فصل چهل و دوم : عزیز
واژه شناسی «عزیز»
عزیز ، در قرآن و حدیث
فصل چهل و دوم : عزیزواژه شناسی «عزیز»صفت «عزیز» ، فعیل به معنای فاعل از مادّه «عزز» است و بر شدّت و قوّت و آنچه همانند چیرگی و قهر است ، دلالت دارد. در نام های خدای متعال ، عزیز ، یعنی چیره نیرومندی که مغلوب نمی شود.
عزیز ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، صفت «عزیز» ، در کنار صفت «حکیم» ، 47 بار و در کنار صفت «رحیم» ، سیزده بار و با صفت «علیم» ، شش بار و با صفت «قوی» ، هفت بار و با صفت «ذو انتقام» ، چهار بار و با صفت «غفّار» ، سه بار و با صفت «حمید» ، سه بار و با صفت «غفور» ، دو بار و با هر یک از صفات «وهّاب» و «مقتدر» ، یک بار به کار رفته است و یک بار هم به این شکل آمده است : «فرمان روای بسیار پاک، سلام، ایمنی بخش، نگاهبان، عزیز و چیره» . از منظر آیات و احادیث ، عزّت ، یکسره از آنِ خداست و عزّت مطلق ، منحصر در اوست؛ زیرا هر عزیزی جز او ذلیل است.
.
ص: 370
42 / 1للّهِ العِزَّهُ جَمیعاالکتاب«مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّهَ فَلِلَّهِ الْعِزَّهُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّلِحُ یَرْفَعُهُ وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ » . (1)
«یَقُولُونَ لَئِن رَّجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَهِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَکِنَّ الْمُنَفِقِینَ لاَ یَعْلَمُونَ » . (2)
.
1- .فاطر : 10 وراجع : النساء : 139 ویونس : 65 والصافّات : 180 .
2- .المنافقون : 8 .
ص: 371
42 / 1 عزّت ، یکسره از آنِ خداست
42 / 1عزّت ، یکسره از آنِ خداستقرآن«هر که عزّت خواهد، پس [بداند که] عزّت ، یکسره از آنِ خداست . سخن پاکیزه به سوی او بلند می شود و کار نیک ، آن را بالا می برد ، و کسانی که بر بدی ها نیرنگ می زنند، برایشان عذابی سخت است و نیرنگ ایشان ، خود ، نابود است» .
«[منافقان] می گویند : اگر به مدینه باز گردیم، البتّه عزیزتر، ذلیل تر را از آن بیرون خواهد کرد ، حال آن که عزّت ، تنها از آنِ خداست و از آنِ فرستاده اش و از آنِ مؤمنان ؛ ولی منافقان نمی دانند» .
.
ص: 372
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :لَم یُولَد سُبحانَهُ فَیَکونَ فِی العِزِّ مُشارَکا . (1)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لَبِسَ العِزَّ وَالکِبرِیاءَ ، وَاختارَهُما لِنَفسِهِ دونَ خَلقِهِ . (2)
عنه علیه السلام :کُلُّ عَزیزٍ غَیرُهُ ذَلیلٌ . (3)
42 / 2خَصائِصُ عِزَّتِهِالکتاب«تَنزِیلُ الْکِتَبِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ » . (4)
«یَنصُرُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ » . (5)
«إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ » . (6)
«کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّی أَلاَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفَّرُ » . (7)
«وَ مَا نَقَمُواْ مِنْهُمْ إِلاَّ أَن یُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ » . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 182 عن نوف البکالی ، التوحید : ص 31 ح 1 عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 314 ح 40 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 465 ح 37 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 65 ، غرر الحکم : ح 6878 وفیه «غیر اللّه سبحانه» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
4- .غافر : 2 وراجع : الأنعام: 96 ویس : 38 والنمل : 78 وفصّلت : 12 والزخرف : 9 .
5- .الروم : 5 وراجع : السجده : 6 ویس : 5 والدخان : 42 والشعراء : 9 ، 68 ، 104 ، 122 ، 140 ، 159 ، 175 ، 191 ، 217 .
6- .فاطر : 28 وراجع : الملک : 2 .
7- .الزمر : 5 وراجع : ص : 66 وغافر : 42 .
8- .البروج : 8 وراجع : إبراهیم : 1 وسبأ : 6 .
ص: 373
42 / 2 ویژگی های عزّت او
حدیثامام علی علیه السلام :خدای سبحان ، زاده نشده است تا در عزّت ، انبازی داشته باشد.
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که جامه عزّت و بزرگی پوشیده و آن دو را برای خود ، نه آفریده هایش ، برگزیده است.
امام علی علیه السلام :هر عزّتمندی جز او ، خوار است.
42 / 2ویژگی های عزّت اوقرآن«فرو فرستادن کتاب ، از جانب خدای پیروزِ شکست ناپذیرِ داناست» .
«هر که را بخواهد ، یاری می کند ، و اوست پیروزِ شکست ناپذیرِ مهربان» .
«از خدا ، تنها بندگان دانای او می هراسند. خداوند ، پیروزِ شکست ناپذیرِ آمرزگار است» .
«همگی (خورشید و ماه) برای مدّتی معیّن ، روان اند . هان! اوست پیروزِ شکست ناپذیرِ آمرزگار» .
