گروه نرم افزاری آسمان

بخش یکم : آشنایی با عدالت خداوند



اشاره

بخش یکم : آشنایی با عدل الهیفصل یکم : معنای عدالتفصل دوم : آنچه با ایمان به دادگری خداوند، منافات داردفصل سوم : دلیل دادگری خدافصل چهارم: عدل ، از اصول دین استفصل پنجم: عدالت در آخرت

.



ص: 24

الفصل الأوّل: معنی العدل1 / 1مَعناهُ العامُّالإمام الصادق علیه السلام فی بَیانِ جُنودِ العَقلِ : العَدلُ وضِدُّهُ الجَورُ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :الجَورُ مُضادُّ العَدلِ . (2)

1 / 2مَعنی عَدلِ اللّهِأ لَیسَ فی أفعالِهِ مِثقالُ ذَرَّهٍ مِنَ الظُّلمِالکتاب«إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ وَإِن تَکُ حَسَنَهً یُضَعِفْهَا وَیُؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِیمًا» . (3)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 21 ح 14 ، الخصال : ص 589 ح 13 ، المحاسن : ج 1 ص 312 ح 620 ، مشکاه الأنوار : ص 442 ح 1485 کلّها عن سماعه بن مهران ، بحار الأنوار : ج 1 ص 110 ح 7 .
2- .غرر الحکم : ح 268 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 61 ح 1585 .
3- .النساء : 40 .


ص: 25



فصل یکم : معنای عدالت

1 / 1 معنای عامّ عدالت

1 / 2 معنای عدالت خداوند

الف در کارهای خداوند ، هموزن ذرّه ای ، ستم نیست

فصل یکم : معنای عدالت1 / 1معنای عامّ عدالتامام صادق علیه السلام در بیان سپاه خرد : [یکی ]عدالت است که ضدّ آن ، ستمگری است .

امام علی علیه السلام :ستمگری ، ضدّ عدالت است .

1 / 2معنای عدالت خداوندالف در کارهای خداوند ، هموزن ذرّه ای ، ستم نیستقرآن«در حقیقت، خدا هموزن ذرّه ای ، ستم نمی کند و اگر [آن ذرّه، کارِ ]نیکی باشد ، دو چندانش می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد» .


.



ص: 26

«إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئا وَ لَکِنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» . (1)

«قُلْ مَتَعُ الدُّنْیَا قَلِیلٌ وَالْاخِرَهُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَی وَلَا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً» . (2)

«وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّلِحَتِ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ وَلَا یُظْلَمُونَ نَقِیرًا» . (3)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا عَظیما لا یوصَفُ ، یا عَدلاً لا یَحیفُ (4) . (5)

عنه صلی الله علیه و آله فی وَصفِ اللّهِ تَعالی : اللّهُمَّ إنَّکَ حَیٌّ لاتَموتُ... وعادِلٌ لا تَحیفُ ، وغَنِیٌّ لا تَفتَقِرُ. (6)

عنه صلی الله علیه و آله مِن خُطبَتِهِ فی غَدیرِ خُمٍّ : أشهَدُ بِأَنَّهُ اللّهُ ... العَدلُ الَّذی لا یَجورُ . (7)

صحیح مسلم :عن أبی ذرّ عن النبیّ صلی الله علیه و آله فیما رَوی عَنِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی أنَّهُ قالَ : یا عِبادی ، إنّی حَرَّمتُ الظُّلمَ عَلی نَفسی ، وجَعَلتُهُ بَینَکُم مُحَرَّما ، فَلا تَظالَموا . (8)

.

1- .یونس : 44 وراجع یس : 54 .
2- .النساء : 77 وراجع النساء : 49 .
3- .النساء : 124 .
4- .الحَیْفُ : الجَورُ والظُلم (النهایه : ج 1 ص 469 «حیف») .
5- .البلد الأمین : ص 411 ، جمال الاُسبوع : ص 129 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 94 ص 397 .
6- .مهج الدعوات: ص174 عن سلمان عن الإمام علیّ علیه السلام ، جمال الاُسبوع : ص129، البلد الأمین : ص66 کلاهما من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، المصباح للکفعمی : ص 348 ، بحار الأنوار : ج95 ص390 ح29.
7- .الاحتجاج : ج 1 ص 140 ح 32 عن علقمه بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام ، الکافی : ج 8 ص 105 ح 79 عن ثویر بن أبی فاخته عن الإمام زین العابدین عن أبیه عن جدّه علیهم السلامبزیاده «الحکم» قبل «العدل» ، التوحید : ص 76 ح 32 عن ابن أبی عمیر عن الإمام الکاظم علیه السلام ، تحف العقول : ص 407 عن الإمام الکاظم علیه السلام نحوه ، العدد القویّه : ص 170 عن زید بن أرقم ، بحار الأنوار : ج 7 ص 268 ح 35 .
8- .صحیح مسلم : ج 4 ص 1994 ح 55 ، صحیح ابن حبّان : ج 2 ص 385 ح 619 ، السنن الکبری : ج 6 ص 154 ح 11503 ، مسند الشامیّین : ج 1 ص 192 ح 337 ، کنز العمّال : ج 15 ص 924 ح 43590 .


ص: 27

«خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند؛ لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند» .

«بگو : برخورداری [از این] دنیا اندک است و برای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است و [در آن جا ]به قدر نخ هسته خرمایی بر شما ستم نخواهد رفت» .

«و کسانی که کارهای شایسته کنند چه مرد باشند ، چه زن در حالی که مؤمن باشند، آنان داخل بهشت می شوند، و به قدر گودیِ پشت هسته خرمایی ، مورد ستم قرار نمی گیرند» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای بزرگی که هرگز به وصف نمی آید! ای بسیار دادگری که هرگز ستم روا نمی دارد!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در توصیف خدای متعال : خدایا! همانا تو زنده ای هستی که نمی میری... و دادگری هستی که ستم نمی کنی، و توانگری هستی که نیازمند نمی شوی.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در خطبه خود در غدیر خُم : شهادت می دهم که همانا اوست خدایِ ... بسیار دادگری که هرگز ستم روا نمی دارد.

صحیح مسلم به نقل از ابو ذر ، از پیامبر صلی الله علیه و آله ، آن جا که سخن خداوند متعال را روایت می نماید : ای بندگان من! همانا ستم را برخودم حرام کردم و آن را در میان شما نیز حرام کردم . پس بر یکدیگر ستم نکنید .

.



ص: 28

کفایه الأثر عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری :دَخَلَ جُندَبُ بنُ جُنادَهَ الیَهودِیُّ مِن خَیبَرَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا مُحَمَّدُ ، أخبِرنی عَمّا لَیسَ للّهِِ وعَمّا لَیسَ عِندَ اللّهِ وعَمّا لا یَعلَمُهُ اللّهُ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أمّا ما لَیسَ للّهِِ فَلَیسَ للّهِِ شَریکٌ ، وأمّا ما لَیسَ عِندَ اللّهِ فَلَیسَ عِندَ اللّهِ ظُلمٌ لِلعِبادِ ، وأمّا ما لا یَعلَمُهُ اللّهُ فَذلِکَ قَولُکُم یا مَعشَرَ الیَهودِ : إنَّهُ «عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ» (1) وَاللّهُ لا یَعلَمُ لَهُ وَلَدا . فَقالَ جُندَبٌ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وأنَّکَ رَسولُ اللّهِ حَقّا . (2)

الإمام علیّ علیه السلام فی حَمدِ اللّهِ وَالثَّناءِ عَلَیهِ : الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا تُدرِکُهُ الشَّواهِدُ ... الَّذی صَدَقَ فی میعادِهِ ، وَارتَفَعَ عَن ظُلمِ عِبادِهِ ، وقامَ بِالقِسطِ (3) فی خَلقِهِ ، وعَدَلَ عَلَیهِم فی حُکمِهِ . (4)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ لا تَفعَل بی ما أنَا أهلُهُ ، فَإِنَّکَ إن تَفعَل بی ما أنَا أهلُهُ تُعَذِّبنی ولَم تَظلِمنی ، أصبَحتُ أتَّقی عَدلَکَ ولا أخافُ جَورَکَ ، فَیا مَن هُوَ عَدلٌ لا یَجورُ ارحَمنی . (5)

.

1- .التوبه : 30 .
2- .کفایه الأثر : ص 57 ، التوحید : ص 377 ح 23 عن علیّ بن مهرویه القزوینی عن الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 141 ح 40 عن داوود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام و ج 2 ص 46 ح 172 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 84 ح 193 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام، الأمالی للطوسی: ص275 ح527 عن الإمام الهادی عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 10 ص 11 ح 5 ؛ ینابیع المودّه : ج 3 ص 283 ح2.
3- .القِسْطُ : العَدلُ (المصباح المنیر : ص 503 «قسط») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 185 ، الاحتجاج : ج 1 ص 480 ح 117 ، أعلام الدین : ص 67 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 261 ح 9 .
5- .الکافی : ج 4 ص 433 ح 5 ، تهذیب الأحکام : ج 5 ص 147 ح 482 ، المقنعه : ص 405 ، مصباح المتهجّد : ص 684 ح 761 کلاهما من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام .


ص: 29

کفایه الأثر به نقل از جابر بن عبد اللّه انصاری : جُندب بن جُناده یهودی ، از خیبر به محضر پیامبر خدا رسید و گفت : ای محمّد! مرا از آنچه برای خدا نیست و از آنچه نزد خدا نیست و از آنچه خدا آن را نمی داند ، آگاه ساز . پیامبر خدا فرمود : «امّا آنچه برای خدا نیست، شریک است . و امّا آنچه نزد خدا نیست، ستم بر بندگان است . و امّا آنچه خدا آن را نمی داند، ای یهودیان این سخن شماست که می گویید : عُزَیر ، پسر خداست ، در حالی که خداوند برای خود فرزندی نمی شناسد» . جُندب گفت : شهادت می دهم که معبودی جز خدا نیست و همانا تو حقیقتا فرستاده خدایی.

امام علی علیه السلام در حمد و ثنای خداوند : ستایش ، خدای را که شاهدان ، او را در نمی یابند ؛ او که در وعده اش راست گفت، و خود را از ستم کردن بر بندگانش باز داشت، و در میان مردم ، عدل برپا نمود، و در داوری بر آنان عدالت ورزید .

امام علی علیه السلام :خدایا! آن چنان که من سزاوارش هستم ، با من رفتار نکن؛ زیرا اگر با من آن چنان رفتار کنی که سزاوار آنم ، عذابم خواهی داد ، در حالی که بر من ستم روا نداشته ای . من ، از دادگریِ تو می هراسم ، نه از ستم ورزی تو! پس ای بسیار دادگری که ستم نمی کند بر من رحم کن !

.



ص: 30

عنه علیه السلام فی دُعائِهِ : الحَمدُ للّهِِ ... الدّائِمِ الَّذی لا یَزولُ ، وَالعَدلِ الَّذی لا یَجورُ ، وَالصّافِحِ (1) عَنِ الکَبائِرِ بِفَضلِهِ ، وَالمُعَذِّبِ مَن عَذَّبَ بِعَدلِهِ ، لَم یَخَفِ الفَوتَ فَحَلُمَ . . . . (2)

عنه علیه السلام :ألا وَإنَّ لِکُلِّ دَمٍ ثائِرا ، وَلِکُلِّ حَقٍّ طالِبا ، وَإنَّ الثّائِرَ فی دِمائِنا کَالحاکِمِ فی حَقِّ نَفسِهِ ، وهَوَ اللّهُ الَّذی لا یُعجِزُهُ مَن طَلَبَ ، وَلا یَفوتُهُ مَن هَرَبَ . (3)

الإمام الحسین علیه السلام مِن دُعائِهِ یَومَ عَرَفَهَ : عَلِمتُ یَقینا غَیرَ ذی شَکٍّ أنَّکَ سائِلی عَن عَظائِمِ الاُمورِ ، وأنَّکَ الحَکَمُ العَدلُ الَّذی لا یَجورُ ، وعَدلُکَ مُهلِکی ، ومِن کُلِّ عَدلِکَ مَهرَبی ، فَإِن تُعَذِّبنی فَبِذُنوبی یا مَولایَ بَعدَ حُجَّتِکَ عَلَیَّ ، وإن تَعفُ عَنّی فَبِحِلمِکَ وجودِکَ وکَرَمِکَ . (4)

الإمام الصادق علیه السلام فی صِفَهِ اللّهِ جَلَّ وعَلا : هُوَ نورٌ لَیسَ فیهِ ظُلمَهٌ ، وصِدقٌ لَیسَ فیهِ کَذِبٌ ، وعَدلٌ لَیسَ فیهِ جَورٌ ، وحَقٌّ لَیسَ فیهِ باطِلٌ ، کَذلِکَ لَم یَزَل ولا یَزالُ أبَدَ الآبِدینَ ، وکَذلِکَ کانَ إذ لَم یَکُن أرضٌ ولا سَماءٌ . (5)

الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالی ... العالِمُ الَّذی لا یَجهَلُ ، وَالعَدلُ الَّذی لا یَجورُ ، وَالجَوادُ الَّذی لا یَبخَلُ . (6)

.

