعَهٍ ، رَحمَتُهُ جَنَّهٌ عَریضَهٌ مُؤنِقَهٌ ، وعُقوبَتُهُ جَحیمٌ مُؤصَدَهٌ موبِقَهٌ . (5)
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 511 ح 1118 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 95 ص 157 ح 5 .
2- .الأمالی للصدوق : ص 382 ح 487 عن إسماعیل بن مسلم السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه عن آبائه علیهم السلام ، روضه الواعظین : ص 418 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 34 ح 4 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 90 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 306 ح 10 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 45 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 81 ح 42 .
5- .المصباح للکفعمی : ص 968 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 340 ح 28 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 140 ، مطالب السؤول : ص 60 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 210 ح 44234 نقلاً عن أبی الفتوح یوسف بن المبارک بن کامل الخفّاف فی مشیخته .
ص: 153
امام علی علیه السلام :هر گاه بر پیامبر صلی الله علیه و آله اندوه یا نگرانی ای فرود می آمد، چنین می خواند : «ای ... رحمتگرِ دنیا و آخرت و مهربان آن دو! بر من رحمتی آور که مرا با آن، از رحمتِ دیگران بی نیاز گردانی، ای مهربان ترینِ مهربانان!».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل به داوود علیه السلام وحی کرد : «ای داوود! چنان که آفتاب بر هر که در آن نشیند، تنگ نیاید، رحمت من نیز به همین سان، بر هر کسی که به آن در آید، تنگ نباشد».
امام علی علیه السلام :او کسی است که با وجود گستردگیِ رحمتش، کیفر او بر دشمنانش سخت شده، و رحمت او ، با وجود سختیِ کیفرش ، بر دوستانش گسترده گشته است.
امام علی علیه السلام :ستایش، از آنِ خداست ... که رحمتی از او زوال نمی پذیرد و نعمتی از آنِ او گم نمی شود (رحمت او جاودانه، و نعمت او پیوسته است).
امام علی علیه السلام :به بلندمرتبگیِ خود، پاک است. به والاییِ خود، بسیار بزرگ است. دیده ای او را در نمی یابد و نگرشی او را فرا نمی گیرد . نیرومند، نفوذ ناپذیر، بینا، شنوا، بلندْمرتبه، فرزانه، مهرورز، مهربان، پیروزمند شکست ناپذیر و داناست. آن که او را وصف کند، در وصف او در می مانَد و آن که او را بشناسد، در توصیف او بیراهه می رود. نزدیک گشت، پس دور شد و دور گشت، پس نزدیک شد. به دعای آن کسی که او را می خوانَد، پاسخ می گوید و بنده اش را روزی می دهد و به او عطا می کند. دارای لطفی نهان و سختْ گرفتنی نیرومند و رحمتی گسترنده و کیفری دردآور است. رحمت او، بهشت پهناورِ دل انگیز است و کیفر او، آتشِ شعله ورِ در بسته هلاکت آور است.
.
ص: 154
الإمام زین العابدین علیه السلام :لا یَهلِکُ مُؤمِنٌ بَینَ ثَلاثِ خِصالٍ : شَهادَهِ أَن لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، وشَفاعَهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وَسَعَهِ رَحمَهِ اللّهِ . (1)
عنه علیه السلام لَمّا قیلَ لَهُ یَوما : إِنّ الحَسَنَ البَصرِیَّ قالَ : لَیسَ العَجَبُ مِمَّن هَلَکَ کَیفَ هَلَکَ ، وإِنَّمَا العَجَبُ مِمَّن نَجا کَیفَ نَجا ، قالَ : أَنَا أَقولُ : لَیسَ العَجَبُ مِمّن نَجا کَیفَ نَجا ، وإِنَّمَا العَجَبُ مِمّن هَلَکَ کَیفَ هَلَکَ مَعَ سَعَهِ رحمَهِ اللّهِ تَعالی! (2)
الإمام الصادق علیه السلام فی دُعاءِ شَهرِ رَجَبٍ : یا مَن یُعطی مَن سَأَلَهُ ، یا مَن یُعطی مَن لَم یَسأَلهُ ومَن لَم یَعرِفهُ تَحَنُّنا مِنهُ ورَحمَهً . (3)
الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامٍ : اِعلَم أَنَّ اللّهَ لَم یَفرِجِ المَحزونینَ بِقَدرِ حُزنِهِم ، ولکِن بِقَدرِ رَأَفَتهِ ورَحمَتِهِ ، فَما ظَنُّکَ بِالرَّؤُوفِ الرَّحیمِ الَّذی یَتَودَّدُ إِلی مَن یُؤذیه بِأَولیائِهِ ، فَکَیفَ بِمَن یُؤذی فیهِ ، وما ظَنُّک بِالتَّوّابِ الرَّحیمِ الَّذی یَتوبُ عَلی مَن یُعادیهِ ، فَکَیفَ بِمَن یَتَرَضّاهُ ویَختارُ عَداوَهَ الخَلقِ فیهِ . (4)
27 / 2 3وَسِعَت رَحمَتُهُ کُلَّ شَیءٍالکتاب«الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَیُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَّحْمَهً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُواْ وَ اتَّبَعُواْ سَبِیلَکَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ » . (5)
.
1- .أعلام الدین : ص 299 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 159 ح 18 نقلاً عن نثر الدرر .
2- .إعلام الوری : ج 1 ص 489 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 153 ح 17 .
3- .بحار الأنوار : ج 98 ص 390 ح 1 نقلاً عن الإقبال .
4- .تحف العقول : ص 399 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 314 ح 1 .
5- .المؤمن : 7 .
ص: 155
27 / 2 3 رحمت او همه چیز را فرا گرفته
امام زین العابدین علیه السلام :هیچ مؤمنی، با این سه خصلتْ هلاک نمی گردد : گواهی به این که جز خدا ، خدایی نیست و یگانه است و او را انبازی نیست ؛ شفاعت پیامبر خدا ؛ و گستردگیِ رحمت خدا.
امام زین العابدین علیه السلام آن گاه که روزی به وی گفته شد : حسن بصری گفته است : شگفت نیست که شخصِ هلاکْ شده ، چه سان هلاک شده است ؛ بلکه شگفتی از شخص نجات یافته است ، که چگونه نجات یافت! : من می گویم : شگفت نیست که نجاتْ یافته چگونه نجات یافت؛ بلکه شگفتی از هلاکْ شده است که با وجود گستردگیِ رحمت خدای متعال، چگونه هلاک شد!