«و بر ایشان سرزنش و انکار نکردند ، جز [ به دلیل ] آن که به خدای پیروزِ شکست ناپذیرِ ستوده ، ایمان آوردند» .
.
ص: 374
«إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ » . (1)
«کَذَّبُواْ بِئایَتِنَا کُلِّهَا فَأَخَذْنَهُمْ أَخْذَ عَزِیزٍ مُّقْتَدِرٍ » . (2)
«أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَهِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ » . (3)
«فَلاَ تَحْسَبَنَّ اللَّهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ ذُو انتِقَامٍ » . (4)
«هُوَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ » . (5)
«إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ » . (6)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :عِزُّ کُلِّ ذَلیلٍ . (7)
.
1- .الحجّ : 40 وراجع : الحجّ : 74 وهود : 66 والشوری : 19 والحدید : 25 والمجادله : 21 والأحزاب : 25 .
2- .القمر : 42 .
3- .ص : 9 .
4- .إبراهیم : 47 وراجع : آل عمران : 4 والمائده : 95 والزمر : 37 .
5- .الحشر : 23 .
6- .البقره : 220 . راجع : البقره : 129 ، 209 ، 228 ، 240 ، 260 وآل عمران : 6 ، 18 ، 62 ، 126 ، النساء : 56 ، 158 ، 165 والمائده : 38 ، 118 والأنفال : 10 ، 49 ، 63 ، 67 والتوبه : 40 ، 71 وإبراهیم : 4 والنحل : 60 والنمل : 9 والعنکبوت : 26 ، 42 والروم : 27 ولقمان : 9 ، 27 وسبأ : 27 وفاطر : 2 والزمر : 1 وغافر : 8 والشوری : 3 والجاثیه : 2 ، 37 والأحقاف : 2 والحدید : 1 والحشر : 1 ، 24 والممتحنه : 5 والصفّ : 1 والجمعه : 1 ، 3 والتغابن : 18 والفتح : 7 ، 19 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، تهذیب الأحکام : ج 2 ص 111 ح 416 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 331 ح 967 کلاهما عن عبد اللّه بن جندب عن الإمام الکاظم علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 131 ح 2339 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، الدعوات : ص 51 ح 128 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیها «معزّ کلّ ذلیل» ، بحار الأنوار : ج 95 ص 420 .
ص: 375
«بی گمان ، خداوند ، نیرومندِ شکست ناپذیر است» .
«[ فرعونیان ] همه نشانه های ما را دروغ شمردند . پس ، ایشان را به گرفتنِ عزّتمندی بسیار توانا گرفتیم» .
«یا گنجینه های رحمت خداوندگارِ شکست ناپذیرِ بسیار بخشنده ات، نزد ایشان است؟» .
«پس ، هرگز خدا را خلاف کننده وعده خود به فرستادگانش مپندار. خدا شکست ناپذیرِ سختْ کیفر است» .
«او خدایی است که خدایی جز او نیست ؛ فرمان روای بسیار پاک ، سلام، ایمنی بخش ، نگاهبان ، عزّتمند و چیره بسیار بزرگ. خدا از آنچه شرک می ورزند ، منزّه است» .
«خداوند ، شکست ناپذیرِ فرزانه است» .
حدیثامام علی علیه السلام :[ خداوند ، مایه ] عزّت هر خوار است.
.
ص: 376
عنه علیه السلام :تَواضَعَتِ الأَشیاءُ لِعَظَمَتِهِ ، وَانقادَت لِسُلطانِهِ وعِزَّتِهِ . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ فی صَلاهِ اللَّیلِ : اللّهُمَّ یا ذَا المُلکِ المُتَأَبِّدِ بِالخُلودِ ، وَالسُّلطانِ المُمتَنِعِ بِغَیرِ جُنودٍ ولا أَعوانٍ ، وَالعِزِّ الباقی عَلی مَرِّ الدُّهورِ وخَوالِی الأَعوامِ ومَواضِی الأَزمانِ وَالأَیّامِ ، عَزَّ سُلطانُکَ عِزّا لا حَدَّ لَهُ بِأَوَّلِیَّهٍ ، ولا مُنتَهی لَهُ بِآخِرِیَّهٍ ، وَاستَعلی مُلکُکَ عُلُوّا ، سَقَطَتِ الأَشیاءُ دونَ بلوغِ أَمَدِهِ ، ولا یَبلُغُ أَدنی مَا استَأثَرتَ بِهِ مِن ذلِکَ أَقصی نَعتِ النّاعِتینَ . (2)
الإمام الکاظم علیه السلام :العَزیزُ الَّذی لا یُذَلُّ . (3)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 129 الدعاء 32 ، مصباح المتهجّد : ص 188 ح 272 .
3- .التوحید : ص 76 ح 32 ، روضه الواعظین : ص 44 کلاهما عن محمّد بن أبی عمیر ، البلد الأمین : ص 133 ، المصباح للکفعمی : ص 170 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 203 ح 33 وراجع: الاُصول الستّه عشر : ص 56 .
ص: 377
امام علی علیه السلام :اشیا بر سترگی او فروتنی ورزیده و بر سلطه و عزّت او گردن نهاده اند.