1- .صفَحتُ عن فلان : إذا أعرضت عن ذنبه (الصحاح : ج 1 ص 383 «صفح») .
2- .مهج الدعوات : ص 144 145 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 232 ح 8 .
3- .. نهج البلاغه : الخطبه 105 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 236 ح 998 .
4- .الإقبال : ج 2 ص 83 ، البلد الأمین : ص 256 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 222 ح 3 .
5- .التوحید : ص 128 ح 8 عن المفضّل بن عمر الجعفی ، بحار الأنوار : ج 3 ص 306 ح 44 .
6- .التوحید : ص 76 ح 32 ، روضه الواعظین : ص 44 کلاهما عن محمّد بن أبی عمیر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 296 ح 23 .


ص: 31

امام علی علیه السلام در دعایش : ستایش ، از آنِ خدایی است ... جاوید که زوال نمی پذیرد ، و بسیار دادگری که ستم نمی کند، و به کَرَمش ، از گناهان بزرگ می گذرد، و هر که را عذاب کند ، دادگرانه عذاب می کند . او نگران از دست رفتن وقت نیست . بدین خاطر ، بردباری می کند .

امام علی علیه السلام :همانا ، هر خونی را خونخواهی است و هر حقّی را خواهانی . همانا ، خونخواهِ ما چنان کند که داور درباره خود آن کند . او خداست که هر کس را خواهد از دست او نَجَهد و آن که گریزد از او نرهد .

امام حسین علیه السلام در دعایش در روز عرفه : از روی یقینی که شک در آن راه ندارد ، دانستم که تو از من درباره کارهای بزرگ [یعنی گناهان] ، پرسش [و بازخواست ]خواهی نمود، و تو ، داور بسیار دادگری هستی که هرگز ستم نمی کند، و دادگریِ تو ، نابود سازنده من است و من از هر گونه دادگریِ تو گریزانم . پس ای سَرور من اگر عذابم کنی، به خاطر گناهانم است که پس از اتمام حجّت بر من ، روا می داری، و اگر از من درگذری، به دلیل بردباری و جود و کَرَم توست .

امام صادق علیه السلام در توصیف خداوند ارجمندِ والا : او نوری است که تاریکی در آن راه ندارد، و راستی ای است که دروغ در آن راه ندارد، و عدالتی است که ستم در آن راه ندارد، و حقیقتی است که باطل در آن راه ندارد . پیوسته این چنین است و برای همیشه خواهد بود و پیوسته چنین بوده ، آن هنگام که نه زمینی بوده است و نه آسمانی .

امام کاظم علیه السلام :خدای متعال ، دانایی است که نادانی ندارد، و دادگری است که ستم نمی کند، و سخاوتمندی است که بخل نمی ورزد .

.



ص: 32

البلد الأمین فی دُعاءِ إدریسَ علیه السلام : یا نَقِیُّ مِن کُلِّ جَورٍ لَم یَرضَهُ ، ولَم یُخالِطهُ فِعالُهُ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَدلٌ لا یَجورُ . (2)

الإمام الکاظم علیه السلام من دُعائِهِ لِسَعَهِ الرِّزقِ : سُبحانَکَ اللّهُمَّ ... صَمَدٌ (3) لا یَطعَمُ ... وجَبّارٌ لا یَظلِمُ . (4)

ب القِیامُ بِالقِسطِالکتاب«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ وَالْمَلَئِکَهُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» . (5)

«وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» . (6)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :بِالعَدلِ قامَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ . (7)

.

1- .البلد الأمین : ص 216 ، الإقبال : ج 1 ص 102 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 374 .
2- .معانی الأخبار : ص288 ح1، علل الشرایع: ص298 ح2 کلاهما عن علیّ النّاصر عن الإمام الجواد عن أبیه عن جدّه علیهم السلام، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج1 ص275 عن الحسن بن علیّ عن أبیه الإمام الرضا عن أبیه عن جدّه علیهم السلام، تحف العقول: ص407 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، جامع الأخبار:ص479 ح1341، بحار الأنوار:ج10 ص244 ح2.
3- .الصَّمَدُ : هو السیّد الّذی انتهی إلیه السّؤدد ، وقیل : هو الدائم الباقی ، وقیل : الّذی یُصمد أی یُقصد (النهایه : ج 3 ص 52 «صمد») .
4- .مهج الدعوات : ص 285 ، البلد الأمین : ص 389 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 445 ح 1 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
5- .آل عمران : 18 .
6- .الأنعام : 115 .
7- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 103 .


ص: 33



ب برپا داشتن قسط (برابری)

البلد الأمین در دعای ادریس علیه السلام : ای منزّه از هر ستم ، که از ستم ، ناخُشنود است و کارهایش بِدان آلوده نگشته است !

امام صادق علیه السلام :همانا خداوند ، دادگری است که ستم نمی کند .

امام کاظم علیه السلام از دعایش درباره گسترش روزی : خدایا! تو منزّهی ... ، و برآورنده نیازهایی و بی نیازی هستی که نمی خورد ... ، و زورمندی هستی که ستم نمی کند .

ب برپا داشتن قسط (برابری)قرآن«خدا که همواره برابری را برپا می دارد ، گواهی می دهد که : جز او هیچ معبودی نیست، و فرشتگان و دانشوران [نیز گواهی می دهند] که : جز او که توانا و حکیم است هیچ معبودی نیست» .

«و کلمات پروردگارت ، با راستی و داد، انجام گرفته است و هیچ تغییر دهنده ای برای کلمات او نیست ، و او شنوای داناست» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسمان ها و زمین ، با دادگری ، پایدار می مانند .


.



ص: 34

الإمام علیّ علیه السلام :العَدلُ أساسٌ بِهِ قِوامُ العالَمِ . (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی بِقِسطِهِ وعَدلِهِ جَعَلَ الرَّوحَ (2) وَالفَرَحَ فِی الرِّضا وَالیَقینِ ، وجَعَلَ الهَمَّ وَالحَزَنَ فِی السَّخَطِ (3) . (4)

الإمام علیّ علیه السلام فی دُعاءِ الیَومِ الرّابِعِ مِنَ الشَّهرِ : اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ ... کَمَّلتَ وبَلَّغتَ رِسالَتَکَ ، وتَقَدَّستَ بِالوَعیدِ ، وأخَذتَ الحُجَّهَ عَلَی العِبادِ ، فَأَتمَمتَ نورَکَ ، وتَمَّت کَلِماتُکَ صِدقا وعَدلاً . اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ ولَکَ النِّعمَهُ ولَکَ المَنُّ (5) ، تَکشِفُ الضُّرَّ ، وتُعطِی الیُسرَ ، وتَقضِی الحَقَّ ، وتَعدِلُ بِالقِسطِ . (6)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الخافِضِ الرّافِعِ ... الَّذی جَعَلَ المَوتَ بَینَ خَلقِهِ عَدلاً ، وأنعَمَ بِالحَیاهِ عَلَیهِم فَضلاً ، فَأَحیا وأماتَ ، وقَدَّرَ الأَقواتَ (7) ، أحکَمَها بِعِلمِهِ تَقدیرا ، وأتقَنَها بِحِکمَتِهِ تَدبیراً . (8)

عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ جَلَّ شَأنُهُ ، وتَقَدَّسَت أسماؤُهُ ، خَلَقَ خَلقَهُ فَأَلزَمَهُم عِبادَتَهُ ، وکَلَّفَهُم طاعَتَهُ ، وقَسَّمَ بَینَهُم مَعائِشَهُم ، ووَضَعَهُم فِی الدُّنیا بِحَیثُ وَضَعَهُم ، ووَصَفَهُم فِی ¨ الدّینِ بِحَیثُ وَصَفَهُم ، وهُوَ فی ذلِکَ غَنِیٌّ عَنهُم ، لا تَنفَعُهُ طاعَهُ مَن أطاعَهُ ولا تَضُرُّهُ مَعصِیَهُ مَن عَصاهُ مِنهُم ، لکِنَّهُ تَعالی عَلِمَ قُصورَهُم عَمّا یَصلُحُ عَلَیهِ شُؤونُهُم ، ویَستَقیمُ بِهِ أودُهُم (9) فی عاجِلِهِم وآجِلِهِم ، فَأَدَّبَهُم (10) بِإِذنِهِ فی أمرِهِ ونَهیِهِ ، فَأَمَرَهُم تَخییرا وکَلَّفَهُم یَسیرا ، وأماز (11) سُبحانَهُ بِعَدلِ حُکمِهِ وحِکمَتِهِ بَینَ الموجِفِ (12) مِن أنامِهِ إلی مَرضاتِهِ ومَحَبَّتِهِ ، وبَینَ المُبطِئِ عَنها وَالمُستَظهِرِ عَلی نِعمَتِهِ مِنهُم بِمَعصِیَتِهِ . فَذلِکَ قَولُ اللّهِ عز و جل : «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُواْ السَّیِّئاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَوَاءً مَّحْیَاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ» (13) . (14)

.

1- .. مطالب السؤول : ص 61 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 83 ح 87 .
2- .الرَّوحُ بالفتح : الراحه والاستراحه والحیاه الدائمه . وبالضمّ : الرحمه (مجمع البحرین : ج 2 ص 742 «روح») .
3- .السَّخَط : الکراهیه للشیء وعدم الرّضا به (النهایه : ج 2 ص 350 «سخط») .
4- .المعجم الکبیر : ج 10 ص 216 ح 10514 ، حلیه الأولیاء : ج 7 ص 130 وفیه «الفرج» بدل «الفرح» ، مسند الشهاب : ج 2 ص 168 ح 1116 بزیاده «الشکّ» بعد «الحزن» وکلّها عن ابن مسعود ، کنز العمّال : ج 3 ص 160 ح 5961 .
5- .منَّ علیه : أنعم علیه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1726 «منن») .
6- .الدروع الواقیه : ص 179 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 190 ح 3 .
7- .القوت : ما یُمسکُ الرَّمق ، وجمعه : أقوات (مفردات ألفاظ القرآن : ص 687 «قَوَتَ») .
8- .الکافی : ج 8 ص 170 ح 193 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 347 ح 30 .
9- .الأَوْدُ : العِوَجُ (النهایه : ج 1 ص 79 «أود») ، وفی أعلام الدین وبحار الأنوار : «دَهماؤهم» بدل «أودهم».
10- .فی أعلام الدین وبحار الأنوار : «فارتبطهم» بدل «فَأدّبَهم».
11- .أماز الشیء : فَصَلَ بعضه من بعض ومِزتَ الشیء عزلتهُ وفرزتُه (لسان العرب : ج 5 ص 412 «میز») .
12- .الإیجافُ : سرعه السیر (النهایه : ج 5 ص 157 «وجف») .
13- .الجاثیه : 21 .
14- .کنز الفوائد : ج 1 ص 89 ، أعلام الدین: ص 139 کلاهما عن نوف البکالی ، بحار الأنوار : ج 68 ص 193 ح 48 .


ص: 35

امام علی علیه السلام :دادگری ، پایه ای است که استواریِ جهان ، بِدان است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خدای متعال ، با برابری و دادگری اش ، آسایش و شادابی را در خشنودی و یقین، و غم و اندوه را در خشم قرار داد .

امام علی علیه السلام در دعای روز چهارم ماه : خدایا! ستایش ، از آنِ توست ... . رسالت خویش را کامل کردی و ابلاغ نمودی، و با تهدید ، محکم کاری کردی ، و حجّت را بر بندگان ، تمام کردی . پس ، نورت را به کمال رساندی، و با راستی و داد ، سخنان [و نعمت های] تو کامل گشت . خدایا! ستایش و نعمت و احسان ، از آنِ توست . سختی را برطرف می کنی، و آسایش عطا می فرمایی، و به حقْ حکم می رانی، و با برابری ، دادگری می کنی .

امام علی علیه السلام :ستایش ، از آنِ خدای فرود آورنده و بالا برنده است ... ؛ او که مرگ را در میان خَلق خود ، برابر قرار داد، و با کَرَمش ، زندگی را بر آنان ارزانی داشت . پس ، زنده کرد و میراند، و روزی را به اندازه تعیین کرد . از روی علم ، اندازه آن را ثابت نمود، و از روی تدبیر ، با حکمتش آن را استوار ساخت .

امام علی علیه السلام :همانا خداوند که مقامش باعظمت و نام هایش پاک است خَلق را آفرید و آنان را به عبادت خویش ملزم ساخت، و آنان را به طاعتش موظّف نمود، و وسایل زندگی را میانشان تقسیم کرد، و آنان را در کار دنیا ، در جایگاه اکنونشان قرار داد و در کار دین ، به همین اوصافِ [طاعت و بندگی] ، وصفشان نمود ، در حالی که او در این باره از آنان بی نیاز است، که در میان آنان ، نه طاعت کسی او را فایده می بخشد و نه نافرمانی کسی به او زیان می رساند ؛ لیکن خدای متعال ، کوتاهی آنان را در آنچه امورشان را اصلاح می کند و به وسیله آن انحرافاتشان در حال و آینده به راه راست هدایت می شود، دانست . بدین جهت به خواست خودش آنها را با امر و نهیَش ادب نمود . پس ، آنان را [به انجام دادن آنها] با اختیار خودشان فرمان داد و وظایف آسانی را بر عهده شان نهاد . خدای سبحان به خاطر عدالت در حُکم و حکمتش ، در میان خَلقش ، بین کسانی که در جهت خشنودی و دوستی او با جدّیت می کوشند و کسانی که در آن ، کوتاهی می ورزند و نعمت خدا را در نافرمانی او به کار می گیرند، فرق می گذارد . و این ، همان سخن خداوند عز و جل است که فرمود : «آیا کسانی که مرتکب کارهای بد شده اند ، پنداشته اند که آنان را مانند کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند ، [به طوری که ]زندگی آنها و مرگشان یکسان است؟ چه بد ، داوری می کنند!» .