امام صادق علیه السلام در دعای ماه رجب : ای کسی که به هر کس که از او بخواهد، عطا می کند، ای کسی که به آن که از او درخواست نکرد و به آن که او را نشناخت، از رویِ مهرورزی و رحمت عطا می کند.
امام کاظم علیه السلام به هشام : بدان که خدا ، اندوهگینان را به اندازه اندوهشان آسودگی نبخشید ؛ بلکه به اندازه مهرورزی و رحمت خود بخشید . پس به آن مهرورز مهربان چه گمان داری که با کسی دوستی می ورزد که او را با [ آزردنِ ]دوستانش، آزار می دهد ؛ پس چگونه خواهد بود با کسی که در راه او آزار می بیند؟ و چه گمان داری به توبه پذیر مهربانی که توبه آن کس را می پذیرد که با او دشمنی کرده است ؛ پس چگونه خواهد بود با کسی که خشنودیِ او را می جوید و دشمنیِ مردمان را در راه او [برای خود ]بر می گزیند [ و به جان می خرد] ؟!
27 / 2 3رحمت او همه چیز را فرا گرفتهقرآن«کسانی که عرش را حمل می کنند و کسانی که پیرامونِ آن هستند، به ستایشِ پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که ایمان آورده اند، آمرزش می خواهند ؛ [ که] ای پروردگار ما! همه چیز را به رحمت و دانش فرا گرفته ای. پس کسانی را که بازگشتند و از راهِ تو پیروی کردند، بیامرز و ایشان را از عذاب آتشِ شعله ور ، نگاه دار» .
.
ص: 156
«وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الاْخِرَهِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ قالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَالَّذِینَ هُم بِئایَتِنَا یُؤْمِنُونَ » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِفتَخَرتِ الجَنَّهُ وَالنّارُ ، فَقالَتِ النّارُ : یا رَبِّ ، یَدخُلُنِی الجَبابِرَهُ وَالمُتَکَبِّرونَ وَالمُلوکُ وَالأَشرافُ . وقالَتِ الجَنَّهُ : أَی رَبِّ ، یَدخُلُنِی الضُّعفَاءُ وَالفُقَراءُ وَالمَساکینُ ، فَیَقولُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی لِلنّارِ : أَنتِ عَذابی أُصیبُ بِکِ مَن أَشاءُ ، وقالَ لِلجَنَّهِ : أَنتِ رَحمَتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ ، ولِکُلِّ واحِدَهٍ مِنکُما مِلؤُها . (2)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إِلَیهِ : یَسُرُّنی مِنَ القُرآنِ کَلِمَهٌ أَرجوها لِمنَ أَسرَفَ عَلی نفَسِهِ «قالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ» فَجَعَلَ الرَّحمَهَ عُموما وَالعذابَ خُصوصا . (3)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ . (4)
الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ فِی الاِستِقالَهِ : . . . أَنتَ الَّذی وَسِعتَ کُلَّ شَیءٍ رَحمَهً وعِلما ، وأَنتَ الَّذی جَعَلتَ لِکُلِّ مَخلوقٍ فی نِعَمِکَ سَهما ، وأَنتَ الَّذی عَفوُهُ أَعلی مِن عِقابِهِ ، وأَنتَ الَّذی تَسعی رَحمَتُهُ أَمامَ غَضَبِهِ ، وأَنتَ الَّذی عَطاؤُهُ أَکثَرُ مِن مَنعِهِ ، وأَنتَ الَّذِی اتَّسَعَ الخَلائِقُ کُلُّهُم فی وُسعِهِ ، وأَنتَ الَّذی لا یَرغَبُ فی جَزاءِ مَن أَعطاهُ ، وأَنتَ الَّذی لا یُفرِطُ فی عِقابِ من عَصاهُ . (5)
.
1- .الأعراف : 156 .
2- .مسند ابن حنبل : ج 4 ص 28 ح 11099 وص 156 ح 11740 ، الدرّ المنثور : ج 3 ص 572 کلّها عن أبی سعید الخدری .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 344 ح 960 .
4- .الإقبال : ج 3 ص 331 ، مصباح المتهجّد : ص 844 ح 910 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 364 ح 1 .
5- .الصحیفه السجّادیّه : ص 67 الدعاء 16 ، المزار للشهید الأوّل : ص 228 نحوه ، بحار الأنوار : ج 100 ح 408.
ص: 157
«و در این دنیا و در آخرت، برای ما نیکی بنویس. ما به سوی تو بازگشتیم. [ خدا] گفت : هر که را بخواهم، به عذابم گرفتار می کنم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است . پس آن را برای کسانی خواهم نوشت که پروا می کنند و زکات می پردازند و برای کسانی که به نشانه های ما ایمان می آورند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهشت و جهنّم، به خود بالیدند. پس جهنّم گفت : ای پروردگار من! گردن فرازان و بزرگی فروشان و پادشاهان و بلندْپایگان، به من در آیند. و بهشت گفت : ای پروردگار من! ناتوانان و نیازمندان و بینوایان، داخل من گردند. پس خدای والا و بلندمرتبه، به جهنّم می گوید : «تو عذاب من هستی. تو را به هر که بخواهم، می رسانم» و به بهشت می گوید : «تو رحمت من هستی که همه چیز را فرا گرفته و برای هر یک از شما پُریِ [خاصّ] خود است».
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : گفتاری از قرآن، مرا شادمان می کند که آن را برای هر کس که بر نفس خود اسراف ورزیده، امید می دارم : «فرمود : عذابم را به هر که بخواهم، می رسانم و رحمتم، همه چیز را فرا گرفته است» ، پس رحمت را عام و عذاب را خاص قرار داده است.
امام علی علیه السلام :خداوندا! من از تو به رحمتت که همه چیز را فرا گرفته درخواست می کنم.
امام زین العابدین علیه السلام در نیایش درخواستِ بخشایش : ... تو کسی هستی که همه چیز را به رحمت و دانش، فرا گرفته ای و تو کسی هستی که برای هر آفریده ای، بهره ای از نعمت هایت نهاده ای و تو کسی هستی که گذشتِ او بالاتر از کیفر اوست و تو کسی هستی که رحمتِ او، پیشاپیشِ خشم او شتابان می رود. تو کسی هستی که بخششِ او بیشتر از باز داشتنِ اوست و تو کسی هستی که همه آفریدگان، در گستره او گنجیده اند و تو کسی هستی که از کسی که به او عطا کرده، پاداش نمی خواهد و تو کسی هستی که در کیفرِ کسی که او را نافرمانی کرده، زیاده روی نمی کند.