امام زین العابدین علیه السلام از نیایش ایشان در نماز شب : خدایا ! ای دارنده فرمان روایی جاودانه زمان و سلطه نفوذناپذیر بی لشکرها و بی یاوران، و عزّت پایدار در گذرِ روزگاران و سالیان گذرنده و زمان ها و روزهای گذشته! سلطه تو عزیز است ؛ عزّتی که در اوّل بودن برای آن حدّی ، و در آخر بودن برای آن نهایتی نیست ، و فرمان رواییِ تو بسی بلند پایه است. اشیا پیش از رسیدن به غایت آن ، فرو افتادند و بالاترین وصفِ وصف کنندگان به نزدیک ترین چیزی که از آن ویژه خود ساخته ای، نمی رسد.
امام کاظم علیه السلام :[ خداوند عز و جل ] عزیزی است که خوار نمی شود.
.
ص: 378
الفصل الثالث والأربعون: العظیمالعظیم لغهً«العظیم» فعیل بمعنی فاعل من مادّه «عظم» وهو یدلّ علی کِبَر وقوّه (1) ، والعظمه: الکبریاء (2) .
العظیم فی القرآن والحدیثلقد ورد اسم «العظیم» مقرونا باسم «العلیّ» مرّتین فی القرآن الکریم (3) ، وورد ثلاث مرّات مع اسم «الربّ» (4) ، ومرّه مع اسم «اللّه » (5) ، وإِنّ إِطلاق اسم «العظیم» علی اللّه فی الآیات والأَحادیث قابل للتفسیر بوجهین :
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 4 ص 355 .
2- .المصباح المنیر : ص 417 .
3- .البقره: 255 ، الشوری : 4 .
4- .الواقعه : 74 ، 96 ، الحاقّه : 52 .
5- .الحاقّه: 33 .
ص: 379
فصل چهل و سوم : عظیم
واژه شناسی «عظیم»
عظیم ، در قرآن و حدیث
اشاره
فصل چهل و سوم : عظیمواژه شناسی «عظیم»صفت «عظیم (سِتُرگ)» ، فعیل به معنای فاعل از مادّه «عظم» است و بر سترگی و نیرومندی دلالت دارد و عظمت ، یعنی سترگی.
عظیم ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، نام «عظیم» در کنار نام «علی» ، دو بار وارد شده و با نام «ربّ» ، سه بار و با نام «اللّه » ، یک بار به کار رفته است. اطلاق نام عظیم بر خدا در آیات و احادیث ، به دو وجه تفسیر پذیر است :
.
ص: 380
أ الصفه الذاتیّهإِنّ القصد من عظمه اللّه فی هذا الوجه العظمه التی تلیق بشأنه لا العظمه فی الطول والعرض والعمق ، التی هی من شأن الأَجسام ، وتعنی عظمه اللّه سبحانه أَنّ له الکمالات المطلقه غیر المحدوده بنحو تعجز فیه القوی الذهنیّه للإنسان عن الإحاطه بکنهها وحقیقتها ، وقد قال الإمام علیّ علیه السلام: «لا تُقَدِّر عَظَمَهَ اللّهِ سُبحانَهُ عَلی قَدرِ عَقلِکَ فَتَکونَ مِنَ الهالِکینَ» (1) . قال ابن الأَثیر : فی أَسماء اللّه «العظیم» هو الذی جاوز قدره وجلّ عن حدود العقول ، حتّی لا تتصوّر الإحاطه بکنهه و حقیقته ، والعظم من صفات الأَجسام: کِبَر الطول والعرض والعمق ، واللّه تعالی جلّ قدره عن ذلک (2) .
ب الصفه الفعلیّهالقصد من عظمه اللّه فی هذا الوجه أَنّ اللّه تعالی خالق العالم العظیم ، وقد نُقل عن الإمام الصَّادق علیه السلامقوله: «إِنَّما قُلنا إِنَّهُ قَوِیٌّ لِلخَلقِ القَوِیّ ، وکَذلِکَ قَولُنا: العَظیم والکَبیر» (3) .
43 / 1للّهِ العَظَمَهُ وَالکِبرِیاءُالکتاب«فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ » . (4)
.
1- .راجع : ص 392 ح 4932 .
2- .النهایه : ج 3 ص 259 .
3- .بحار الأنوار : ج 3 ص 194 .
4- .الواقعه : 74 ، 96 والحاقّه : 52 .
ص: 381
الف صفت ذاتی
ب صفت فعلی
43 / 1 سترگی و بزرگی ، از آنِ خداست
الف صفت ذاتیدر این تفسیر، مقصود از عظیم بودن خدا، عظمتی است که در شأن اوست ، نه عظیم بودن در درازا و پهنا و ژرفا که در شأن اجسام است. عظیم بودن خدا ، به این معناست که خداوند ، دارای کمالات مطلق و نامحدود است ، به نحوی که قوای ذهنی انسان از احاطه بر کُنه و حقیقت آن ، ناتوان است. امام علی علیه السلامفرموده است : «سترگی خدای سبحان را به اندازه خِرد خود ، اندازه مکن ، که از هلاک شدگان خواهی بود». ابن اثیر می گوید : در نام های خدا ، عظیم ، کسی است که قدر او فراتر رفته و از حدود خردها والاتر و برتر شده است تا آن جا که احاطه به کُنه و حقیقت او تصوّر پذیر نیست. سترگی ، به عنوان یکی از ویژگی های اجسام، دارا بودن بزرگی ، درازا ، پهنا و ژرفاست و خدای متعال ، از آن ، برتر و بالاتر است.