.



ص: 36

الإمام زین العابدین علیه السلام مِن دُعائِهِ بَعدَ صَلاهِ اللَّیلِ : إلهی وسَیِّدی ، هَدَأَتِ العُیونُ ، وغارَتِ النُّجومُ ، وسَکَنَتِ الحَرَکاتُ مِنَ الطَّیرِ فِی الوُکورِ ، وَالحیتانِ فِی البُحورِ ، وأنتَ العَدلُ الَّذی لا یَجورُ ، وَالقِسطُ الَّذی لا تَمیلُ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام وقَد سُئِلَ عَن قَومِ صالِحٍ علیه السلام : هَل کانَ فیهِم عالِمٌ بِهِ : اللّهُ أعدَلُ مِن أن یَترُکَ الأَرضَ بِلا عالِمٍ . (2)

.

1- .بحار الأنوار : ج 87 ص 308 نقلاً عن صحیفه قدیمه عن عمیر بن المتوکّل عن أبیه عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام .
2- .کمال الدین : ص 137 ح 6 ، قصص الأنبیاء : ص 99 ح 91 وفیه «أعلم» بدل «أعدل» وکلاهما عن زید الشحّام ، بحار الأنوار : ج 11 ص 387 ح 12 .


ص: 37

امام زین العابدین علیه السلام از دعایش بعد از نماز شب : ای خدا و سَرور من! دیدگان ، آرام گرفتند و ستارگان ، غروب کردند و پرندگان در لانه ها و ماهیان در دریاها ، از حرکت ، باز ایستادند ، در حالی که تو دادگری هستی که هرگز ستم نمی کند و مُنصفی هستی که هرگز به سویی میل نمی کنی (نمی لغزی) .

امام صادق علیه السلام آن گاه که درباره قوم صالح علیه السلام از وی سؤال شد : آیا در میان آنان عالمی [آگاه به حقیقتِ حال صالح ]بوده است؟ : خداوند ، دادگرتر از آن است که زمین را بدون عالمی ، رها سازد .

.



ص: 38

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إنَّکَ إلهُ مَن فِی السَّماءِ ، وإلهُ مَن فِی الأَرضِ ، وعَدلٌ فیهِما . (1)

عنه علیه السلام :یا اللّهُ الماجِدُ الکَریمُ ، العَفُوُّ الَّذی وَسِعَ کُلَّ شَیءٍ عَدلُهُ . (2)

الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ الاُمورَ ... کُلَّها بِیَدِ اللّهِ ... کَتَبَ المَوتَ عَلی جَمیعِ خَلقِهِ ، وجَعَلَهُم اُسوَهً فیهِ ، عَدلاً مِنهُ عَلَیهِم عَزیزا ، وقُدرَهً مِنهُ عَلَیهِم ، لا مَدفَعَ لِأَحَدٍ مِنهُ . (3)

ج الأَمرُ بِالقِسطِالکتاب«قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُواْ وُجُوهَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» . (4)

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَبَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» . (5)

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاءِحْسَنِ وَ إِیتَایءِ ذِی الْقُرْبَی وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» . (6)

«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَی أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَ لِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیرًا فَاللَّهُ أَوْلَی بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُواْ الْهَوَی أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِن اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا» . (7)

.

1- .المحاسن : ج 2 ص 111 ح 1303 عن زید الشحّام ، بحار الأنوار : ج 95 ص 122 ح 1 .
2- .الإقبال : ج 1 ص 103 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 375 .
3- .قرب الإسناد : ص 306 ح 1201 ، بحار الأنوار : ج 48 ص 134 ح 7.
4- .الأعراف : 29 .
5- .الحدید : 25 .
6- .الفرقان : 3 .
7- .النساء : 135 وراجع المائده : 8 و 42 والممتحنه : 8 والنساء : 58 و 127 والشوری : 15 والأنعام : 152 والحجرات : 9 .


ص: 39



ج فرمان به برابری

امام صادق علیه السلام :خدایا! همانا تو معبود هر که در آسمان است و معبود هر که در زمین است ، هستی و دادگر در میان آنانی .

امام صادق علیه السلام :ای خداوندِ باعظمت و کَرَم ، و بخشایشگری که دادگری اش همه چیز را فرا گرفته است!

امام کاظم علیه السلام :همه امور ، در اختیار خداست ... . مرگ را بر همه خَلقش حتمی ساخت و آن را برای همه آنان قرار داد، تا با قدرت تمام ، دادگری اش را به آنان نشان دهد و قدرت خود را بر آنان ثابت نماید، که هیچ کس توان ندارد مرگ را از خود دفع کند .

ج فرمان به برابریقرآن«بگو : پروردگارم به برابری ، فرمان داده است و [این که] در هر مسجدی روی خود را مستقیم [به سوی قبله ]کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید ، وی را بخوانید . همان گونه که شما را پدید آورد ، [به سوی او] بر می گردید» .

«به راستی ، [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم برابری را برپا دارند ، و آهن را که در آن برای مردم ، خطری سخت و سودهایی است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد که چه کسی در نهان، او و پیامبرانش را یاری می کند . آری، خدا نیرومند شکست ناپذیر است» .

«در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان ، فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم ، باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید» .

«ای کسانی که ایمان آورده اید! پیوسته برابری را برپا دارید و برای خدا گواهی دهید، هر چند به زیان خودتان یا [به زیان] پدر و مادر و خویشاوندان [شما ]باشد. اگر [یکی از دو طرفِ دعوا] توانگر یا نیازمند باشد، خدا به آن دو [از شما] سزاوارتر است . پس، از پیِ هوس نروید که [در نتیجه از حقّ] عدول کنید. و اگر به انحراف گرایید یا روی برگردانید ، قطعا خدا به آنچه انجام می دهید ، آگاه است» .


.



ص: 40

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ أمَرَ بِالعَدلِ وَالإِحسانِ ، ونَهی عَنِ الفَحشاءِ (1) وَالظُّلمِ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام :إنَّما أمَرَ اللّهُ تَعالی بِالعَدلِ وَالإِحسانِ وإیتاءِ ذِی القُربی یَعنی مَوَدَّهَ ذَوِی القُربی وَابتِغاءَ طاعَتِهِم ویَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغیِ . (3)

راجع : ص 70 (معنی عدل الإنسان / العدل العملی) .

د أعدَلُ العادِلینَرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا أحکَمَ الحاکِمینَ ، یا أعدَلَ العادِلینَ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعاءٍ لَهُ لِلوِقایَهِ مِنَ المَحذوراتِ : سُبحانَهُ مِن مُتَعَطِّفٍ ما أعدَلَهُ ، وسُبحانَهُ مِن عادِلٍ ما أتقَنَهُ ، وسُبحانَهُ مِن مُتقِنٍ ما أحکَمَهُ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله مِن دُعاءٍ لَهُ فی یَومِ الجُمُعَهِ لِلأَمانِ مِن کُلِّ مَکروهٍ : یا مَنِ العَدلُ أمرُهُ ، وَالصِّدقُ وَعدُهُ ، یا مَحمودا فی أفعالِهِ فَلا تَبلُغُ الأَوهامُ کُنهَ جَلالِهِ فی مُلکِهِ وعِزِّهِ ، یا کَریمَ العَفوِ ، أنتَ الَّذی مَلَأَ کُلَّ شَیءٍ عَدلُهُ وفَضلُهُ . (6)

.

1- .الفُحش والفاحِشَه : هو کلّ ما یشتدّ قبحه من الذنوب والمعاصی ، وترد بمعنی الزِّنا ، وکلّ خصله قبیحه فهی فاحشه ، من الأقوال والأفعال (النهایه : ج 3 ص 415 «فحش») .
2- .غرر الحکم : ح 3563 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 153 ح 3344 .
3- .مختصر بصائر الدرجات : ص 81 ، بصائر الدرجات : ص 529 ح 1 کلاهما عن المفضّل بن عمر .
4- .المصباح للکفعمی : ص 338 ، البلد الأمین : ص 404 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 387 .
5- .مهج الدعوات : ص 111 ، البلد الأمین : ص 365 وفیه «أکفله» بدل «أحکمه» ، المصباح للکفعمی : ص 363 وفیه «معطف» بدل «متعطّف» و «عدل» بدل «عادل» ، بحار الأنوار : ج 95 ص 369 .
6- .جمال الاُسبوع : ص 222 عن الإمام الصادق علیه السلام ، مصباح المتهجّد : ص 603 ح 693 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام زین العابدین علیه السلام ، الإقبال : ج 1 ص 182 عن الإمام الباقر علیه السلام ، مهج الدّعوات : ص 366 عن الحسن البصری من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، البلد الأمین : ص 216 عن الإمام زین العابدین علیه السلام وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 90 ص 58 ح 14 .


ص: 41



د دادگرترینِ دادگران

حدیثامام علی علیه السلام :خداوند سبحان به دادگری و نیکوکاری فرمان داده و از گناه و ستم باز داشته است .

امام صادق علیه السلام :همانا خدای متعال به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان یعنی دوستی با خاندان پیامبر و پیروی از ایشان فرمان داده و از گناه و منکَر و ستم ، باز داشته است .

ر . ک : ص 71 (معنای عدالت انسان / عدالت عملی) .

د دادگرترینِ دادگرانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای بهترینِ داوران! ای دادگرترینِ دادگران!

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از دعایش برای حفاظت از حوادث ناگوار : منزّه است آن مهرورزی که دادگرانه مهر می ورزد، و منزّه است آن دادگری که استوارْ دادگری می کند، و منزّه است محکم کاری که خوب محکم کاری می کند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از دعایش در روز جمعه برای در امان ماندن از هر بدی : ای که دادگری ، فرمان اوست و راستی وعده اوست! ای که در کارهایش ستایش شده است و وهم ها حقیقت جلالت و شُکوه او را در سلطنت و عزّتش در نمی یابند . ای بزرگوار در بخشش! تو آنی که دادگری و کَرَم او ، همه چیز را فراگرفته است .


.



ص: 42

الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ ارزُقنا خَوفَ عِقابِ الوَعیدِ ، وشَوقَ ثَوابِ المَوعودِ ، حَتّی نَجِدَ لَذَّهَ ما نَدعوکَ بِهِ ، وکَآبَهَ ما نَستَجیرُکَ مِنهُ ، وَاجعَلنا عِندَکَ مِنَ التَّوّابینَ الَّذینَ أوجَبتَ لَهُم مَحَبَّتَکَ ، وقَبِلتَ مِنهُم مُراجَعَهَ طاعَتِکَ ، یا أعدَلَ العادِلینَ . (1)

عنه علیه السلام :إلهی ، إن عَفَوتَ فَمَن أولی مِنکَ بِالعَفوِ ؟ وإن عَذَّبتَنی فَمَن أعدَلُ مِنکَ فِی الحُکمِ ؟ (2)

عنه علیه السلام مِن دُعاءٍ لَهُ : مُلکُکَ کَثیرٌ ، وعَدلُکَ قَدیمٌ ، وعَطاؤُکَ جَزیلٌ . (3)

الإمام الصادق علیه السلام مِن دُعاءٍ لَهُ بَعدَ صَلاهِ الحاجَهِ لَیلَهَ السَّبتِ : یا أکرَمَ الأَکرَمینَ ، ویا أعدَلَ الفاصِلینَ (4) . (5)

.

1- .الصحیفه السجّادیّه : ص 179 الدعاء 45 ، المزار الکبیر : ص 627 ، مصباح المتهجّد : ص 647 ح 718 ، الإقبال : ج 1 ص 429 ، المصباح للکفعمی : ص 853 .
2- .الإقبال : ج 1 ص 169 ، المصباح للکفعمی : ص 793 ، البلد الأمین : ص 211 وفیهما «عذّبت» بدل «عذّبتنی» وکلّها عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 98 ص 90 ح 2 .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 134 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
4- .الفَصْلُ : القضاء بین الحقّ والباطل (لسان العرب : ج 11 ص 521 «فصل») .
5- .مصباح المتهجّد : ص 424 ح 543 ، جمال الاُسبوع : ص 112 وفیه «الفاضلین» بدل «الفاصلین» ، البلد الأمین : ص 154 ، بحار الأنوار : ج 102 ص 238 ح 5 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن عبد اللّه بن جعفر الحمیری عن الإمام العسکری علیه السلام .