.
ص: 158
27 / 2 4سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ : یا آدَمُ . . . خَلَقتُ رَحمَتی قَبلَ غَضَبی . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ : سَبَقَت رَحمَتی غَضَبی . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ لَمّا قَضَی الخَلقَ کَتَبَ عِندَهُ فَوقَ عَرشِهِ : إِنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :وَاللّهُ تَعالی یَقولُ : وعِزَّتی وجَلالی وَارتِفاعِ مَکانی، إِنّی لا أُعَذِّبُ أَحَدا مِن خَلقی إِلاّ بِحُجَّهٍ وبُرهانٍ وعِلمٍ وبَیانٍ ؛ لِأَنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی ، وکَتَبتُ الرَّحمَهَ عَلَیَّ ؛ فَأَنَا الرّاحِمُ الرَّحیمُ ، وأَنَا الوَدودُ العَلِیُّ . (4)
المحجّه البیضاء :رُوِیَ أَنَّهُ إِذا کانَ یَومُ القِیامَهِ أَخرَجَ اللّهُ تعالی کِتابا مِن تَحتِ العَرشِ فیهِ : إِنَّ رَحمَتی سَبَقَت غَضَبی ، وأَنَا أَرحَمُ الرّاحِمینَ ، فَیَخرُجُ مِن النّارِ مِثلا أَهلِ الجَنَّهِ . (5)
.
1- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 35 ح 21 عن عطاء عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 11 ص 182 ح 36 .
2- .صحیح مسلم : ج 4 ص 2108 ح 15 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 34 ح 7303 ، مسند أبی یعلی : ج 6 ص 5 ح 6252 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 52 ح 156 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عبّاس .
3- .صحیح البخاری : ج 6 ص 2700 ح 6986 وج 3 ص 1167 ح 3022 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2107 ح 14 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 549 ح 3543 ، مسند ابن حنبل: ج 3 ص 74 ح 7532 کلّها عن أبی هریره نحوه .
4- .بحار الأنوار : ج 42 ص 54 ح 1 عن الأصبغ بن نباته .
5- .المحجّه البیضاء : ج 8 ص 384 ، روضه الواعظین : ص 552 نحوه .
ص: 159
27 / 2 4 رحمت او بر خشمش پیشی گرفته است
27 / 2 4رحمت او بر خشمش پیشی گرفته استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند فرمود : «ای آدم! ... رحمتم را پیش از خشمم آفریدم».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند فرمود : «رحمت من، بر خشمم پیشی گرفته است».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، آن گاه که آفرینش را به پایان بُرد، نزد خود، بر بالای عرش خود نوشت : «بی گمان، رحمت من، بر خشمم پیشی گرفته است».
امام علی علیه السلام :خدای متعال می فرماید : «سوگند به عزّت و شکوهم و به بلندمرتبگیِ جایگاهم، من هیچ یک آفریدگان خود را عذاب نمی کنم، مگر با حجّت و برهان و علم و بیان؛ زیرا رحمت من، بر خشمم پیشی گرفته است و رحمت را بر خویشتن نگاشته ام. پس منم رحمت آورِ مهربان و منم بسیارْ دوستی ورزنده بلندمرتبه».
المحجّه البیضاء :روایت شده است که آن گاه که روز رستاخیز گردد، خدای متعال نوشته ای را از زیر عرش بیرون می آورد که در آن مکتوب است : «همانا رحمت من، بر خشمم پیشی گرفته است و منم مهربان ترینِ مهربانان» . پس [ به تعدادِ] دو برابر اهل بهشت، از آتش بیرون می آیند.
.
ص: 160
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : أَنتَ الَّذی تَسعی رَحمَتُهُ أَمامَ غَضَبِهِ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :إِنَّ اللّهَ عز و جل . . . خَلَقَ الرَّحمَهَ قَبلَ الغَضَبِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام فِی الدُّعاءِ : أَسأَ لُکَ . . . بِاسمِکَ الَّذی بِهِ سَبَقَت رحَمَتُکَ غَضَبَکَ . (3)
27 / 2 5رَحمَتُهُ بابُ کُلِّ حَقٍّعیسی علیه السلام فی مَواعِظِهِ : رَحمَهُ اللّهِ بابُ کُلِّ حَقٍّ . (4)
27 / 2 6کُلُّ رَحمَهٍ مِن فَضلِ رحمَتِهِبحار الأنوار عن صُحف إدریس علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی . . . بِرَحمَتِهِ وَصَلَ المُسلِمونَ إِلی رَحمَتِهِ . (5)
حلیه الأولیاء عن محمّد بن کعب القرظی :قَرَأتُ فِی التَّوراهِ أَو فی صُحُفِ إِبراهیمَ الخَلیلِ فَوَجَدتُ فیها : یَقولُ اللّهُ : یَا ابنَ آدَمَ ، ما أَنصَفتَنی خَلَقتُکَ ولَم تَکُ شَیئا ، وجَعَلتُکَ بَشَرا سَوِیّا ، وخَلَقتُکَ مِن سُلالَهٍ مِن طینٍ ، فَجَعَلتُکَ نُطفَهً فی قَرارٍ مَکینٍ . . . ثُمَّ قَذَفتُ لَکَ فی قَلبِ والِدِکَ الرَّحمَهَ . (6)
.
1- .الصحیفه السجّادیّه : ص 67 الدعاء 16 ، المزار للشهید الأوّل : ص 228 نحوه ، بحار الأنوار : ج 100 ص 408.
2- .الکافی : ج 8 ص 145 ح 116 عن سلام بن المستنیر ، بحار الأنوار : ج 57 ص 98 ح 83 .
3- .جمال الاُسبوع : ص 166 ، بحار الأنوار : ج 91 ص 175 ح 5 .
4- .تحف العقول : ص 512 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 316 ح 17 .
5- .بحار الأنوار : ج 95 ص 453 نقلاً عن ابن متّویه .
6- .حلیه الأولیاء : ج 10 ص 399 ، الدرّ المنثور : ج 8 ص 419 وفیه «والدتک» بدل «والدک»، بحار الأنوار: ج 60 ص 362 ح 55 .
ص: 161
27 / 2 5 رحمت او دروازه هر حقّی است
27 / 2 6 هر رحمتی، از زیادیِ رحمت اوست
امام زین العابدین علیه السلام در دعا : تو کسی هستی که رحمتِ او، پیشاپیشِ خشم او شتابان می رود.