ب صفت فعلیدر این تفسیر، منظور از عظیم بودن خدا آن است که خداوند متعال ، آفریدگار جهان سترگ است. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که : «گفتیم : او نیرومند است ، به دلیل [آفرینش ]آفریدگان نیرومند ، و این سان است گفتار ما : سترگ و بزرگ».
43 / 1سترگی و بزرگی ، از آنِ خداستقرآن«پس به نام خداوندگار سترگت تسبیح گوی» .
.
ص: 382
«إِنَّهُ کَانَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَقولُ اللّهُ عز و جل : لِیَ العَظَمَهُ وَالکِبرِیاءُ وَالفَخرُ ، وَالقَدرُ سِرّی ، فَمَن نازَعَنی فی واحِدَهٍ مِنهُنَّ کَبَبتُهُ فِی النّارِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله فی حَدیثِ المِعراجِ وقَد قالَ لَهُ سُبحانَهُ : أُنظُر إِلی عَرشی : فَنَظَرتُ إِلی عَظَمَهٍ ذَهَبَت لَها نَفسی وغُشِیَ عَلَیَّ ، فَاُلهِمتُ أَن قُلتُ : سُبحانَ رَبِّیَ العَظیمِ وبِحَمدِهِ لِعِظَمِ ما رَأَیتُ ، فَلَمّا قُلتُ ذلِکَ تَجَلَّی الغَشیُ عَنّی حَتّی قُلتُها سَبعا . (3)
الإمام علیّ علیه السلام لِلیَهودِیِّ الَّذی سَأَلَ عَن مُعجِزاتِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله: إِنَّهُ أُسرِیَ بِهِ مِن المَسجِدِ الحَرامِ إِلَی المَسجِدِ الأَقصی مَسیرَهَ شَهرٍ ، وعُرِجَ بِهِ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ مَسیرَهَ خَمسینَ أَلفَ عامٍ فی أَقَلَّ مِن ثُلثِ لَیلَهٍ ، حَتّی انتَهی إِلی ساقِ العَرشِ فَدَنا بِالعِلمِ فَتَدَلّی ، فَدُلِّیَ لَهُ مِنَ الجَنَّهِ رَفرَفٌ أَخضَرُ ، وغَشِیَ النّورُ بَصَرَهُ ، فَرَأَی عَظَمَهَ رَبِّهِ عز و جل بِفُؤادِهِ ولَم یَرَها بِعَینِهِ . (4)
التوحید عن یونس بن عبد الرحمن :قُلتُ لِأَبِی الحَسَنِ موسَی بنِ جَعفَرٍ علیه السلام : لِأَیِّ عِلَّهٍ عَرَجَ اللّهُ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله إِلَی السَّماءِ ، ومِنها إِلی سِدرَهِ المُنتَهی ، ومِنها إِلی حُجُبِ النُّورِ ، وخاطَبَهُ وناجاهُ هُناکَ وَاللّهُ لا یوصَفُ بِمَکانٍ ؟ فَقالَ علیه السلام : إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی لا یُوصَفُ بِمَکانٍ ، ولا یَجری عَلَیهِ زَمانٌ ، ولکِنَّهُ عز و جل أَرادَ أَن یُشَرِّفَ بِهِ مَلائِکَتَهُ وسُکّانَ سَماواتِهِ ، ویُکرِمَهُم بِمُشاهَدِتِهِ ، ویُرِیَهُ مِن عَجائِبِ عَظَمَتِهِ ما یُخبِرُ بِهِ بَعدَ هُبوطِهِ ، ولَیسَ ذلِکَ عَلی ما یَقولُ المُشَبِّهونَ ، سُبحانَ اللّهِ وتَعالی عَمّا یُشرِکونَ . (5)
.
1- .الحاقّه : 33 .
2- .نوادر الاُصول : ج 1 ص 34 عن أنس ، کنز العمّال : ج 3 ص 535 ح 7780 .
3- .علل الشرائع : ص 315 ح 1 عن محمّد بن النعمان الأحول وعمر بن اُذینه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 18 ص 358 ح 66 .
4- .الاحتجاج : ج 1 ص 521 ح 127 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 320 ح 16 .
5- .التوحید : ص 175 ح 5 ، علل الشرائع : ص 132 ح 2 وفیه «یصفون» بدل «یشرکون» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 315 ح 10 .
ص: 383
«او به خداوندگار سترگ ، ایمان نمی آورد» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا عز و جل می فرماید : «سترگی و بزرگی و فخر ، تنها از آنِ من است و قدر ، راز من است . پس هر کس در یکی از آنها با من بستیزد، او را در آتش ، سرنگون می کنم».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حدیث معراج که خدای سبحان به او فرمود : به عرشم بنگر : پس به سترگی ای نگریستم که جانم برای آن رفت و بیهوش شدم. پس به سبب سترگی آنچه دیدم ، به من الهام شد . گفتم : منزّه است خداوندگار سترگم و من به ستایش او می پردازم. پس چون آن را گفتم، بیهوشی از من برطرف شد، تا این که آن را هفت بار گفتم.