ص: 43

امام زین العابدین علیه السلام :خدایا! ترس از عقوبتِ وعده داده شده و شوق به ثوابِ وعده داده شده را روزی مان فرما تا لذّت آنچه را از تو می خواهیم و اندوه آنچه را که از آن به تو پناه می بریم ، دریابیم، و ما را نزد خویش از توبه کنندگانی قرار بده که دوستی ات را برای آنان واجب نمودی و بازگشت به فرمان برداری ات را از ایشان پذیرفتی، ای دادگرترینِ دادگران!

امام زین العابدین علیه السلام :بار الها! اگر [مرا ]ببخشی، چه کسی از تو به بخشیدن ، سزاوارتر است؟ و اگر عذابم کنی، چه کسی از تو در داوری ، دادگرتر است ؟

امام زین العابدین علیه السلام از دعایش : [خدایا! ]سلطنت تو فراگیر، دادگری تو همیشگی، و عطای تو بسیار است .

امام صادق علیه السلام از دعایش بعد از نماز حاجت در شب شنبه : ای بخشنده ترینِ بخشندگان و ای دادگرترینِ داوران!

.



ص: 44

الإمام الهادی علیه السلام فی زِیارَهِ صاحِبِ الأَمرِ علیه السلام : اللّهُمَّ ألبِسهُ حُلَلَ الإِنعامِ ، وتَوِّجهُ تاجَ الإِکرامِ ، وَارفَعهُ إلی أعلی مَرتَبَهٍ ومَقامٍ ، حَتّی یَلحَقَ نَبِیَّکَ عَلَیهِ وآلِهِ السَّلامُ ، وَاحکُم لَهُ اللّهُمَّ عَلی ظالِمیهِ ، إنَّکَ العَدلُ فیما تَقضیهِ . اللّهُمَّ وصَلِّ عَلَی الطّاهِرَهِ البَتولِ ... حَتّی لا یَبقی لَها وَلِیٌّ ساخِطٌ لِسَخَطِها إلّا وهُوَ راضٍ ، إنّک أعَزُّ مَن أجارَ المَظلومینَ ، وأعدَلُ قاضٍ . (1)

ه العَدلُ فِی القَضاءِ وَالحُکمِالکتاب«وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَ وُضِعَ الْکِتَبُ وَ جِاْی ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَالشُّهَدَاءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُم بِالْحَقِّ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ» . (2)

«وَلِکُلِّ أُمَّهٍ رَّسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُم بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ» . (3)

«وَقُضِیَ بَیْنَهُم بِالْحَقِّ وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ» . 4

«وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» . (4)

«وَ قُضِیَ بَیْنَهُم بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ» . (5)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا مَن هُوَ قاضٍ بِلا حَیفٍ . (6)

.

1- .مصباح الزائر : ص 478 ، بحار الأنوار : ج 102 ص 180 .
2- .الإسراء : 40 .
3- .الطور: 39 .
4- .غافر : 20 .
5- .یونس : 54 .
6- .البلد الأمین : ص 408 ، المصباح للکفعمی : ص 344 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 393 .


ص: 45



ه دادگری در قضاوت و حکم

امام هادی علیه السلام در زیارت امام زمان علیه السلام : خدایا! او را به زیورهای اِنعام (بخشش) بیارا ، و بر سرش تاج کرامت بِنِه، و او را به والاترین درجه و مقام برسان، تا آن گاه که به پیامبرت که بر او و خاندانش درود باد بپیوندد، و به نفع او ای خدا علیه ستمگران ، حکم فرما؛ چرا که تو در داوری ، عدالت پیشه ای . خدایا! بر [فاطمه] پاکیزه پاک دامن درود فرست ... تا برای او دوستی باقی نماند ، جز این که با رضایت ، به خاطر خشم او خشم نماید؛ چرا که تو قدرتمندترین کسی هستی که ستم دیدگان را پناه می دهد و دادگرترین قضاوت کننده ای .

ه دادگری در قضاوت و حکمقرآن«و زمین به نور پروردگارش روشن می گردد و کارنامه [ ی اعمال در میانْ] نهاده می شود و پیامبران و شاهدان را می آورند و میانشان به حق ، داوری می گردد، و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند» .

«و هر امّتی را پیامبری است. پس چون پیامبرشان بیاید، میانشان به عدالتْ داوری می شود و بر آنان ستم نمی رود» .

«و میانشان به حقْ داوری می گردد و گفته می شود : ستایش ، ویژه پروردگار جهانیان است» .

«و خداست که به حقْ داوری می کند ، و کسانی که اینان آنها را به جای او می خوانند ، [عاجزند و] به چیزی داوری نمی کنند . در حقیقت ، خداست آن که شنوای بیناست» .

«و میان آنان با برابری ، داوری می شود و بر ایشان ستم نمی رود» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای جوشن کبیر : ای کسی که بدون ستم ، حکم کننده است!


.



ص: 46

عنه صلی الله علیه و آله فی دُعائِهِ : اللّهُمَّ إنّی عَبدُکَ ، وَابنُ عَبدِکَ وَابنُ أمَتِکَ ، ناصِیَتی (1) بِیَدِکَ ، ماضٍ فِیَّ حُکمُکَ ، عَدلٌ فِیَّ قَضاؤُکَ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله مِن خُطبَتِهِ فی غَدیرِ خُمٍّ : اُطیعُ واُبادِرُ إلی کُلِّ ما یَرضاهُ ، وأستَسلِمُ لِقَضائِهِ رَغبَهً فی طاعَتِهِ ، وخَوفا مِن عُقوبَتِهِ ، لِأَنَّهُ اللّهُ الَّذی لا یُؤمَنُ مَکرُهُ (3) ، ولا یُخافُ جَورُهُ . (4)

عنه صلی الله علیه و آله فی دُعاءِ الیَومِ الثّالِثِ مِنَ الشَّهرِ : حُکمُهُ عَدلٌ ، وهُوَ لِلحَمدِ أهلٌ . (5)

عنه صلی الله علیه و آله فی دُعاءٍ لَهُ : وَعدُکَ صادِقٌ ، وقَولُکَ حَقٌّ ، وحُکمُکَ عَدلٌ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله :لَمّا رَأی یونُسُ علیه السلام أنَّ قَومَهُ لا یُجیبونَهُ ولا یُؤمِنونَ ، ضَجِرَ وعَرَفَ مِن نَفسِهِ قِلَّهَ الصَّبرِ ، فَشَکا ذلِکَ إلی رَبِّهِ ، وکانَ فیما شَکا (7) أن قالَ : یا رَبِّ ، إنَّکَ بَعَثتَنی إلی قَومی ، ولی ثَلاثونَ سَنَهً ، فَلَبِثتُ فیهِم أدعوهُم إلَی الإِیمانِ بِکَ ، وَالتَّصدیقِ بِرِسالاتی ، واُخَوِّفُهُم عَذابَکَ ونَقِمَتَکَ ثَلاثا وثَلاثینَ سَنَهً ، فَکَذَّبونی ولَم یُؤمِنوا بی ، وجَحَدوا نُبُوَّتی وَاستَخَفّوا بِرِسالاتی ، وقَد تَواعَدونی وخِفتُ أن یَقتُلونی ، فَأَنزِل عَلَیهِم عَذابَکَ ، فَإِنَّهُم قَومٌ لا یُؤمنونَ . قالَ : فَأَوحَی اللّهُ إلی یونُسَ : إنَّ فیهِمُ الحَملَ ، وَالجَنینَ وَالطِّفلَ ، وَالشَّیخَ الکَبیرَ ، وَالمَرأَهَ الضَّعیفَهَ ، وَالمُستَضعَفَ المَهینَ (8) ، وأنَا الحَکَمُ العَدلُ ، سَبَقَت رَحمَتی غَضَبی ، لا اُعَذِّبُ الصِّغارَ بِذُنوبِ الکِبارِ مِن قَومِکَ ، وهُم یا یونُسُ عِبادی وخَلقی ، وبَرِیَّتی فی بِلادی ، وفی عَیلَتی ، اُحِبُّ أن أتَأَنّاهُم ، وأرفُقَ بِهِم ، وأنتَظِرُ تَوبَتَهُم . (9)

.

1- .الناصیه : مقدّم الرأس (لسان العرب : ج 15 ص 327 «نصا») .
2- .مسند ابن حنبل : ج 2 ص 41 ح 3712 ، صحیح ابن حبّان : ج 3 ص 253 ح 972 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 47 ح 1 ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 170 ح 10352 ، الدعاء للطبرانی : ص 314 ح 1035 کلّها عن عبد اللّه بن مسعود ، کنز العمّال : ج 2 ص 122 ح 3435 ؛ الکافی : ج 2 ص 561 ح 16 عن سعید بن یسار عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «عدل فِیَّ حکمک ، ماضٍ فِیَّ قضاؤک» ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 155 ح 2382 ، الدعوات للراوندی : ص 55 ح 140 .
3- .مَکْرُ اللّه : إیقاعُ بلائه بأعدائه دون أولیائه (النهایه : ج 4 ص 349 «مکر») .
4- .الاحتجاج : ج 1 ص 141 ح 32 ، الیقین : ص 348 کلاهما عن علقمه بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام ، العدد القویّه : ص 71 ، التحصین : ص 580 وفیه «إلی رضاه» بدل «إلی کلّ ما یرضاه» وکلاهما عن زید بن أرقم ، بحار الأنوار : ج 37 ص 206 ح 86 .
5- .الدروع الواقیه : ص 88 و ص 178 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 97 ص 140 ح 4 .
6- .مهج الدعوات : ص 158 عن الحرث بن عمیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، البلد الأمین : ص 380 ، المصباح للکفعمی : ص 382 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 86 ص 333 ح 71 .
7- .فی المصدر : «یشکی» ، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار .
8- .المَهینُ من الرجال : الضعیف (لسان العرب : ج 13 ص 425 «مهن») .
9- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 129 ح 44 عن أبی عبیده الحذّاء عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 14 ص 393 ح 12 .


ص: 47

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش : خدایا! من ، بنده و پسر بنده و پسر کنیز تو ام . اختیار من ، به دست توست . حُکم تو درباره ام نافذ، و داوری ات درباره ام عادلانه است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از خطبه اش در غدیر خُم : [خدا را] فرمان می برم و به سوی هر چیزی که خشنودی او در آن است ، شتاب می کنم و به خاطر اشتیاق به فرمانبری او و بیم از کیفرش ، تسلیم حُکم اویم؛ چرا که او خدایی است که [دشمن از ]مکرش در امان نیست و از ستمش بیم نمی رود .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای روز سوم ماه : حُکم او (خدا) ، دادگرانه است و او برای ستایش ، سزاوار است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایش : وعده تو راست ، سخن تو حق ، و داوری تو دادگرانه است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یونس علیه السلام ، زمانی که دید قومش دعوت او را نمی پذیرند و به او ایمان نمی آورند ، آزرده شد و احساس بی تابی کرد . از این رو ، به پروردگارش شِکوه نمود . در بخشی از شِکوه های او چنین بود : ای پروردگار من! تو مرا در سی سالگی به سوی قومم مبعوث فرمودی و من ، سی و سه سال در میانشان ماندم و آنان را به ایمان آوردن به تو و تصدیق رسالتم دعوت نمودم و از عذاب و نقمت تو بیمشان دادم ؛ امّا آنان تکذیبم کردند و به من ایمان نیاوردند ، و نبوّتم را انکار نمودند و رسالتم را سبُک شمردند و مرا تهدید نمودند و ترسیدم که مرا بکشند . پس ، عذابت را بر آنان فرود آر ؛ زیرا آنان قومی هستند که ایمان نمی آورند . آن گاه خداوند به یونس علیه السلام وحی فرمود : «در میان آنان ، زن باردار و جنین و کودک خردسال و مرد پیر و زن ناتوانْ و مستضعف حقیر وجود دارد ، در حالی که من ، داور دادگر هستم که رحمتم بر خشمم پیشی گرفته است . من خردسالان قوم تو را به خاطر گناهان بزرگ سالانشان کیفر نمی دهم و ای یونس آنان بندگان و آفریدگان و مردمان من در سرزمین های من و در زیر پوشش من اند . دوست دارم درباره آنان حوصله کنم و با ایشان مدارا نمایم ، و توبه شان را انتظار می کشم» .

.