امام باقر علیه السلام :خداوند عز و جل رحمت را پیش از خشم آفرید.
امام صادق علیه السلام در دعا : از تو درخواست می کنم ... به آن نامت که بدان، رحمتت، بر خشمت پیشی جسته است.
27 / 2 5رحمت او دروازه هر حقّی استعیسی علیه السلام در اندرزهای خود : رحمت خدا، دروازه هر حقّی است.
27 / 2 6هر رحمتی، از زیادیِ رحمت اوستبحار الأنوار به نقل از صُحُف ادریس علیه السلام : ستایش، از آنِ خداست که ... با رحمت او، مسلمانان به رحمت او رسیدند.
حلیه الأولیاء به نقل از محمّد بن کعب قرظی : در تورات یا صُحُف ابراهیم خلیل خواندم و در آنها یافتم که خدا می گوید : «ای آدمیزاد! با من انصاف نورزیدی. تو را که چیزی نبودی، آفریدم و تو را بشری کامل پرداختم و تو را از چکیده ای از خاک آفریدم، پس تو را نطفه ای در قرارگاهی استوار نهادم ... . سپس برای تو به دل پدرت ( / مادرت ) (1) مهربانی افکندم».
.
1- .بنا به تفاوت نسخه ها و منابع.
ص: 162
الإمام العسکری علیه السلام فِی التَّفسیرِ المَنسوبِ إِلَیهِ : قالَ اللّهُ تَعالی : یا موسی ، أَتَدری ما بَلَغَت رَحمَتی (1) إِیّاکَ؟ فَقالَ موسی : أَنتَ أَرحَمُ بی مِن أَبی وأُمّی . قالَ اللّهُ تَعالی : یا موسی ، وإِنَّما رَحِمَتکَ أُمُّکَ لِفَضلِ رَحمَتی ؛ فَأَنَا الَّذی رَقَّقتُها عَلَیکَ ، وَطَیَّبتُ قَلبَها لِتَترُکَ طَیِّبَ وَسَنِها (2) لِتَربِیَتِکَ ، ولَو لَم أَفعَل ذلِکَ بِها لَکانَت هِیَ وسائِرُ النِّساءِ سَواءً . (3)
27 / 2 7راحِمُ کُلِّ مَرحومٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا راحِمَ کُلِّ مَرحومٍ . (4)
27 / 2 8راحِمُ مَنِ استَرحَمَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا راحِمَ مَنِ استَرحَمَهُ . (5)
.
1- .فی الطبعه المعتمده : «برحمتک» والتصحیح من بحار الأنوار .
2- .الوَسَن : شدَّه النوم ، أو أوّلُه ، أو النعاس (القاموس المحیط : ج 4 ص 275) .
3- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 36 ح 12 ، بحار الأنوار : ج 23 ص 267 ح 12 وج 92 ص 249 ح 48 .
4- .البلد الأمین : ص 403 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 385 .
5- .البلد الأمین : ص 404 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 388 .
ص: 163
27 / 2 7 رحمت کننده هر رحمت شده
27 / 2 8 رحمت کننده هر که از او رحمت بخواهد
امام عسکری علیه السلام در تفسیر منسوب به ایشان : خدای متعال فرمود : «ای موسی! آیا می دانی که چه قدر به تو مهربانم؟». موسی گفت : تو از پدرم و مادرم به من مهربان تری. خدای متعال فرمود : «ای موسی! مادرت از زیادیِ (سرریزِ) رحمت من، بر تو رحمت آورْد. من هستم که او را بر تو مهربان ساختم و دلِ او را خوشایند ساختم تا خوابِ خوش خود را برای پرورش تو رها کند، و اگر آن کار را با او نمی کردم، او و سایر زنان، [ برای تو ]یکسان بودند.
27 / 2 7رحمت کننده هر رحمت شدهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای رحمت کننده هر رحمت شده!
27 / 2 8رحمت کننده هر که از او رحمت بخواهدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای رحمت کننده بر آن که از او رحمت بخواهد!
.
ص: 164
عنه صلی الله علیه و آله :یَقولُ اللّهُ تَعالی : أُنظُروا فی دیوانِ عَبدی ، فَمَن رَأَیتُموهُ سَأَلَنِی الجَنَّهَ أَعطَیتُهُ ، ومَنِ استَعاذَنی مِنَ النّارِ أَعَذتُهُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یُبعِدُ اللّهُ إِلاّ مَن أَبَی الرَّحمَهَ ، وفارَقَ العِصمَهَ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ : أَولَی الأُمورِ بِکَ فی عَظَمَتِکَ رَحمَهُ مَنِ استَرحَمَکَ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إِذا طَلَبتُمُ الحاجَهَ فَمَجِّدُوا اللّهَ العَزیزَ الجَبّارَ وَامدَحوهُ وَأَثنوا عَلَیهِ . تَقولُ : یا أَجوَدَ مَن أَعطی ، ویا خَیرَ من سُئِلَ ، یا أَرحَمَ مَنِ استُرحِمَ. (4)
27 / 2 9راحِمُ مَن لا راحِمَ لَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا راحِمَ مَن لا راحِمَ لَهُ . (5)
الإمام زین العابدین علیه السلام :یا مَن یَرحَمُ من لا یَرحَمُهُ العِبادُ . (6)
.
1- .حلیه الأولیاء : ج 6 ص 175 وص 226 کلاهما عن أنس بن مالک ، کنز العمّال : ج 2 ص 69 ح 3164 .
2- .الإرشاد : ج 1 ص 291 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 34 ص 156 ح 967 .
3- .الصحیفه السجّادیّه : ص 50 الدعاء 10 .
4- .الکافی : ج 2 ص 485 ح 6 ، عدّه الداعی : ص 149 کلاهما عن عیص بن القاسم ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 17 ح 2031 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 315 ح 21 .
5- .البلد الأمین : ص 407 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 391 .
6- .الصحیفه السجّادیّه : ص 181 الدعاء 46 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 291 .
ص: 165
27 / 2 9 رحم کننده بر کسی که رحم کننده ای ندارد
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال می فرماید : «در دیوان (نامه اعمال) بنده ام بنگرید. پس هر که را دیدید که از من بهشت خواسته، به او عطا کردم و هر که از آتش به من پناه جُسته، او را پناه دادم».