امام علی علیه السلام به یهودی ای که از معجزه های پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید : او را شبانه در راه یک ماهه مسجد الحرام تا مسجد الأقصی سیر دادند و در ملکوت آسمان ها ، به اندازه پنجاه هزار سال راه را در کمتر از یکْ سومِ شب ، بالایش بردند تا این که به ساق عرش رسید . پس به دانش ، نزدیک و نزدیک تر شد . پس ، از بهشت [ برای ایشان ]جامه ای سبز فرستاده شد و نور، دیده اش را فرو پوشانْد و سترگی خداوندگارش عز و جل را به دل خود دید و با دیده خود ندید.
التوحید به نقل از یونس بن عبد الرحمان : به امام کاظم علیه السلام گفتم : به چه علّتی خدا پیامبر خود را به آسمان و از آن جا به سِدره المنتهی و از آن جا به حجاب های نور ، بالا برد و آن جا او را مخاطب ساخت و با او نجوا کرد، حال آن که خدا به مکان ، وصف نمی شود؟ فرمود : «خدای والا و بلند پایه ، به مکانی وصف نمی گردد و زمانی بر او جاری نمی شود؛ ولی خداوند عز و جل خواست با او (پیامبر صلی الله علیه و آله) ، فرشتگان و ساکنان آسمان هایش را شرافت ببخشد و ایشان را با مشاهده وی گرامی بدارد و از شگفتی های سترگی خود ، چیزی را به او نشان دهد که پس از فرود آمدنش از آن خبر دهد، نه آن گونه که مشبّهه (همسان انگاران) (1) می گویند. خداوند ، پاک و بر کنار است از آنچه شرک می ورزند.
.
1- .مُشَبِّهه : گروهی که به شباهت خداوند به مخلوقات ، اعتقاد دارند .
ص: 384
رسول اللّه صلی الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا أَعظَمَ مِن کُلِّ عَظیمٍ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :فَلا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ مِن عَظیمٍ ما أَعظَمَهُ ، وجَلیلٍ ما أَجَلَّهُ ، وعَزیزٍ ما أَعَزَّهُ ، وتَعالی عَمّا یَقولُ الظّالِمونَ عُلُوّا کَبیرا . (2)
الإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «لاَ تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا » (3) : لا تَخافونَ للّهِِ عَظَمَهً . (4)
الإمام الکاظم علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ العَلِیِّ العَظیمِ ، الَّذی بِعَظَمَتِهِ ونورِهِ أَبصَرَ قُلوبَ المُؤمِنینَ ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ عاداهُ الجاهِلونَ ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ ابتَغی مَن فِی السَّماواتِ ومَن فِی الأَرضِ إِلَیهِ الوَسیلهَ بِالأَعمالِ المُختَلِفَهِ ، وَالأَدیانِ المُتَضادَّهِ . (5)
.
1- .المصباح للکفعمی : ص 338 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 353 ح 1 عن أبی بصیر ، المجتنی : ص 106 ، مصباح المتهجّد : ص 423 ح 542 ، جمال الاُسبوع : ص 111 بزیاده «أنت العظیم العظیم العظیم» فی أوّلهما وکلّها عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 90 ص 330 ح 41 .
2- .التوحید : ص 44 ح 3 عن الحصین بن عبدالرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 271 ح 15 .
3- .نوح : 13 .
4- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 387 عن أبی الجارود ، بحار الأنوار : ج 11 ص 315 ح 8 .
5- .الکافی : ج 8 ص 124 ح 95 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 754 ح 859 ولیس فیه «ونوره ابتغی من فی السماوات ومن فی الأرض» وفیه «الشتّی» بدل «المتضادّه» وکلاهما عن علیّ بن سوید ، إرشاد القلوب : ص 309 عن الإمام علیّ علیه السلامنحوه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 329 ح 7 .
ص: 385
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعا : ای سترگ تر از هر سترگی!
امام علی علیه السلام :پس جز خدا ، خدایی نیست. سترگی که چه سترگ است و شکوهمندی که چه با شکوه است و عزّتمندی که چه باعزّت است و از آنچه ستمکاران می گویند ، بسی برتر و والاتر است.
امام باقر علیه السلام درباره گفتار خداوند متعال : «از شُکوه خدا بیمی ندارید» : از سترگی خدا هیچ نمی هراسید.
امام کاظم علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداوند بلند پایه سترگ است؛ کسی که به سترگی و نور خویش ، دل های مؤمنان را روشن ساخت و به [ دلیل ]سترگی و نورش ، جاهلان با او دشمنی ورزیدند و به سترگی و نور او ، هر که در آسمان ها و هر که در زمین است، با کردارهای گوناگون و کیش های ناهمگون، به سوی او وسیله می جوید.
.