ص: 48

الکافی عن أحمد بن محمّد بن خالد رفعه :أتی جَبرَئیلُ علیه السلام إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ : إنَّ رَبَّکَ یَقولُ لَکَ : إذا أرَدتَ أن تَعبُدَنی یَوما ولَیلَهً حَقَّ عِبادَتی ، فَارفَع یَدَیکَ إلَیَّ وقُل : ... اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ حَمدا أبَدا ، أنتَ حَسَنُ البَلاءِ (1) ، جَلیلُ الثَّناءِ ، سابِغُ النَّعماءِ ، عَدلُ القَضاءِ ، جَزیلُ العَطاءِ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ ... الَّذی عَظُمَ حِلمُهُ فَعَفا ، وعَدَلَ فی کُلِّ ما قَضی . (3)

عنه علیه السلام :الحَقُّ أجمَلُ الأَشیاءِ فِی التَّواصُفِ ، وأوسَعُها فِی التَّناصُفِ ، لا یَجری لِأَحَدٍ إلّا جَری عَلَیهِ ، ولا یَجری عَلَیهِ إلّا جَری لَهُ ، ولَو کانَ لِأَحَدٍ أن یَجرِیَ ذلِکَ لَهُ ولا یَجرِیَ عَلَیهِ ، لَکانَ ذلِکَ للّهِِ عز و جل خالِصا دونَ خَلقِهِ ؛ لِقُدرَتِهِ عَلی عِبادِهِ ، ولِعَدلِهِ فی کُلِّ ما جَرَت عَلَیهِ ضُروبُ (4) قَضائِهِ ، ولکِن جَعَلَ حَقَّهُ عَلَی العِبادِ أن یُطیعوهُ ، وجَعَلَ کَفّارَتَهُم عَلَیهِ بِحُسنِ الثَّوابِ تَفَضُّلاً مِنهُ ، وتَطَوُّلاً بِکَرَمِهِ ، وتَوَسُّعا بِما هُوَ مِنَ المَزیدِ لَهُ أهلاً . (5)

.

1- .البَلاءُ : الاختبار بالخیر والشرّ ؛ والبلاء : الإنعام (لسان العرب : ج 14 ص 84 «بلا») .
2- .الکافی : ج 2 ص 581 ح 16 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 191 وراجع الصحیفه السجّادیّه : ص 90 الدعاء 21 و ص 183 الدعاء 46 و ص 186 الدعاء 47 .
4- .الضَّرْبُ : الصِّنْفُ من الأشیاء ، والجمع ضروب (لسان العرب : ج 1 ص 549 «ضرب») .
5- .الکافی : ج8 ص352 ح550 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، نهج البلاغه: الخطبه 216 نحوه ، بحار الأنوار: ج 77 ص 354 ح 32 .


ص: 49

الکافی به نقل از احمد بن محمّد بن خالد ، در حدیثی مرفوع از اهل بیت علیهم السلام : جبرئیل علیه السلام به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و گفت : پروردگارت به تو می فرماید : «هر گاه خواستی روز و شبی را ، چنان که شایسته من است ، عبادتم نمایی، دستانت را به سویم بر آور و بگو : ... خدایا! ستایش جاوید ، از آنِ توست . تو نیکو آزماینده، زیبا ثنا ، بسیار نعمت دهنده، به دادگری داوری کننده، و بسیار بخشنده ای» .

امام علی علیه السلام :ستایش ، خدای را ... که بردباری بزرگ است ، پس در می گذرد، و در هر چیزی که حکم می کند ، دادگری می ورزد .

امام علی علیه السلام :حق ، در مقام توصیف ، زیباترینِ چیزها و در مقام به کارگیری ، سخت ترینِ چیزهاست . به نفع کسی اجرا نمی شود ، مگر این که علیه او نیز اجرا شود ، و علیه کسی اجرا نمی گردد ، مگر این که به نفع او نیز اجرا گردد . چنانچه قرار شود حق به نفع کسی باشد ، ولی علیه او نباشد (دیگری را بر او حقّی نباشد)، فقط درباره خداوند عز و جلچنین است و نه خَلق او ، به دلیل قدرت او بر بندگانش و دادگری اش در همه مواردی که حکم او جاری است . خدا این حق را بر عهده بندگان نهاد که او را فرمان برند و پاداش آنان را در برابر این عمل، بهترین پاداش قرار داد ، تا احسانی از جانب او و بخششی کریمانه و گشایشی بیش از شایستگی آنان باشد .

.



ص: 50

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ ، وَالحَمدُ ثَناؤُکَ ، وَالحَسَنُ بَلاؤُکَ ، وَالعَدلُ قَضاؤُکَ ، وَالأَرضُ فی قَبضَتِکَ ... ولَکَ العَرشُ واسِعا ، ولَکَ الحَمدُ دائِما ولَکَ الحَمدُ قادِرا ، ولَکَ الحَمدُ عادِلاً . (1)

عنه علیه السلام فیما سَأَلوهُ علیه السلام عَنِ المُتَشابِهِ فِی القَضاءِ : هُوَ عَشَرَهُ أوجُهٍ مُختَلِفَهُ المَعنی ... ومِنهُ قَضاءُ حُکمٍ وفَصلٍ ... وأمّا قَضاءُ الحُکمِ فَقَولُهُ تَعالی : «قُضِیَ بَیْنَهُم بِالْحَقِّ وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ» (2) أی حُکِمَ بَینَهُم ، وقَولُهُ تَعالی : «وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» (3) . (4)

عنه علیه السلام فی دُعاءٍ لَهُ : سُبحانَ اللّهِ الَّذی ... لا یَجورُ فی حُکمِهِ إذا قَضی . (5)

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا تُدرِکُهُ الشَّواهِدُ . . . الَّذی صَدَقَ فی میعادِهِ ، وَارتَفَعَ عَن ظُلمِ عِبادِهِ ، وقامَ بِالقِسطِ فی خَلقِهِ ، وعَدَلَ عَلَیهِم فی حُکمِهِ . (6)

عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : حُکمُهُ عَدلٌ ... وهُوَ الغَفورُ الرَّحیمُ . جَمیلُ الثَّناءِ ، حَسَنُ البَلاءِ ، سَمیعُ الدُّعاءِ ، عَدلُ القَضاءِ . (7)

.

1- .الدروع الواقیه : ص 179 و ص 90 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه صدره إلی «قبضتک» ، بحار الأنوار : ج 97 ص 190 .
2- .الزمر : 75 .
3- .غافر : 20 .
4- .بحار الأنوار : ج 93 ص 18 نقلاً عن تفسیر النعمانی عن إسماعیل بن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام .
5- .البلد الأمین : ص 92 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 139 ح 7 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 185 ، الاحتجاج : ج 1 ص 480 ح 117 ، أعلام الدین : ص 67 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 261 ح 9 .
7- .الدروع الواقیه : ص 178 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 189 ح 3 .


ص: 51

امام علی علیه السلام :خدایا! ستایش ، آنِ توست، و ستایش تو ثنای تو است، و آزمون تونیکو ، و حکم تو دادگرانه است، و زمین ، در پنجه قدرت توست، ... و عرش گسترده ، از آنِ توست، و ستایش همیشگی و ستایش توانایی و ستایش دادگری ، از آنِ توست .

امام علی علیه السلام در پاسخ سؤالی درباره متشابه بودن «قضاء» [بین چند معنا] : قضا دارای ده وجه با معانی گوناگون است ... و از جمله آنها ، داوری و فصل خصومت کردن است ... . [نمونه] داوری ، [در] این سخن خدای متعال است : «و میانشان به حقْ قضاوت می شود و گفته می شود : ستایش ، ویژه پروردگار جهانیان است» ، یعنی میانشان داوری می شود . و [نیز این] سخن خدای متعال : «و خداست که به حقْ داوری می کند، و کسانی که اینان آنها را به جای او (خدا) می خوانند ، [عاجزند و ]به چیزی داوری نمی کنند . در حقیقت ، خداست آن که شنوای بیناست» .

امام علی علیه السلام در دعایش : منزّه است خداوندی که ... هنگام داوری ، در حکمش ستم نمی کند .

امام علی علیه السلام :ستایش ، خدای راست که شاهدان ، او را در نمی یابند ؛ آن که در وعده اش راست گفت و از ستم کردن بر بندگان ، دست نگاه داشت . برابری را در میان خَلقش برپا کرد و در داوری بر آنان دادگری نمود .

امام علی علیه السلام در دعا : داوری خدا ، دادگرانه است ... و اوست آمرزنده مهربان ، زیبا ثنا ، نیکو آزماینده ، گوش دهنده به دعا ، و دادگر در داوری .

.



ص: 52

عنه علیه السلام :عُبِدَ فَشَکَرَ ، وحَکَمَ فَعَدَلَ ، وتَکَرَّمَ وتَفَضَّلَ ... ذلِکَ قَولٌ فَصلٌ ، وحُکمٌ عَدلٌ . (1)

عنه علیه السلام :إلهی إن کانَ قَد دَنا أجَلی ، ولَم یُقَرِّبنی مِنکَ عَمَلی ، فَقَد جَعَلتُ الاِعتِرافَ بِالذَّنبِ إلَیکَ وَسائِلَ عِلَلی ، فَإِن عَفَوتَ فَمَن أولی مِنکَ بِذلِکَ ، وإن عَذَّبتَ فَمَن أعدَلُ مِنکَ فِی الحُکمِ هُنالِکَ ... . إلهی إن عَفَوتَ فَبِفَضلِکَ ، وإن عَذَّبتَ فَبِعَدلِکَ ، فَیا مَن لا یُرجی إلّا فَضلُهُ ، ولا یُخافُ إلّا عَدلُهُ ، صَلِّ عَلی مُحَمّدٍ وآلِ مُحَمّدٍ ، وَامنُن عَلَینا بِفَضلِکَ ، ولا تَستَقصِ عَلَینا فی عَدلِکَ . (2)

الإمام زین العابدین علیه السلام فی مُناجاتِهِ : سَیِّدی ... وعِزَّتِکَ لَقَد أحبَبتُکَ مَحَبَّهً استَقَرَّت فی قَلبی حَلاوَتُها ، وأنِسَت نَفسی بِبِشارَتِها ، ومُحالٌ فی عَدلِ أقضِیَتِکَ أن تَسُدَّ أسبابَ رَحمَتِکَ عَن مُعتَقِدی مَحَبَّتِکَ . (3)

عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : . . . فَإِنّی عَبدُکَ وفی قَبضَتِکَ ، ناصِیَتی بِیَدِکَ ، لا أمرَ لی مَعَ أمرِکَ ، ماضٍ فِیَّ حُکمُکَ ، عَدلٌ فِیَّ قَضاؤُکَ ، ولا قُوَّهَ لی عَلَی الخُروجِ مِن سُلطانِکَ ، ولا أستَطیعُ مُجاوَزَهَ قُدرَتِکَ ، ولا أستَمیلُ هَواکَ ، ولا أبلُغُ رِضاکَ ، ولا أنالُ ما عِندَکَ إلّا بِطاعَتِکَ ، وبِفَضلِ رَحمَتِکَ . (4)

.

1- .المصباح للکفعمی : ص 968 971 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 340 343 .
2- .البلد الأمین : ص 316 عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، مصباح المتهجّد : ص 593 ح 691 ، الإقبال : ج 1 ص 169 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام زین العابدین علیه السلام نحوه وفیهما صدره إلی «هنالک» ، المصباح للکفعمی : ص 493 495 وفیه «عملی» بدل «عللی» ، بحار الأنوار : ج 94 ص 105 107 ، دستور معالم الحکم : ص 134 136 عن عبد اللّه الأسدی وفیه «غفرت» بدل «عفوت» .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 169 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین .
4- .الصحیفه السجّادیّه : ص 90 الدعاء 21 ، مصباح المتهجّد : ص 335 ح 443 ، العدد القویّه : ص 326 ، الدروع الواقیه : ص 154 والثلاثه الأخیره عن الإمام الصادق علیه السلام ، الإقبال : ج 3 ص 159 نحوه من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام وفیها صدره إلی «قضاؤک» .


ص: 53

امام علی علیه السلام :[خدا] عبادت [بندگان] را شکر گزارد ، و به داد ، داوری نمود ، و بزرگواری و احسان کرد ... . این است سخن جدا کننده [ی حق و باطل] و حُکم دادگرانه .

امام علی علیه السلام :بار الها! اگر اَجَلم فرا رسیده و کردارم مرا به تو نزدیک نساخته است، عوامل بدبختی ام را به عنوان عذر ، با اعتراف به گناهم نزد تو می آورم . پس اگر بخشیدی، چه کسی سزاوارتر از تو به آن است ؟ و اگر عذاب نمودی ، چه کسی در داوری نسبت به آنها از تو دادگرتر است ؟ بار الها! اگر بخشیدی ، به خاطر لطف توست ، و اگر کیفر دادی ، به خاطر دادگری توست . پس ای کسی که جز به لطفش امید نمی رود و جز از دادگری اش هراسی نیست بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و با لطفت بر ما منّت نِه و در دادگری ات بر ما سخت نگیر .

امام زین العابدین علیه السلام در مناجاتش : ای سَرور من! ... به عزّت تو سوگند ، حقیقتاً ، چنان دوستت دارم که شیرینی محبّتت در قلبم جای گرفته و جانم با زیبایی آن ، مأنوس گشته است . و در دادگاه دادگرانه تو ، غیر ممکن است که اسباب [نزول ]رحمتت را از عقیده مندان به محبتّت باز داری .

امام زین العابدین علیه السلام در دعا : ... همانا من ، بنده تو و در پنجه قدرت تو هستم و اختیار من ، به دست توست . با وجود فرمانت ، هیچ [اختیار و حقِّ] فرمان دادنی برای من نیست . حُکم تو درباره من ، نافذ ، و داوریِ تو درباره من عادلانه است . مرا توان خروج از سلطنت تو نیست و قادر نیستم از حیطه قدرت تو بیرون روم ، و نمی خواهم از عشق تو به جانبی دیگر میل کنم و به [مقام] خشنودی تو دست نمی یازم و به آنچه نزد توست ، نایل نمی شوم جز با اطاعت تو و به لطف رحمتت .