امام علی علیه السلام :خداوند، [ از رحمت خود] دور نمی کند، مگر کسی را که از مهرورزی سر باز زند و از بازدارندگی (خویشتن داری از گناه)، کناره بگیرد. (1)
امام زین العابدین علیه السلام در دعا : شایسته ترین کار برای تو در سترگی ات، رحمت آوردن بر کسی است که از تو رحمت بخواهد.
امام صادق علیه السلام :هر گاه [ از خدا] حاجت می خواهید، خداوندِ عزّتمند چیره را تمجید کنید و او را مدح کنید و بر او ثنا گویید. می گویی : «ای بخشنده ترین کسی که عطا کرد، ای بهترین کسی که از او درخواست شد، ای مهربان ترین کسی که از او مهربانی خواسته شد!».
27 / 2 9رحم کننده بر کسی که رحم کننده ای نداردپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای رحم کننده بر کسی که رحم کننده ای ندارد!
امام زین العابدین علیه السلام :ای آن که به کسی که بندگان به او رحمت نمی آورند، رحم می کنی!
.
1- .یا «مگر کسی را که رحمت [ خدا] را نپذیرد و به رشته نگه دارنده خدا چنگ نزند».
ص: 166
27 / 2 10راحِمُ کُلِّ حَزینٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا أللّهُ یا رَحیمَ کُلِّ مُستَرحِمٍ ومَفزَعَ کُلِّ مَلهوفٍ (1) ، یا أللّهُ یا راحِمَ کُلِّ حَزینٍ یَشکو بَثَّهُ (2) وحُزنَهُ إِلَیهِ. (3)
المصباح للکفعمی :اللّهُمَّ أَنتَ الکاشِفُ لِلمُلِمّاتِ (4) ، وَالکافی لِلمُهِمّاتِ، وَالمُفَرِّجُ لِلکُرُباتِ ، وَالسّامِعُ لِلأَصواتِ ، وَالمُخرِجُ مِنَ الظُّلُماتِ ، وَالمُجیبُ لِلدَّعَواتِ ، الرَّاحِمُ لِلعَبَراتِ ، جَبّارُ السَّماواتِ وَالأَرضِ. (5)
27 / 2 11راحِمُ المَساکینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا رازِقَ المُقِلّینَ (6) ، یا راحِمَ المَساکینِ ، یا وَلِیَّ المُؤمِنینَ ، یا ذَا القُوَّهِ المَتینِ ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وأَهلِ بَیتِهِ . (7)
.
1- .المَلْهُوفُ : المَظلومُ المُضطَرُّ یستغیثُ و یتحسّر (القاموس المحیط : ج 3 ص 197) .
2- .البَثُّ : أشدُّ الحُزن و المرض (النهایه : ج 1 ص 95) .
3- .دلائل الإمامه : ص 73 ح 12 عن الحسن بن الحسن ، مهج الدعوات : ص 176 کلاهما عن الإمام الحسن عن أُمّه فاطمه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 95 ص 405 ح 35 .
4- .المِلَمُّ : الشَّدید من کلّ شیء (القاموس المحیط : ج 4 ص 177) .
5- .المصباح للکفعمی : ص 187 ، بحار الأنوار : ج 86 ص 350 .
6- .القِلَّهُ : الفَقْرُ (المصباح المنیر : ص 515) .
7- .الکافی : ج 2 ص 552 ح 7 عن أبی سعید المکاری و غیره عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال : ص 578 ح 1 عن مکحول عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، و راجع: الدعوات : ص 48 ح 116 و کنز العمّال : ج 6 ص 492 ح 16681 .
ص: 167
27 / 2 10 رحم کننده بر هر اندوهگین
27 / 2 11 رحم کننده بر بینوایان
27 / 2 10رحم کننده بر هر اندوهگینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای خدا، ای مهربان بر هر رحمت خواه و پناهگاهِ هر ستمدیده دادخواه، ای خدا، ای رحم کننده بر هر اندوهگینی که گرفتاری و اندوهناکیِ خود را به او شکایت می برد!
المصباح ، کفعمی :خداوندا! تویی از میان بَرَنده سختی ها و بسنده دشواری ها و رهایی بخش از اندوه ها و شنونده آواها و بیرون آورنده از تاریکی ها، و اجابتگر نیایش ها، رحمت آور بر اشک ها، چیره آسمان ها و زمین!
27 / 2 11رحم کننده بر بینوایانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای روزی رسانِ تنگ دستان، ای رحم کننده بر بینوایان، ای سرپرست مؤمنان، ای دارای نیروی استوار! بر محمّد و خاندان او درود فرست.
.
ص: 168
27 / 2 12راحِمُ رَنَّهِ العَلیلِالإمام الحسین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لَیسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ .. . راحِمِ کُلِّ ضارِعٍ (1) ، ومُنزِلِ المَنافِعِ وَالکِتابِ الجامِعِ بِالنّورِ السَّاطِعِ ، وهُوَ لِلدَّعَواتِ سامِعٌ ولِلدَّرَجاتِ رافِعٌ ، ولِلکُرُباتِ دافِعٌ ولِلجَبابِرَهِ قامِعٌ ، وَراحِمُ عَبرَهِ کُلِّ ضارِعٍ ودافِعُ ضَرعَهِ کُلِّ ضارِعٍ ، فَلا إِلهَ غَیرُهُ. (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :یا راحِمَ رَنَّهِ (3) العَلیلِ ، ویا عالِمَ ما تَحتَ خَفِیِّ الأَنینِ ، اجعَلنی مِنَ السالِمینَ فی حِصنِکَ الَّذی لا تَرومُهُ الأَعداءُ ، ولا یَصِلُ إِلَیَّ فیهِ مَکروهُ الأَذی ، فَأَنتَ مُجیبُ مَن دَعا ، وراحِمُ مَن لاذَ بِکَ وشَکا ، أَستَعطِفُکَ عَلَیَّ ، وأَطلُبُ رَحمَتَکَ لِفاقَتی. (4)
27 / 2 13الرّاحِمُ الغَفورُالإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ أَنتَ الوَلِیُّ المُرشِدُ ، وَالغَنِیُّ المُرفِدُ (5) ، وَالعَونُ المُؤَیِّدُ ، الرّاحِمُ الغَفورُ. (6)
.
1- .ضَرَعَ : خَضَعَ و ذَلَّ ، یَتَضرّع إلیک : إذا جاء یطلب إلیک حاجه (الصحاح : ج 3 ص 1249) .
2- .الإقبال : ج 2 ص 74 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 216 ح 3 .