ص: 386
43 / 2عَظَمَتُهُ مَلَأت کُلَّ شَیءٍالإمام علیّ علیه السلام فِی الدُّعاءِ الَّذی عَلَّمَهُ کُمَیلَ : اللّهُمَّ إِنّی أَسأَ لُکَ ... بِعَظَمَتِکَ الَّتی مَلَأَت کُلَّ شَیءٍ ، وبِسُلطانِکَ الَّذی عَلا کُلَّ شَیءٍ . (1)
عنه علیه السلام :تواضَعَتِ الأَشیاءُ لِعَظَمَتِهِ ، وَانقادَت لِسُلطانِهِ وعِزَّتِهِ . (2)
43 / 3صَغُرَ کُلُّ عَظیمٍ عِندَ عَظَمَتِهِالإمام علیّ علیه السلام :صَغُرَ کُلُّ جَبّارٍ فی عَظَمَهِ اللّهِ . (3)
عنه علیه السلام :فَاستَجیبوا للّهِِ وآمِنوا بِهِ ، وعَظِّمُوا اللّهَ الَّذی لا یَنبَغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَهَ اللّهِ أَن یَتَعَظَّمَ ؛ فَإِنَّ رِفعَهَ الَّذینَ یَعلَمونَ ما عَظَمَهُ اللّهِ أَن یَتَواضَعوا لَهُ . (4)
الإمام الباقر علیه السلام :قالَ جَبرَئیلُ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : . . . لَیسَ شَیءٌ یَدنو مِنَ الرَّبِّ إِلاّ صَغُرَ لِعَظَمَتِهِ . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أَوحی إِلی داوودَ علیه السلام : . . . ما لی أَراکَ مُتَذَلِّلاً ؟ قالَ : عَظیمُ جَلالِکَ الَّذی لا یُوصَفُ ذَلَّلَنی . (6)
.
1- .مصباح المتهجّد : ص 844 ح 910 ، الإقبال : ج 3 ص 332 وفیه «ملأت أرکان کلّ شیء» وکلاهما عن کمیل بن زیاد .
2- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 154 ح 23 عن الإمام الرضا علیه السلام وفیه «تواضع کلّ شیء لسلطانه وعظمته» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 266 ح 14 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 294 ح 2652 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 195 ح 3 .
4- .الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه ، نهج البلاغه : الخطبه 147 ولیس فیه صدره إلی «لا ینبغی» ، تحف العقول : ص 227 عن الإمام الحسین علیه السلام ولیس فیه «وعظّموا اللّه الذی» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 369 ح 34 .
5- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 28 عن جابر ، بحار الأنوار : ج 16 ص 292 ح 160 .
6- .الأمالی للصدوق : ص 263 ح 280 ، قصص الأنبیاء : ص 199 ح 254 کلاهما عن یونس بن ظبیان ، مشکاه الأنوار : ص 400 ح 1326 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 34 ح 3 .
ص: 387
43 / 2 سترگی او ، همه چیز را آکنده است
43 / 3 هر سترگی ای ، پیش سترگی او خُرد است
43 / 2سترگی او ، همه چیز را آکنده استامام علی علیه السلام در دعایی که به کمیل آموخت : خدای من! از تو درخواست می کنم ... به سترگی ات که همه چیز را آکنده و به سلطه ات که از همه چیز ، فراتر رفته است.
امام علی علیه السلام :اشیا در برابر سترگی او فروتنی ورزیدند و به سلطه و عزّت او گردن نهادند.
43 / 3هر سترگی ای ، پیش سترگی او خُرد استامام علی علیه السلام :هر چیره ای در برابر سترگی خدا، خُرد است.
امام علی علیه السلام :پس [ فراخوانِ ] خدا را اجابت کنید و به او ایمان آورید و خدایی را سترگ بدارید که برای کسی که سترگی خدا را شناخت ، نسزد که سترگی ورزد؛ زیرا والاییِ کسانی که می دانند سترگیِ خدا چیست، آن است که برای او فروتنی کنند.
امام باقر علیه السلام :جبرئیل علیه السلام به پیامبر خدا گفت : ... چیزی به خداوندگار ، نزدیک نشد، مگر آن که در برابر سترگی او کوچک شد .
امام صادق علیه السلام :خدای والا و بلند پایه به داوود علیه السلاموحی کرد : «... چرا تو را فروتن می بینم؟» . گفت : شُکوهِ سترگ وصف ناپذیرت، مرا فروتن ساخته است .
.