.



ص: 54

عنه علیه السلام :أنتَ الَّذی أرَدتَ فَکانَ حَتما ما أرَدتَ ، وقَضَیتَ فَکانَ عَدلاً ما قَضَیتَ ، وحَکَمتَ فَکانَ نِصفا (1) ما حَکَمتَ . (2)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ لِلعیدَینِ وَالجُمُعَهِ : الوَیلُ الدّائِمُ لِمَن جَنَحَ (3) عَنکَ ، وَالخَیبَهُ الخاذِلَهُ لِمَن خابَ مِنکَ ، وَالشَّقاءُ الأَشقی لِمَنِ اغتَرَّ بِکَ ، ما أکثَرَ تَصَرُّفَهُ فی عَذابِکَ ، وما أطوَلَ تَرَدُّدَهُ فی عِقابِکَ ، وما أبعَدَ غایَتَهُ مِنَ الفَرَجِ ، وما أقنَطَهُ (4) مِن سُهولَهِ المَخرَجِ . ... عَدلاً مِن قَضائِکَ لا تَجورُ فیهِ ، وإنصافا مِن حُکمِکَ لا تَحیفُ عَلَیهِ ، فَقَد ظاهَرتَ الحُجَجَ ، وأبلَیتَ الأَعذارَ ، وقَد تَقَدَّمتَ بِالوَعیدِ ، وتَلَطَّفتَ فِی التَّرغیبِ ، وضَرَبتَ الأَمثالَ ، وأطَلتَ الإِمهالَ ، وأخَّرتَ وأنتَ مُستَطیعٌ لِلمُعاجَلَهِ ، وتَأَنَّیتَ (5) وأنتَ مَلیءٌ بِالمُبادَرَهِ . لَم تَکُن أناتُکَ عَجزا ، ولا إمهالُکَ وَهنا (6) ، ولا إمساکُکَ غَفلَهً ، ولَا انتِظارُکَ مُداراهً ، بَل لِتَکونَ حُجَّتُکَ أبلَغَ ، وکَرَمُکَ أکمَلَ ، وإحسانُکَ أوفی ، ونِعمَتُکَ أتَمَّ ، کُلُّ ذلِکَ کانَ ولَم تَزَل وهُوَ کائِنٌ ولا تَزالُ ، حُجَّتُکَ أجَلُّ مِن أن توصَفَ بِکُلِّها . (7)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی یَومِ عَرَفَهَ : أنتَ الَّذی ... قَضَیتَ فَکانَ عَدلاً ما قَضَیتَ ، وحَکَمتَ فَکانَ نِصفا ما حَکَمتَ . (8)

.

1- .النِّصْفُ : النَّصَفَهُ ، وهو الاسم من الإنصاف (الصحاح : ج 4 ص 1432 «نصف») .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 186 الدعاء 47 ، الإقبال : ج 2 ص 88 ، المصباح للکفعمی : ص 887 .
3- .جَنَحَ : مَالَ ، وسمّی الإثم المائل بالإنسان عن الحقّ جُناحا (مفردات ألفاظ القرآن : ص 207 «جنح») .
4- .القُنوطُ : هو أشدّ الیأس من الشیء ، یقال : قَنَط یَقنَطُ (النهایه : ج 4 ص 113 «قنط») .
5- .استَأْنَیتُ : أی انتظرت وتَرَبَّصت ، یقال : أنیت وتأنّیت (النهایه : ج 1 ص 78 «أنا») .
6- .الوَهْنُ : الضَعْفُ (الصحاح : ج 6 ص 2215 «وهن») .
7- .الصحیفه السجّادیّه : ص 183 الدعاء 46 ، مصباح المتهجّد : ص 370 ح 500 نحوه ، جمال الاُسبوع : ص 263 عن المتوکّل بن هارون عن الإمام الصادق عن الإمام زین العابدین علیهماالسلام ، المصباح للکفعمی : ص 573 عن الإمام الصادق علیه السلام ؛ شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 179 عن الإمام علیّ والإمام زین العابدین علیهماالسلام .
8- .الصحیفه السجّادیّه : ص 186 الدعاء 47 ، الإقبال : ج 2 ص 88 ، المصباح للکفعمی : ص 887 .


ص: 55

امام زین العابدین علیه السلام :[خدایا!] تو آنی که خواستی و خواستت محقّق گشت، و حُکم نمودی و حُکمت دادگرانه بود، و داوری کردی و داوری ات منصفانه بود .

امام زین العابدین علیه السلام از دعایش در دو عید فطر و قربان و روز جمعه : نفرین همیشگی برای کسی است که از تو روی بگردانَد، و ناامیدی خوارکننده برای کسی است که از تو مأیوس گردد، و بدترین بدبختی برای کسی است که فریب [نعمت های] تو را بخورد . چه بسیار است واژگونی او در عذاب تو، و چه طولانی است سرگردانی او در کیفر تو، و چه دور است گشایش کار او، و چه یأس آلود است آسان رها شدن او . [همه اینها] ناشی از دادگری در حُکم توست که در آن ، جفا نمی کنی و انصاف در داوری توست که در آن ، ستم روا نمی داری . حجّت هایت را [پی در پی ]آشکار ساختی و بهانه ها را پایان دادی و تهدید را پیش تر اعلان نمودی، و در ترغیب [به ثواب] ، مهربانی کردی و [برای عبرت گرفتن ]مَثَل ها زدی و مهلت ها را طولانی نمودی و [مجازات را] به تأخیر انداختی ، در حالی که به انجام دادن فوری آن قادر بودی، و درنگ نمودی ، در حالی که به شتاب نمودن ، توانا بودی . درنگ تو نه از روی ناتوانی، و مهلت دادن تو نه از روی سستی، و خودداری تو نه از روی غفلت، و انتظار تو نه از روی مدارا بود ؛ بلکه به خاطر این بود که حجّت تو رساتر، و کَرَم تو کامل تر، و احسان تو شامل تر، و نعمت تو تمام تر باشد . همه اینها بوده و از بین نرفته و الآن نیز هست و همیشه خواهد بود . حجّت تو ، بزرگ تر از آن است که همه اش به وصف آید .

امام زین العابدین علیه السلام از دعایش در روز عرفه : تو آنی که ... داوری کردی و داوری ات دادگرانه بود ، و حُکم کردی و حُکمت منصفانه بود .

.



ص: 56

عنه علیه السلام فِی المُناجاهِ الإِنجیلِیَّهِ : أحمَدُهُ جاهِرا بِحَمدِهِ ، شاکِرا لِرِفدِهِ ، (1) حَمدَ مُوَفَّقٍ لِرُشدِهِ ، واثِقٍ بِعَدلِهِ ... أدرَکتَ فَاقتَدَرتَ ، وحَکَمتَ فَعَدَلتَ ، وأنعَمتَ فَأَفضَلتَ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام :اللّهمَّ ... أنتَ إلهُنا ومَولانا ، حَسَنٌ فینا حُکمُکَ ، وعَدلٌ فینا قَضاؤُکَ ، اقضِ لَنَا الخَیرَ . (3)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ ... تُعطی مَن تَشاءُ بِلا مَنٍّ ، وتَقضی ما تَشاءُ بِلا ظُلمٍ . (4)

عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : یا مَن یَغفِرُ ظُلمَنا وحَوبَنا (5) وجُرأَتَنا ، وهُوَ لا یَجورُ عَلَینا فی قَضِیَّتِهِ . (6)

عنه علیه السلام فِی الدُّعاءِ : أسأَلُکَ ... أن تَقضِیَ حاجَتی ، وأن تُیَسِّرَ لی عُسرَها ، وتَکفِیَنی مُهِمَّها ؛ فَإِن فَعَلتَ فَلَکَ الحَمدُ ، وإن لَم تَفعَل فَلَکَ الحَمدُ ، غَیرَ جائِرٍ فی حُکمِکَ ، ولامُتَّهَمٍ فی قَضائِکَ ، ولا حائِفٍ فی عَدلِکَ . (7)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی عَبدُکَ وَابنُ عَبدِکَ وَابنُ أمَتِکَ ، ناصِیَتی بِیَدِکَ ، عَدلٌ فِیَّ حُکمُکَ ، ماضٍ فِیَّ قَضاؤُکَ . (8)

.

1- .رِفْد : صِلَه وعَطیّه (النهایه : ج 2 ص 242 «رفد») .
2- .بحار الأنوار : ج 94 ص 153 ح 22 نقلا عن کتاب أنیس العابدین .
3- .الدروع الواقیه : ص 105 ، الإقبال : ج 2 ص 86 ، البلد الأمین : ص 257 کلاهما عن الإمام الحسین علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 97 ص 149 .
4- .بحار الأنوار : ج 94 ص 311 ، الإقبال : ج 1 ص 261 من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام .
5- .الحَوبُ و الحُوبُ : الإثم (لسان العرب : ج 1 ص 340 «حوب») .
6- .الإقبال : ج 1 ص 126 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 331 .
7- .تهذیب الأحکام : ج 3 ص 183 ح 416 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 557 ح 1543 ، المقنعه : ص 221 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 111 وفیه «خائف» بدل «حائف» ، مصباح المتهجّد : ص 531 ح 614 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 33 ح 3 .
8- .الکافی : ج 2 ص 561 ح 16 عن سعید بن یسار ، العدد القویّه : ص 22 ، الإقبال : ج 2 ص 218 بزیاده «وفی قبضتک» بعد «أمتک» وکلاهما من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 91 ص 75 ح 3 وراجع مسند ابن حنبل : ج 2 ص 41 ح 3712 .


ص: 57

امام زین العابدین علیه السلام در مناجات انجیلیه : او را با ستایش آشکار می ستایم و به خاطر عطاهایش سپاس می گزارم . او را می ستایم ، چون ستایش کسی که به هدایت او ، توفیق یافته و به دادگری او اطمینان دارد ... . یافتی و با قدرت ، مسلّط گشتی و حُکم کردی و دادگری نمودی ، و نعمت بخشیدی و بیش از استحقاق ، عطا کردی .

امام صادق علیه السلام :خدایا! ... تو معبود و سَرور مایی . حُکم تو درباره ما نیکو، و داوری تو درباره ما دادگرانه است . برای ما نیکی را برآورده ساز .

امام صادق علیه السلام :خدایا! ستایش ، از آنِ توست ... . به هر که بخواهی ، بدون منّتْ عطا می کنی، و به هر چه بخواهی ، بدون ستم حُکم می کنی .

امام صادق علیه السلام در دعا : ای که ستم و گناه و جرئتِ ما را می آمرزد، در حالی که در حُکمش بر ما ستم روا نمی دارد !

امام صادق علیه السلام در دعا : از تو می خواهم ... که حاجتم را روا کنی و دشواری آن را آسان نمایی و مهمّ آن را کفایتم کنی . اگر چنین کردی ، ستایشْ تو راست ، و اگر چنین نکردی ، [باز هم] ستایشْ تو راست ، که تو در حُکمت ستم نمی کنی و در داوری ات متّهم و در دادگری ات ستمگر نیستی .

امام صادق علیه السلام :خدایا! همانا من بنده تو و پسر بنده تو و پسر کنیز تو هستم . اختیار من به دست توست . حُکم تو درباره من دادگرانه ، و داوری تو درباره من نافذ است .

.



ص: 58

الإمام الرضا علیه السلام فی وَصفِ رَبِّهِ عز و جل : لا یُمَثَّلُ بِخَلیقَتِهِ ، ولا یَجورُ فی قَضِیَّتِهِ . (1)

الإمام الجواد فی زِیارَهِ أبیهِ الإِمامِ الرِّضا علیهماالسلام : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ یا اللّهُ ... العادِلُ فی بَرِیَّتِهِ ، العالِمُ فی قَضِیَّتِهِ ، الکَریمُ فی تَأخیرِ عُقوبَتِهِ ... فَکَم مِن سَیِّئَهٍ أخفاها حِلمُکَ حَتّی دَخِلَت ، وحَسَنَهٍ ضاعَفَها فَضلُکَ حَتّی عَظُمَت عَلَیها مُجازاتُکَ ، جَلَلتَ أن یُخافَ مِنکَ إلَا العَدلُ ، وأن یُرجی مِنکَ إلَا الإِحسانُ وَالفَضلُ ، فَامنُن عَلَیَّ بِما أوجَبَهُ فَضلُکَ ، ولا تَخذُلنی بِما یَحکُمُ بِهِ عَدلُکَ . (2)

الإمام الهادی علیه السلام مِن دُعائِهِ فی قُنوتِهِ : أنتَ الخالِقُ بِغَیرِ تَکَلُّفٍ ، وَالقاضی بِغَیرِ تَحَیُّفٍ . (3)

و العَدلُ فِی العَطاءِمصباح المتهجّد فی دُعاءٍ ذکَرَهُ بَعدَ صَلاهِ عَلِیٍّ علیه السلام : اللّهُمَّ إنّی اُشهِدُکَ وکَفی بِکَ شَهیدا ، وأشهَدُ أنَّکَ أنتَ اللّهُ رَبّی ... وأشهَدُ أنَّ قَولَکَ حَقٌّ ، وأنَّ قَضاءَکَ حَقٌّ ، وأنَّ عطاءَکَ عَدلٌ . (4)

الإمام علیّ علیه السلام :قَدَّرَ الأَرزاقَ فَکَثَّرَها وقَلَّلَها ، وقَسَّمَها عَلَی الضّیقِ وَالسَّعَهِ ، فَعَدَلَ فیها لِیَبتَلِیَ مَن أرادَ بِمَیسورِها ومَعسورِها ، ولِیَختَبِرَ بِذلِکَ الشُّکرَ وَالصَّبرَ مِن غَنِیِّها وفَقیرِها . (5)

.