3- .الرَّنَّه : الصَّیحه الحزینه (لسان العرب : ج 13 ص 187) .
4- .بحار الأنوار : ج 94 ص 121 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
5- .الرِّفْدُ : العَطَاء و الصِلَه (الصحاح : ج 2 ص 475) .
6- .بحار الأنوار : ج 94 ص 154 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین .
ص: 169
27 / 2 12 رحم کننده بر ناله بیمار
27 / 2 13 رحم کننده آمرزگار
27 / 2 12رحم کننده بر ناله بیمارامام حسین علیه السلام :ستایش، از آنِ خدایی است که قضای او را دفع کننده ای نیست ... . رحم کننده بر خواهشگر و فرود آورنده سودها و کتاب فراگیر با نور تابان. او نیایش ها را شنونده و پایه ها (درجه ها) را بالا برنده و اندوه ها را دور کننده و گردن فرازان را سرکوب کننده است، و رحمت آورنده بر اشک هر خواهشگر و دورکننده زاریِ هر زاری کننده، پس خدایی جز او نیست.
امام زین العابدین علیه السلام :ای رحم کننده بر ناله بیمار، و ای دانا به آنچه زیرِ ناله پنهان است! مرا از سالمان در دژت قرار ده که دشمنان، آن را نیابند و در آن، آزار ناگوار بر من نرسد. تویی اجابتگرِ آن که بخواند و رحم کننده بر کسی که به تو پناه آورَد و شکایت بَرد . خواستار مهرورزی هایت بر من هستم و رحمتت را برای نیازم می طلبم.
27 / 2 13رحم کننده آمرزگارامام زین العابدین علیه السلام :خداوندا! تویی سرپرست راهنما و بی نیازِ عطابخش و یاور پشتیبان ، رحم کننده آمرزگار.
.
ص: 170
27 / 2 14أَرحَمُ الرّاحِمینَالکتاب«قَالَ هَلْ ءَامَنُکُمْ عَلَیْهِ إِلاَّ کَمَا أَمِنتُکُمْ عَلَی أَخِیهِ مِن قَبْلُ فَاللَّهُ خَیْرٌ حَفِظًا وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّ حِمِینَ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا أللّهُ یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ ، یا سامِعَ کُلِّ صَوتٍ ، یا أَبصَرَ النّاظِرینَ ، یا أَسرَعَ الحاسِبینَ ، یا أَحکَمَ الحاکِمینَ ، یا خَیرَ الغافِرینَ ، یا خَیرَ الشّاکِرینَ ، یا خَیرَ الفاصِلینَ ، یا خَیرَ الرّازِقینَ ، یا رازِقَ المُقِلّینَ ، یا راحِمَ المُذنِبینَ ، یا مُقیلَ عَثرَهِ العاثِرینَ .. . أَنتَ المُستَعانُ. (2)
الأدب المفرد عن أبی هریره :أَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ ومَعَهُ صَبِیٌّ ، فَجَعَلَ یَضُمُّهُ إِلَیهِ ، فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : أَتَرحَمُهُ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : فَاللّهُ أَرحَمُ بِکَ مِنکَ بِهِ ، وهُوَ أَرحَمُ الرَّاحِمینَ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام فی خُطبَتِهِ الَّتی یَذکُرُ فیهَا الإیمانَ : . . . اللّهَ اللّهَ ما أَوسَعَ ما لَدَیهِ مِنَ التَّوبَهِ وَالرَّحمَهِ وَالبُشری وَالحِلمِ العَظیمِ ، وما أَنکَرَ ما لَدَیهِ مِنَ الأَنکالِ وَالجَحیمِ وَالعِزَّهِ وَالقُدرَهِ وَالبَطشِ الشَّدیدِ ، فَمَن ظَفِرَ بِطاعَهِ اللّهِ اختارَ کَرامَتَهُ ، ومَن لَم یَزَل فی مَعصِیَهِ اللّهِ ذاقَ وَبیلَ نِقمَتِهِ . هُنالِکَ عُقبَی الدّارِ . (4)
.
1- .یوسف : 64 و راجع: یوسف : 92 والأعراف : 151 و الأنبیاء : 83 .
2- .البلد الأمین : ص 421 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 267 ح 1 .
3- .الأدب المفرد : ص 119 ح 377 وراجع: الأمالی للطوسی : ص 173 ح 292 وبشاره المصطفی : ص 97 .
4- .تحف العقول : ص 169 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 385 ح 32 .
ص: 171
27 / 2 14 مهربان ترینِ مهربانان
27 / 2 14مهربان ترینِ مهربانانقرآن«[یعقوب] گفت : آیا درباره او به شما اطمینان کنم، همان گونه که پیش تر درباره برادرش به شما اطمینان کردم؟! پس خدا بهترین نگهبان است و او مهربان ترینِ مهربانان است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای خدا، ای مهربان ترینِ مهربانان، ای شنونده هر آوا، ای بیناترینِ نگرندگان، ای پُر شتاب ترینِ حسابگران، ای حاکم ترینِ حاکمان، ای بهترینِ آمرزندگان، ای بهترینِ سپاس گزاران، ای بهترین جدا کننده [ ی حق از باطل] ، ای بهترین روزی رسان، ای روزی رسانِ تنگ دستان، ای رحم کننده بر گناهکاران، ای درگذرنده از لغزشِ لغزندگان! ... تویی مستعان.
الأدب المفرد از ابو هریره : مردی در حالی که کودکی با او بود، به حضور پیامبر صلی الله علیه و آلهآمد و او را در آغوش خود فشرد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «آیا به او مهر می ورزی؟». گفت : بله. فرمود : «خدا به تو، از تو به او مهربان تر است و او مهربان ترینِ مهربانان است».
امام علی علیه السلام در سخنرانی ای که در آن، به یاد کرد ایمان می پردازد : ... خدا را خدا را [ پروا کنید] ! چه گسترده است آنچه از توبه پذیری و رحمت و نوید و بردباریِ سترگ که نزد اوست، و چه ناگوار است آنچه از پابندها و آتش شعله ور و عزّتمندی و توانایی و سخت گرفتن که نزد اوست! پس هر که به فرمان برداری از خدا دست یافت، کرامت او را برگزید و هر که همچنان در نافرمانیِ خداست، عذابِ سخت او را چشید. فرجامِ سرا [ی دنیا] آن جاست.
.