ص: 388
الإمام الکاظم علیه السلام :صَغُرَ کُلُّ عَظیمٍ عِندَ عَظَمَهِ اللّهِ . (1)
الأمالی للصدوق عن ابن عبّاس :لَمّا مَضی لِعیسی علیه السلام ثَلاثونَ سَنَهً بَعَثَهُ اللّهُ عز و جلإِلی بَنی إِسرائِیلَ ، فَلَقِیَهُ إِبلیسُ لَعَنَهُ اللّهُ عَلی عَقَبَهِ بَیتِ المَقدِسِ وهِیَ عَقَبَهُ أَفیقٍ . فَقالَ لَهُ : یا عیسی ، أَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَن تَکَوَّنتَ مِن غَیرِ أَبٍ ؟ قالَ عیسی علیه السلام : بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی کَوَّنَنی ، وکَذلِکَ کَوَّنَ آدَمَ وحَوّاءَ . قالَ إِبلیسُ : یا عیسی ، فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَکَلَّمتَ فِی المَهدِ صَبِیّا ؟ قالَ عیسی علیه السلام : یا إِبلیسُ ، بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی أَنطَقَنی فی صِغَری ولو شاءَ لَأَبکَمَنی . قالَ إِبلیسُ : فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَخلُقُ مِنَ الطّینِ کَهَیئَهِ الطَّیرِ فَتَنفُخُ فیهِ فَیَصیرُ طَیرا ؟ قالَ عیسی علیه السلام : بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی خَلَقَنی وخَلَقَ ما سَخَّرَ لی . قالَ إِبلیسُ : فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تَشفی المَرضی ؟ قالَ عیسی علیه السلام : بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی بِإِذنِهِ أشفیهِم ، وإِذا شاءَ أَمرَضَنی . قالَ إِبلیسُ : فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّکَ تُحیِی المَوتی ؟ قالَ عیسی علیه السلام : بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی بِإِذنِهِ أُحییهِم ، ولا بُدَّ مِن أَن یُمیتَ ما أَحیَیتُ ویُمیتَنی . قالَ إِبلیسُ : یا عیسی ، فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّک تَعبُرُ البَحرَ فَلا تَبتَلُّ قَدَماکَ ولا تَرسُخُ فیهِ ؟ قالَ عیسی علیه السلام : بَلِ العَظَمَهُ لِلَّذی ذَلَّلَهُ لی ، ولَو شاءَ أَغرَقَنی . قالَ إِبلیسُ : یا عیسی ، فَأَنتَ الَّذی بَلَغَ مِن عِظَمِ رُبوبِیَّتِکَ أَنَّهُ سَیَأتی عَلَیکَ یَومٌ تَکونُ السَّماواتُ وَالأَرضُ ومَن فیهِنّ دونَکَ ، وأَنتَ فَوقَ ذلِکَ کُلِّهِ تُدَبِّرُ الأَمرَ ، وتُقَسِّمُ الأَرزاقَ ؟ فَأَعظَمَ عیسی علیه السلام ذلِکَ مِن قَولِ إِبلیسَ الکافِرِ اللَّعینِ ، فَقالَ عیسی علیه السلام : سُبحانَ اللّهِ مِل ءَ سَماواتِهِ وأَرَضیهِ ، ومِدادَ کَلِماتِهِ ، وزِنَهَ عَرشِهِ ، ورِضا نَفسِهِ! (2)
.
1- .مهج الدعوات : ص 41 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 335 ح 5 .
2- .الأمالی للصدوق : ص 272 ح 300 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 270 ح 1 .
ص: 389
امام کاظم علیه السلام :هر سترگی ای ، پیش سترگی خدا، خُرد است.
الأمالی ، صدوق به نقل از ابن عبّاس : هنگامی که عیسی علیه السلام سی ساله شد ، خدای عزیز و جلیل ، او را به سوی بنی اسرائیل [ به پیامبری ]برانگیخت. ابلیس که نفرین خدا بر او باد در گردنه بیت المقدّس که گردنه اَفیق است به او برخورد و به او گفت : ای عیسی! تویی که سترگی خداوندگاری ات به جایی رسیده که بدون پدر به وجود آمدی؟! عیسی علیه السلام فرمود : «[ هرگز! ] بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که مرا به وجود آورد و همین گونه ، آدم و حوّا را » . ابلیس گفت : ای عیسی! پس تویی که سترگی خداوندگاری ات به جایی رسیده که در نوزادی سخن گفتی؟! عیسی علیه السلام فرمود : «بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که مرا در خُردسالی گویا کرد و اگر می خواست ، مرا گُنگ می ساخت». ابلیس گفت : پس تو کسی هستی که سترگی خداوندگاری ات تا آن جاست که گِل را به شکل پرنده می سازی و در آن می دمی ، پس پرنده می شود؟! عیسی علیه السلام فرمود : «بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که مرا آفرید و آنچه رام من گردانْد ، آفرید». ابلیس گفت : پس تو کسی هستی که سترگی خداوندگاری ات تا آن جاست که بیماران را بهبود می بخشی؟! عیسی علیه السلام فرمود : «بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که به اذن او ایشان را بهبود می دهم و هر گاه بخواهد ، مرا بیمار می گردانَد». ابلیس گفت : پس تو کسی هستی که سترگی خداوندگاری ات تا آن جاست که مردگان را زنده می کنی؟! عیسی علیه السلام فرمود : «بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که به اذن او ایشان را زنده می کنم و ناگزیر ، آنچه من زنده ساختم، خواهد مُرد و مرا نیز خواهد میرانْد». ابلیس گفت : ای عیسی! پس تو کسی هستی که سترگی خداوندگاری ات تا آن جاست که تو از دریا می گذری و گام هایت تَر نمی گردند و در آن فرو نمی روی؟! عیسی علیه السلام فرمود : «بلکه سترگی ، از آنِ کسی است که آن را برایم رام ساخته و اگر می خواست ، مرا غرق می ساخت». ابلیس گفت : ای عیسی! پس تو کسی هستی که سترگی خداوندگاری ات تا آن جاست که روزی بر تو خواهد آمد که آسمان ها و زمین و آن که در آنهاست ، فرو دستِ تو خواهد بود و تو بر فراز همه آنها ، کار [آفرینش] را تدبیر و روزی ها را بخش می کنی؟! این سخن ابلیس کافرِ نفرین شده ، بر عیسی علیه السلامگران آمد. پس فرمود : «خدا را به گنجایش آسمان ها و زمین هایش ، و مُرکّب سخنانش ، و سنگینی عرشش ، و خرسندی ذاتش ، به پاکی می ستایم».