1- .التوحید : ص 47 ح 9 عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 51 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 297 ح 23 .
2- .بحار الأنوار : ج 102 ص 55 ح 11 .
3- .مهج الدعوات : ص 83 ، بحار الأنوار : ج 85 ص 227 .
4- .مصباح المتهجّد : ص 300 ح 411 ، جمال الاُسبوع : ص 171 ، بحار الأنوار : ج 91 ص 180 ح 6 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 5 ص 148 ح 11 .


ص: 59



و دادگری در بخشش

امام رضا علیه السلام در توصیف پروردگار عز و جل : به آفریدگانش تشبیه نمی گردد و در حُکمش ستم نمی کند .

امام جواد علیه السلام در زیارت پدرش امام رضا علیه السلام : خدایا! از تو می خواهم ... ای خدایی که در میان خَلقش دادگر است ، و در داوری اش داناست و در تأخیر انداختن مجازاتش کریم است ! ... چه بسیار بدی ای که بردباری تو آن را پوشانْد تا این که از بین رفت ، و چه بسیار خوبی ای که لطف تو آن را افزون کرد تا این که پاداش تو در برابر آن ، بزرگ گشت ! بسیار بزرگوارتر از آنی که جز از داد تو ، هراسی باشد ، و جز احسان و لطف ، از تو امید رود . پس به آنچه اقتضای لطف توست ، بر من منّت نِه و به آنچه دادگری ات حکم می کند ، خوارم نگردان .

امام هادی علیه السلام در دعای قنوتش : [خدایا! ]تو آفریدگاری هستی بدون زحمت و دادگری هستی بدون ستم .

و دادگری در بخششمصباح المتهجّد در دعایی که پس از نماز امام علی علیه السلام ذکر نموده است : خدایا! تو را گواه می گیرم و تو برای گواهی دادن کافی هستی ، و شهادت می دهم که تویی آن خدایی که پروردگار من است ... و شهادت می دهم که سخن تو حق است و داوری تو ، حق است و بخشش تو ، دادگرانه است .

امام علی علیه السلام :[خداوند] روزیِ همگان را تعیین کرد . سپس آن را زیاد و کم نمود و آن را بر پایه تنگی و گشایش ، تقسیم کرد . آن گاه در آن ، دادگری ورزید تا به وسیله آسانی و سختی آن ، هر که را بخواهد ، بیازماید و بدین وسیله سپاس گزاری و شکیبایی توانگر و نیازمند را بشناسد .


.



ص: 60

عنه علیه السلام :إنَّ طَلَبَ العِلمِ أوجَبُ عَلَیکُم مِن طَلَبِ المالِ ، إنَّ المالَ مَقسومٌ مَضمونٌ لَکُم ، قَد قَسَّمَهُ عادِلٌ بَینَکُم وضَمِنَهُ ، وسَیَفی لَکُم . (1)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ المَعروفِ بِدُعاءِ الیَمانِیِّ : اِبتَدَأتَنی بِالنِّعَمِ فَضلاً وطَولاً (2) ، وأمَرتَنی بِالشُّکرِ حَقّا وعَدلاً ، ووَعَدتَنی عَلَیهِ أضعافا ومَزیدا ، وأعطَیتَنی مِن رِزقِکَ اعتِبارا وفَضلاً. (3)

الإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ رِضیً بِحُکمِ اللّهِ ، شَهِدتُ أنَّ اللّهَ قَسَمَ مَعایِشَ عِبادِهِ بِالعَدلِ ، وأخَذَ عَلی جَمیعِ خَلقِهِ بِالفَضلِ ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، ولا تَفتِنّی بِما أعطَیتَهُم ، ولا تَفتِنهُم بِما مَنَعتَنی ، فَأَحسُدَ خَلقَکَ ، وأغمَطَ (4) حُکمَکَ . اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وطَیِّب بِقَضائِکَ نَفسی ، ووَسِّع بِمَواقِعِ حُکمِکَ صَدری ، وهَب لِیَ الثِّقَهَ لِاُقِرَّ مَعَها بِأَنَّ قَضاءَکَ لَم یَجرِ إلّا بِالخِیَرَهِ . (5)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی یَومِ عَرَفَهَ : قَدَّرتَ الاُمورَ بِعِلمِکَ ، وقَسَّمتَ الأَرزاقَ بِعَدلِکَ ، ونَفَذَ فی کُلِّ شَیءٍ عِلمُکَ ، وحارَتِ الأَبصارُ دونَکَ ... فَلَم یُقایِس شَیئا بِشَیءٍ مِن خَلقِهِ ، ولَم یَستَعِن عَلی خَلقِهِ بِغَیرِهِ . ثُمَّ أمضَی الاُمورَ عَلی قَضائِهِ وأجَّلَها إلی أجَلٍ مُسَمّیً ، قَضی فیها بِعَدلِهِ ، وعَدَل فیها بِفَضلِهِ ، وفَصَلَ فیها بِحُکمِهِ ، وحَکَمَ فیها بِعَدلِهِ . (6)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 30 ح 4 ، تحف العقول : ص 199 ، مشکاه الأنوار : ص 242 ح 704 ، أعلام الدین : ص 94 ولیس فیه «مضمون» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 175 ح 41 .
2- .الطَّوْلُ : المَنّ (الصحاح : ج 5 ص 1755 «طول») .
3- .مهج الدعوات : ص 141 عن عبد اللّه بن عبّاس وعبد اللّه بن جعفر و ص 150 عن ابن عبّاس و ص 165 وفیه «امتحانا» بدل «فضلاً» ، البلد الأمین : ص 346 وفیه «اختیارا ورضا» بدل «اعتبارا وفضلاً» ، بحار الأنوار : ج 95 ص 244 ح 31 .
4- .الغَمْطُ : الإستهانه والاستحقار (النهایه : ج 3 ص 387 «غمط») .
5- .الصحیفه السجّادیّه : ص 139 الدعاء 35 .
6- .الإقبال : ج 2 ص 102 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 228 ح 4 .


ص: 61

امام علی علیه السلام :همانا طلب دانش از طلب دارایی بر شما لازم تر است ؛ زیرا دارایی برای شما تقسیم و تضمین شده است . آن را دادگری میانتان قسمت نموده و ضمانت کرده است و به زودی ، برایتان تأمین می کند .

امام علی علیه السلام از دعایش که به «دعای یَمانی» معروف است : [خدایا! ]تو آفرینشم را با نعمت هایت از روی بخشش و منّت ، آغاز کردی و بر پایه حق و داد ، مرا به سپاس گزاری ، امر نمودی و برای آن ، پاداش چندین برابر و فراوان نویدم دادی و از روزی ات با احترام و لطف ، به من عطا فرمودی .

امام زین العابدین علیه السلام :ستایش ، خدا را با خشنودی از حُکم او ! گواهی می دهم که خداوند ، توشه بندگانش را دادگرانه تقسیم نمود و با همه آفریدگانش با لطف رفتار کرد . خدایا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و مرا با آنچه به آنان بخشودی ، و آنان را با آنچه از من باز داشتی ، امتحان نکن تا [باعث شود] به آفریدگانت رشک برم و حُکمت را سبُک شمارم . خدایا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و با دادرسی ات ، روانم را پاکیزه گردان و به وسیله جایگاه های صدور حُکمت سینه ام را گشاده فرما و اعتمادی ارزانی ام دار تا در سایه آن ، اعتراف نمایم که حکم تو ، جز به نیکی ، جاری نگشته است .

امام زین العابدین علیه السلام از دعای او در روز عرفه : با دانشت کارها را مقدّر نمودی ، و با دادگری ات روزی ها را تقسیم کردی . دانشت در هر چیزی نافذ است ، و دیدگان (فهم ها) در شناخت تو سرگردان اند ... . پس ، [خداوند ]چیزی از آفریدگان را به چیز دیگر ، قیاس نکرد و برای اقدام علیه آفریده اش ، از دیگری یاری نخواست . سپس کارها را بر اساس حُکمش انجام داد و اَجَلشان را تعیین کرد . با دادگری اش ، درباره آنها داوری نمود و با لطفش ، درباره آنها دادگری کرد و با حُکمش میان آنها فیصله داد و درباره آنها دادگرانه داوری نمود .

.



ص: 62

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی یَومِ الجُمُعَهِ : قَنِّعنی یا إلهی بِما رَزَقتَنی ، وما رَزَقتَنی مِن رِزقٍ فَأَرِنی فیهِ عَدلاً حَتّی أری قَلیلَهُ کَثیرا ، وأبذُلَهُ فیکَ بَذلاً . (1)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ... وَارزُقنی مُواساهَ مَن قَتَّرتَ (2) عَلَیهِ مِن رِزقِکَ بِما وَسَّعتَ عَلَیَّ مِن فَضلِکَ ، ونَشَرتَ عَلَیَّ مِن عَدلِکَ . (3)

الإمام الصادق علیه السلام مِن دُعائِهِ فی یَومِ عَرَفَهَ : اِفتَح عَلَیَّ أبوابَ رَحمَتِکَ ، ورَضِّنی بِعادِلِ قِسَمِکَ . (4)

عنه علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ : اُنظُرِ الآنَ إلی ذَواتِ الأَربَعِ ، کَیفَ تَراها تَتبَعُ اُمَّهاتِها مُستَقِلَّهً بِأَنفُسِها ... وکَذلِکَ تَری کَثیرا مِنَ الطَّیرِ کَمِثلِ الدَّجاجِ وَالدُّرّاجِ (5) وَالقَبَجِ (6) تَدرُجُ وتَلقُطُ حینَ یَنقابُ عَنهَا البَیضُ . فَأَمّا ما کانَ مِنها ضَعیفا لا نُهوضَ فیهِ ، کَمِثلِ فِراخِ الحَمامِ وَالیَمامِ (7) وَالحُمَّرِ (8) ، فَقَد جُعِلَ فِی الاُمَّهاتِ فَضلُ عَطفٍ عَلَیها ، فَصارَت تَمُجُّ الطَّعامَ فی أفواهِها بَعدَما توعیهِ حَواصِلُها ، فَلا تَزالُ تَغذوها حَتّی تَستَقِلَّ بِأَنفُسِها ، ولِذلِکَ لَم تُرزَقِ الحَمامُ فِراخا کَثیرَهً مِثلَما تُرزَقُ الدَّجاجُ ؛ لِتَقوَی الاُمُّ عَلی تَربِیَهِ فِراخِها فَلا تَفسُدَ ولا تَموتَ ، فَکُلٌّ اُعطِیَ بِقِسطٍ مِن تَدبیرِ الحَکیمِ اللَّطیفِ الخَبیرِ . (9)

.

1- .مصباح المتهجّد : ص 376 ح 502 ، جمال الاُسبوع : ص 267 کلاهما عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 90 ص 68 ح 12 .
2- .أقتر اللّه رِزقَهُ : أی ضیّقَهُ وقلَّله (النّهایه : ج 4 ص 12 «قتر») .
3- .مصباح المتهجّد : ص 829 ح 888 ، الإقبال : ج 3 ص 300 کلاهما عن العبّاس بن مجاهد عن أبیه ، المصباح للکفعمی : ص 723 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 20 .
4- .الإقبال : ج 2 ص 154 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 266 .
5- .الدرّاج : ضرب من الطیر ، للذکر والاُنثی (الصحاح : ج 1 ص 314 «درج») .
6- .القَبَجُ : الحَجَلُ ، فارسی معرّب (الصحاح : ج 1 ص 337 «قبج») .
7- .الیَمَامُ : هو الحمام الوحشی ، وقال الکسائی : هو الّذی یألف البیوت (المصباح المنیر : ص 681 «یمم») .
8- .الحُمَّرَهُ وقد تخفّف : طائر صغیر کالعصفور (النهایه : ج 1 ص 439 «حمر») .
9- .بحار الأنوار : ج 3 ص 93 عن المفضّل بن عمر .


ص: 63

امام زین العابدین علیه السلام از دعای او در روز جمعه : بار الها! مرا به آنچه روزی ام کردی ، قانع گردان ، و در آنچه روزی ام فرمودی ، عدالتی نشانم بده تا اندک آن را بسیار ببینم و آن را در راه تو به خوبی ببخشم .

امام زین العابدین علیه السلام :خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست ... و به خاطر لطف گسترده ات به من و اعطای دادگرانه ات به من ، همیاریِ کسی را که از روزیِ کمتری برخوردارش ساختی ، روزی ام فرما .