ص: 172
عنه علیه السلام :البَرُّ الرَّحیمُ بِمنَ لَجأَ إِلی ظِلِّهِ وَاعتَصَمَ بِحَبلِهِ . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ عِندَ الصَّباحِ وَالمَساءِ : إِنَّکَ أَنتَ المَنّانُ (2) بِالجَسیمِ ، الغافِرُ لِلعَظیمِ ، وأَنتَ أَرحَمُ مِن کُلِّ رَحیمٍ ، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ الأَخیارِ الأَنجَبینَ... . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :اللّهُمَّ ما قَدَّمتُ وما أَخَّرتُ ، وما أَغفَلتُ وما تَعَمَّدتُ وما تَوانَیتُ (4) ، وما أَعلَنتُ وما أَسرَرتُ ، فَاغفِرهُ لی یا أَرحَمَ الرّاحِمینَ. (5)
الإمام الصادق علیه السلام :اللّهُ أَعظَمُ مِن کُلِّ شَیءٍ ، وأَرحَمُ مِن کُلِّ شَیءٍ ، وأَعلی مِن کُلِّ شَیءٍ ، وأَملَکُ مِن کُلِّ شَیءٍ ، و أَقدَرُ مِن کُلِّ شَیءٍ. (6)
الإقبال عن أبی عمرو محمّد بن محمّد بن نصر السکونی :سَألتُ أبابَکرٍ أحمَدَ بنَ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ البَغدادیَّ رحمه الله أن یُخرِجَ إلَیَّ أدعِیَهَ شَهرِ رَمَضانَ الَّتی کانَ عَمُّهُ أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عُثمانَ بنِ السَّعیدِ العَمرِیُّ رضی اللّه عنه وأرضاه یدعو بها ، فَأَخرَجَ إلَیَّدَفتَرا مُجلَّدا بِأَحمَرَ، فَنَسَختُ مِنهُ أدعِیَهً کَثیرَهً وکانَ مِن جُملَتِها : «وتَدعو بِهذا الدُّعاءِ... وأَیقَنتُ أَنَّکَ أَرحَمُ الرّاحِمینَ فیمَوضِعِ العَفوِ وَالرّحمَهِ ، وأَشَدُّالمُعاقِبینَ فی مَوضِعِ النَّکالِ وَالنَّقِمَهِ، وأَعظَمُ المُتَجَبِّرینَ فی مَوضِعِ الکِبریاءِ وَالعَظَمَهِ» (7) . (8)
.
1- .البلد الأمین : ص 93 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 139 ح 7 .
2- .المَنّانُ : هو الذی یبدأ بالنَّوالِ قبل السؤال (مجمع البحرین : ج 1 ص 468) .
3- .الصحیفه السجّادیّه : ص 42 الدعاء 6 .
4- .وَنَی : إذا فَتَر و قَصَّر (النهایه : ج 5 ص 231) .
5- .الکافی : ج 2 ص 589 ح 26 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 77 ح 234 ، مهج الدعوات : ص 218 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، الإقبال : ج 1 ص 108 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 270 ح 3 .
6- .الدروع الواقیه : ص 86 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 188 ح 3 .
7- .هذا الدعاء وإن لم یکم مرویا عن أهل البیت علیهم السلام لکن بما أن محمّد بن عثمان أحد النوّاب الأربعه للإمام علیه السلامفیحتمل قویا أن یکون من أدعیه صاحب الأمر (عج) .
8- .الإقبال : ج 1 ص 138 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 108 ح 266 ، مصباح المتهجّد : ص 577 ح 690 کلّها من دون إسناد للمعصوم .
ص: 173
امام علی علیه السلام :[ خداوند،] نیکی کننده مهربان است به کسی که به سایه [رحمت] او پناه آورَد و به رشته او چنگ بزند.
امام زین العابدین علیه السلام از دعای وی در بامداد و شامگاه : بی گمان، تویی بسیار بخشنده [نعمت] بزرگ [بی درخواست] ، آمرزنده [گناه ]سترگ و تو مهربان تر از هر مهربانی. پس بر محمّد و خاندان پاکِ پاکیزه نیکِ نژاده اش درود فرست ... .
امام باقر علیه السلام :خداوندا! برایم بیامرز آنچه [ از گناه ]پیش انداختم و آنچه پس انداختم و آنچه غفلت ورزیدم و آنچه به عمد انجام دادم و آنچه سستی کردم و آنچه آشکار نمودم و آنچه پنهان داشتم، ای مهربان ترینِ مهربانان!
امام صادق علیه السلام :خدا از همه چیز سترگ تر، از همه کس مهربان تر، از همه چیز والاتر، از همه کس فرمان رواتر و از همه چیز تواناتر است.
الاقبال به نقل از ابو عمرو محمّد بن محمّد بن نصر سَکونی : از ابو بکر احمد بن محمّد بن عثمان بغدادی که خدایْ رحمتش کُناد خواستم که دعاهای ماه رمضان را که عمویش ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید عَمْری که خداوند از او خشنود باد و او را خشنود سازد با آنها دعا می کرد، برایم بیاورد. او دفتری را که جلدی قرمز داشت ، برایم آورد و من از روی آن، دعاهای زیادی را نوشتم و از جمله آنها این بود : «و این دعا را می خوانی : ... و یقین کردم که تو در جایگاه گذشت و رحمت، مهربان ترینِ مهربانانی و در جایگاهِ کیفر و عذاب، سخت ترینِ کیفرْ دهندگانی و در جایگاه بزرگی و سترگی، سترگ ترینِ چیرگانی». (1)
.
1- .این دعا، اگر چه از اهل بیت علیهم السلام روایت نشده است، اما از آن جا که محمّد بن عثمان، یکی از چهار نائب امام زمان علیه السلام است، احتمال قوی می رود که از دعاهای آن حضرت باشد .
ص: 174
27 / 2 15خَیرُ الرّاحِمینَالکتاب«وَ قُل رَّبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنتَ خَیْرُ الرَّ حِمِینَ » . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ إِنّی أُشهِدُک أَنَّکَ لا إِلهَ إِلاَّ أَنتَ ، وأَنَّکَ الواحِدُ الصَّمَدُ .. . فَاغفِر لی وَارحَمنی وأَنتَ خَیرُ الرّاحِمینَ. (2)
27 / 2 16لا تولِهُهُ رَحمَهٌ عَن عِقابٍالإمام علیّ علیه السلام :لا تَحجُزُهُ هِبَهٌ عَن سَلبٍ ، ولا یَشغَلُهُ غَضَبٌ عَن رَحمَهٍ ، ولا تولِهُهُ (3) رَحمَهٌ عَن عِقابٍ . (4)
.