.
ص: 390
راجع : ص 376 ح 4911 .
43 / 4ما لا یُوصَفُ عَظَمَتُهُ بِهِالإمام علیّ علیه السلام :عَظیمُ العَظَمَهِ لا یوصَفُ بِالعِظَمِ ، کَبیرُ الکِبرِیاءِ لا یوصَفُ بِالکِبَرِ ، جَلیلُ الجَلالَهِ لا یوصَفُ بِالغِلَظِ . (1)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 138 ح 4 عن الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، الأمالی للصدوق : ص 423 ح 560 ، الاختصاص : ص 236 کلاهما عن الأصبغ بن نباته ، روضه الواعظین : ص 40 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 27 ح 2 وراجع: إرشاد القلوب : ص 374 .
ص: 391
43 / 4 آنچه در توصیف سترگی او ، به کار نمی آید
ر . ک : ص 377 ح 4911 .
43 / 4آنچه در توصیف سترگی او ، به کار نمی آیدامام علی علیه السلام :بسی سترگ است؛ امّا به کلان بودن ، وصف نمی شود . بسی بزرگ است امّا به بزرگی [ در اندازه ] وصف نمی شود . بسی شکوهمند است ؛ امّا به درشتی (ستبری) وصف نمی گردد .
.
ص: 392
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذِی انحَسَرَتِ الأَوصافُ عَن کُنهِ مَعرِفَتِهِ ، ورَدَعَت عَظَمَتُهُ العُقولَ ، فَلَم تَجِد مَساغا إِلی بُلوغِ غایَهِ مَلَکوتِهِ . (1)
عنه علیه السلام :لا تُقَدِّر عَظَمَهَ اللّهِ سُبحانَهُ عَلی قَدرِ عَقلِکَ فَتَکونَ مِنَ الهالِکینَ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ عَظیمٌ رَفیعٌ لا یَقدِرُ العِبادُ عَلی صِفَتِهِ ، ولا یَبلُغونَ کُنهَ عَظَمَتِهِ . (3)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 155 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 317 ح 42 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 56 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 163 ح 5 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن أبیه عنه علیهم السلام ، أعلام الدین : ص 103 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 278 ح 16 .
3- .الکافی : ج 1 ص 103 ح 12 ، التوحید : ص 115 ح 14 کلاهما عن عبد اللّه بن سنان ، بحار الأنوار : ج 4 ص 297 ح 26 .
ص: 393
امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خداست که وصف ها از [رسیدن به] کُنه شناخت او درمانْدند و سترگی او ، خِردها را چنان باز داشت که برای رسیدن به غایت ملکوت او راهی نیافتند .
امام علی علیه السلام :سترگی خدای پاک را به اندازه خِردت مَسنج که از هلاک شدگان می شوی.
امام صادق علیه السلام :خداوند ، سترگِ بلند پایه است و بندگان ، نمی توانند او را توصیف کنند و به حقیقتِ سترگی او نمی رسند .
.
ص: 394
الفصل الرابع والأربعون: العفوّالعفوّ لغهً«العفوّ» فعول من مادّه «عفو» وهو أَصلان یدلّ أَحدهما علی ترک الشیء والآخر علی طلبه ، فالأَوّل: العفو: عفو اللّه تعالی عن خلقه ، وذلک ترکه إِیّاهم فلا یعاقبهم فضلاً منه . قال الخلیل : «وکلّ من استحقّ عقوبهً فترکته فقد عفوت عنه ، والأَصل الآخر الذی معناه الطلب قول الخلیل : إِنّ العُفاهَ طلاّب المعروف (1) .
العفوّ فی القرآن والحدیثلقد وردت مشتقّات مادّه «عفو» ثمانی عشره مرّهً فی القرآن الکریم موصوفا بها اللّه سبحانه (2) . وذُکر اسم «العفوّ مع اسم «الغفور» أَربع مرّات (3) ، ومع اسم «القدیر» مرّهً واحدهً (4) ، وکما قیل فی البحث اللغویّ فإنّ «عفو» بمعنی ترک ، والعفوّ بمعنی التارک ، ومن جهه أُخری فإنّ الترک یحتاج إِلی متعلّق ، ومتعلّق ترک اللّه فی الآیات والأَحادیث معاصی العباد ، والمقصود من ترک اللّهِ المعاصیَ هو أَنّه تعالی یترک العقاب علیها . قال الراغب : «العفو : القصد لتناول الشیء ، وعفوت عنه قصدت إزاله ذنبه صارفا عنه فالعفو هو التجافی عن الذنب ، وقولهم فی الدعاء «أَسألک العفو والعافیه» أَی ترک العقوبه والسلامه». (5)
.
1- .معجم مقاییس اللغه : ج 4 ص 56 .
2- .البقره: 52 ، 187 ، 286 ، آل عمران: 152 ، 155 ، المائده: 95 ، 101 ، التوبه : 43 ، النساء : 43 ، 99 ، 149 ، 153 ، الشوری: 25 ، 30 ، 34 ، الحج : 60 ، المجادله: 2 .
3- .الحجّ : 60 ، المجادله: 2 ، النساء : 43 ، 99 .
4- .النساء : 149 .
5- .مفردات ألفاظ القرآن : ص 574 .