1- .المؤمنون : 118 وراجع : المؤمنون : 109.
2- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 355 ح 1297 عن الإمام زین العابدین و الإمام الباقر علیهماالسلام .
3- .. الوله : التحیّر والتردد ؛ أی لا تحدث الرحمه لمستحقّها عنده ولَها وتصرفه عن عقاب المستحق (شرح نهج البلاغه : ج 10 ص 173).
4- .نهج البلاغه : الخطبه 195 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 315 ح 15 .
ص: 175
27 / 2 15 بهترینِ رحم کنندگان
27 / 2 16 رحمت، او را از کیفر باز نمی دارد
27 / 2 15بهترینِ رحم کنندگانقرآن«و بگو [ ای ] خداوندگار من! بیامرز و رحم کن ، و تویی بهترینِ رحم کنندگان» .
حدیثامام علی علیه السلام :خداوندا! من تو را گواه می گیرم که خدایی جز تو نیست و تویی یگانه صمد ... ، پس مرا بیامرز و به من رحمت آور که تو بهترینِ رحم کنندگانی.
27/2 16رحمت، او را از کیفر باز نمی داردامام علی علیه السلام :هیچ بخششی، او را از گرفتنی مانع نمی گردد و هیچ خشمی، او را از رحمتی باز نمی دارد و هیچ رحمتی، او را از کیفری باز نمی دارد.
.
ص: 176
27 / 3ما لا یُوصَفُ رَحمَتُهُ بِهِالإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ الرَّحمَهَ وما یَحدُثُ لَنا مِنها شَفَقَهٌ ومِنها جودٌ ، وإِنَّ رَحمَهَ اللّهِ ثَوابُهُ لِخَلقِهِ ، وَالرَّحمَهُ مِنَ العِبادِ شَیئانِ : أَحَدُهُما یُحدِثُ فِی القَلبِ الرَّأفَهَ وَاللُّطفَ وَالرِّقَّهَ لِما یُری بِالمَرحومِ مِنَ الضُّرِّ وَالحاجَهِ وضُروب البَلاءِ ، وَالآخَرُ ما یَحدُثُ مِنّا من بَعدِ الرَّأفَهِ عَلَی المَرحومِ وَالرَّحمَهُ مِنّا ما نَزَلَ بِهِ . وقَد یَقولُ القائِلُ : أُنظُر إِلی رَحمَهِ فُلانٍ ، وإِنَّما یُریدُ الفِعلَ الَّذی حَدَثَ عَنِ الرِّقَّهِ الَّتی فی قَلبِ فُلانٍ ، وإِنَّما یُضافُ إِلَی اللّهِ عز و جل مِن فِعلِ ما حَدَثَ عَنّا مِن هذِهِ الأَشیاءِ، وأَمَّا المَعنَی الَّذی هُوَ فِی القَلبِ فَهُوَ مَنفِیٌّ عَنِ اللّهِ ، کَما وَصَفَ عَن نَفسِهِ ، فَهُوَ رَحیمٌ لا رَحمَهُ رِقَّهٍ . (1)
.
1- .بحار الأنوار : ج 3 ص 196 ، تفسیر نور الثقلین : ج 1 ص 14 ح 52 کلاهما نقلاً عن کتاب الإهلیلجه .
ص: 177
27 / 3 آنچه در توصیف رحمتِ او، به کار نمی رود
27 / 3آنچه در توصیف رحمتِ او، به کار نمی رودامام صادق علیه السلام :همانا رحمت و آنچه برای ما پدید می آید، گاهی دلسوزی است و گاهی بخشش و همانا رحمت خدا، پاداش اوست به آفریدگانش و رحمت از جانب بندگان، دو گونه است : گونه ای از آن ، مهرورزی و لطف و دل رحمی ای است که گرفتاری ها و نیازها و بلاهای گوناگونِ شخص رحم شده، در دل انسان پدید می آورَد، و دیگری آن چیزی است که پس از مهرورزیِ ما به شخص رحم شده، از ما سر می زند و رحمت ما، همان چیزی (نیکی ای) است که به او فرود آمده است. و گاه گوینده می گوید : «به رحمتِ فلانی بنگر»، و منظورش کاری است که از دل رحمیِ آن شخص، پدید آمده و تنها همین نتیجه و فعلی که ما هم انجام می دهیم، به خداوند عز و جل نیز نسبت داده می شود (و نه حالتی که در دل پدید می آید). اما معنایی که در قلب است (دلسوزی)، از خدا به دور است، همان گونه که درباره خود وصف کرده است. پس او مهربان است ؛ امّا نه مهربانیِ [ از سرِ ]دلسوزی.
.
ص: 178
الفصل الثامن والعشرون: الرّفیع ، الرّافعالرَّفیع والرَّافع لغهً«الرفیع» فعیل من أَبنیه المبالغه ، وهو مبالغه فی «الرافع» ، وقد ورد «الرفع» فی اللغه بمعنی «خلاف الوضع والخفض» (1) ، و«تقریب الشیء» ، و«إِذاعه الشیء وإِظهاره» (2) ، ویُستعمَل الرفیع بمعنی الشریف (3) . قال ابن الأَثیر : فی أَسماء اللّه تعالی «الرافع» هو الذی یرفع المؤمنین بالإسعاد وأَولیاءه بالتقریب وهو ضدّ الخفض (4)
الرَّفیع والرَّافع فی القرآن والحدیثوردت مشتقّات مادّه «رفع» فی القرآن الکریم منسوبهً إِلی اللّه تعالی ثمانی عشره مرّهً ، واستعمل اسم «الرَّفیع» (5) مرّه واحده فیه ، کما استعمل اسم «الرَّافع» (6) مرّهً واحده أَیضا ، وقد عرض القرآن الکریم والأَحادیث المأثوره صفه الرافعیّه للّه تارهً بالنسبه إِلی الأُمور التکوینیّه کالسَّماء أَو السَّماوات ، وأُخری بالنسبه إِلی الأُمور القِیَمیّه والتشریعیّه کالدرجات أَو الأَعمال .
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 2 ص 423 ، الصحاح : ج 3 ص 1221 ، المصباح المنیر : ص 232 .
2- .معجم مقاییس اللغه : ج 2 ص 424 .
3- .الصحاح : ج 3 ص 1221 .
4- .النهایه : ج 2 ص 243 .
5- .غافر : 15 .
6- .آل عمران : 55 .