امام صادق علیه السلام از دعایش در روز عرفه : [خدایا!] درهای رحمتت را به رویم بگشای و با تقسیم های دادگرانه ات خشنودم ساز .

امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر : همین الآن به این چارپایان بنگر . ببین چگونه هر یک به طور جداگانه در پیِ مادرانشان هستند ... . همچنین بسیاری از پرندگان (مانند : مرغ و تیهو و کبک) را می بینی که در پی دانه بر می آیند ، در ساعتی که از تخمْ بیرون می آیند . آن جوجه هایی که ناتوان اند و حرکتی ندارند (مانند : جوجه کبوتر اهلی و کبوتر صحرایی و کبک) ، در ضمیر مادران آنها ، مهربانی زیادی نهاده شده است ، به گونه ای که خوراک را پس از جمع آوری در چینه دانشان ، در دهان آنها پرتاب می کنند ، و پیوسته آنها را غذا می دهند تا خودشان در انجام دادن کارهایشان استقلال یابند . به همین دلیل [ناتوانی جوجه ها ]است که کبوتر ، مانند مرغ ، از جوجه زیاد برخوردار نمی شود ، به جهت این که مادر بتواند جوجه هایش را خوب بپروراند تا فاسد نشوند و از بین نروند . به همه آنها از روی تدبیرِ [خداوندِ ]دانای مهربانِ آگاه ، دادگرانه عطا شده است .

.



ص: 64

الکافی عن معتّب :دَخَلَ مُحَمَّدُ بنُ بِشرٍ الوَشّاءُ عَلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام ، یَسأَ لُهُ أن یُکَلِّمَ شِهابا أن یُخَفِّفَ عَنهُ حَتّی یَنقَضِیَ المَوسِمُ ، وکانَ لَهُ عَلَیهِ ألفُ دینارٍ ، فَأَرسَلَ [الصّادِقُ علیه السلام ]إلَیهِ فَأَتاهُ فَقالَ لَهُ : قَد عَرَفتَ حالَ مُحَمَّدٍ وَانقِطاعَهُ إلَینا ، وقَد ذَکَرَ أنَّ لَکَ عَلَیهِ ألفَ دینارٍ ، لَم تَذهَب فی بَطنٍ ولا فَرجٍ ، وإنَّما ذَهَبَت دَینا عَلَی الرِّجالِ ووَضائِعَ وَضِعَها ، وأنَا اُحِبُّ أن تَجعَلَهُ فی حِلٍّ . فَقالَ[ علیه السلام ] : لَعَلَّکَ مِمَّن یَزعُمُ أنَّهُ یُقبَضُ مِن حَسَناتِهِ فَتُعطاها ، فَقالَ : کَذلِکَ فی أیدینا . فَقالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : اللّهُ أکرَمُ وأعدَلُ مِن أن یَتَقَرَّبَ إلَیهِ عَبدُهُ ، فَیَقومَ فِی اللَّیلَهِ القَرَّهِ (1) أو یَصومَ فِی الیَومِ الحارِّ أو یَطوفَ بِهذَا البَیتِ ثُمَّ یَسلُبَهُ ذلِکَ فَیُعطاهُ ، ولکِن ، للّهِِ فَضلٌ کَثیرٌ یُکافِئُ المُؤمِنَ ، فَقالَ : فَهُوَ فی حِلٍّ . (2)

الکافی عن الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ اللّهَ لَم یَترُک شَیئا مِن صُنوفِ الأَموالِ إلّا وقَدَقسَمَهُ ، وأعطی کُلَّ ذی حَقٍّ حَقَّهُ ، الخاصَّهَ وَالعامَّهَ ، وَالفُقَراءَ وَالمَساکینَ ، وکُلَّ صِنفٍ مِن صُنوفِ النّاسِ ، فَقالَ : لَو عُدِلَ فِی النّاسِ لَاستَغنَوا . ثُمَّ قالَ : إنَّ العَدلَ أحلی مِنَ العَسَلِ ، ولا یَعدِلُ إلّا مَن یُحسِنُ العَدلَ . (3)

.

1- .یقال : لَیلَهٌ قَرَّهٌ : بارِدهٌ وأصابَهُم قَرَّهٌ : بَردٌ (المعجم الوسیط : ج 2 ص 725 «قرر») .
2- .الکافی : ج 4 ص 36 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 47 ص 364 ح 80 .
3- .الکافی : ج 1 ص 542 ح 4 ، تهذیب الأحکام : ج 4 ص 130 ح 366 وفیه «ضرب» بدل «صنف» .


ص: 65

الکافی به نقل از معتّب : محمّد بن بِشرِ وَشّاء به حضور امام صادق علیه السلام رسید و از ایشان خواست که با شهاب ، صحبت کند تا در بازپرداخت قرض وی که هزار دینار بود تا پایان موسم [حج ]به او مهلت دهد . امام صادق علیه السلام فردی را در پی شهاب فرستاد و او به محضر امام صادق علیه السلام رسید . امام علیه السلام به او فرمود : «تو ، حال محمّد و متوسّل شدنش به ما را می دانی . او می گوید که تو هزار دینار از او بستانکاری ، که در راه شکم و شهوت ، مصرف نشده ؛ بلکه [بخشی] به صورت طلبی که از افراد دارد و [بخشی نیز ]با زیان هایی که در تجارت دید ، از دستش رفت . من دوست دارم که تو او را [در باز گرداندن بدهی اش] آزاد بگذاری» . سپس فرمود : «شاید تو از جمله کسانی هستی که می پندارند از نیکی های او گرفته و به تو داده می شود » . شهاب گفت : پیش ما ، این چنین است . امام صادق علیه السلام فرمود : «[البتّه] خداوند ، بخشنده تر و دادگرتر از آن است که بنده ای به او تقرّب بجوید و در شب سرد به نماز برخیزد ، یا در روز گرم ، روزه بگیرد و یا این خانه (کعبه) را طواف نماید و او [پاداشِ] آن را از وی باز گیرد ، و [بی تردید ، ]به او عطا می گردد . لطف خداوند ، بسیار است و مؤمن را پاداش می دهد» . شهاب گفت : محمّد بن بشر ، آزاد است و مهلت دارد .

الکافی :امام کاظم علیه السلام فرمود : «همانا خداوند ، چیزی از انواع دارایی ها را رها نکرده است ، جز این که تقسیمش نموده و حقّ هر صاحب حقّی را از : خاص و عام ، نیازمندان و تهی دستان ، و هر گروهی از مردم ، داده است » . [امام علیه السلام ] فرمود : «اگر در میان مردم دادگری می شد ، حتما بی نیاز می شدند» . سپس فرمود : «همانا داد ، از عسل ، شیرین تر است ، و دادگری نکرده است ، مگر کسی که آن را به خوبی انجام دهد» .

.



ص: 66

الإمام العسکریّ علیه السلام فِی التَّفسیرِ المَنسوبِ إلَیهِ ، فی قِصَّهِ ذَبحِ بَنی إسرائیلَ البَقَرَهَ وإحیاءِ اللّهِ شَخصا مَقتولاً بَعدَ أن ضَرَبوهُ بِبَعضها بِأَمرِهِ تَعالی : ... فَأَوحَی اللّهُ إلَیهِ : یا موسی إنَّهُ کانَ لِهذَا الفَتَی المَنشورِ (1) بَعدَ القَتلِ سِتّونَ سَنَهً ، وقَد وَهَبتُ لَهُ بِمَسأَلَتِهِ وتَوسُّلِهِ بِمُحَمَّدٍ وآلِهِ الطَّیِّبینَ سَبعینَ سَنَهً ، تَمامَ مِئَهٍ وثَلاثینَ سَنَهً ، صَحیحَهٌ حَواسُّهُ ، ثابِتٌ فیها جَنانُهُ (2) ، قَوِیَّهٌ فیها شَهَواتُهُ ، یَتَمَتَّعُ بِحَلالِ هذِهِ الدُّنیا ویَعیشُ ، ولا یُفارِقُها ولا تُفارِقُهُ ، فَإِذا حانَ حینُهُ حانَ حینُها وماتا جَمیعاً معا فَصارا إلی جِنانی ، وکانا زَوجَینِ فیها ناعِمَینِ . ولَو سَأَلَنی یا موسی هذَا الشَّقِیُّ القاتِلُ بِمِثلِ ما تَوَسَّلَ بِهِ هذَا الفَتی عَلی صِحَّهِ اعتِقادِهِ أن أعصِمَهُ مِنَ الحَسَدِ ، واُقنِعَهُ بِما رَزَقتُهُ وذلِکَ هُوَ المُلکُ العَظیمُ لَفَعَلتُ . ولَو سَأَلَنی بِذلِکَ مَعَ التَّوبَهِ مِن صُنعِهِ ألّا أفضَحَهُ لَما فَضَحتُهُ ، ولَصَرَفتُ هؤُلاءِ عَنِ اقتِراحِ إبانَهِ القاتِلِ ، ولَأَغنَیتُ هذَا الفَتی مِن غَیرِ هذَا الوَجهِ بِقَدرِ هذَا المالِ اُوجِدُهُ (3) . ولَو سَأَلَنی بَعدَمَا افتَضَحَ وتابَ إلَیَّ وتَوَسَّلَ بِمِثلِ وَسیلَهِ هذَا الفَتی ، أن اُنسِیَ النّاسَ فِعلَهُ بَعدَما ألطُفُ لِأَولِیائِهِ فَیَعفونَهُ عَنِ القِصاصِ لَفَعَلتُ ، فَکانَ لا یُعَیِّرُهُ بِفِعلِهِ أحَدٌ ، ولا یَذکُرُهُ فیِهم ذاکِرٌ ، ولکِن ، ذلِکَ فَضلٌ اُوتیهِ مَن أشاءُ ، وأنَا ذُو الفَضلِ العَظیمِ ، وأعدِلُ بِالمَنعِ عَلی مَن أشاءُ ، وأنَا العَزیزُ الحَکیمُ . (4)

راجع : ص 78 (ما یضادّ الإیمان بالعدل الإلهی) . ص 106 (العدل فی الآخره) .

.

1- .أنشرهُ اللّه : أی أحیاه (النهایه : ج 5 ص 54 «نشر») .
2- .الجَنَانُ : القَلْبُ (المصباح المنیر : ص 112 «جنن») .
3- .وَجَدَ یَجِدُ : أی استغنی غنیً لا فقر بعده (النهایه : ج 5 ص 155 «وجد») .
4- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام : ص 280 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 271 ح 7 .


ص: 67

امام عسکری علیه السلام در تفسیر منسوب به او درباره داستان سر بریدن گاو بنی اسرائیل و زنده کردن خداوند شخصی را که به قتل رسیده بود هنگامیکه بعضی از اعضاء بدن گاو را به آن شخص زدند : خداوند به موسی وحی کرد : «ای موسی! برای این جوان که پس از کشته شدن ، زنده شده است ، شصت سال عمر مقدّر بود و من به خاطر دعا و متوسّل شدن او به محمّد و خاندان پاکش ، هفتاد سال دیگر به عمر او افزودم که جمعا صد و سی سال می شود . این جوان در این مدّت ، دارای حواس سالم ، قلب ثابت و شهوت توانمند است ، از حلال این دنیا بهره مند می گردد ، و نه او از همسرش (دختر عمویش) فاصله می گیرد و نه همسرش از او . هر گاه وقتِ او سر آمد ، زمان همسر او نیز پایان می یابد و هر دو با هم می میرند و به بهشت من در می آیند و همچنان زن و شوهر خواهند بود که در بهشت ، متنعّم اند . ای موسی! اگر این قاتل بدبخت با توسّل به همان چیزی که این جوان به آن متوسّل شد ، با عقیده صحیح از من می خواست که او را از حسد ، مصون بدارم و به آنچه روزی اش داده ام ، قانعش سازم که دارایی بزرگ ، همین است چنین کردم . و اگر بدین طریق (با توسّل به محمّد و خاندان پاکش) با توبه از کرده خویش ، از من می خواست که او را رسوا نکنم ، رسوایش نمی کنم و مردم را از درخواست افشای نام قاتل منصرف می سازم ، و این جوان را از راه دیگر با همین اندازه دارایی ، چنان بی نیاز می کنم که هیچ نیازمندی ای در پی آن نباشد . و اگر پس از رسوایی و توبه و توسّل به سانِ توسّل این جوان و پس از آن که در دل اولیای مقتول ، ترحمّی ایجاد کردم تا از قصاص او درگذرند ، از من بخواهد که مردم را درباره کار [بدِ] او به فراموشی دچار سازم ، چنین می کنم ، به طوری که کسی به خاطر آن کارش او را تحقیر نکند و در میان مردم ، کسی از آن یادی ننماید ؛ لیکن این ، فضیلتی است که به هر که بخواهم ، می بخشم ، که من صاحب فضیلت بزرگم ! و به وسیله محروم ساختن ، بر هر که بخواهم ، دادگری می نمایم ، که من قدرتمند حکیمم!» .

ر . ک : ص 79 (فصل دوم : آنچه با ایمان به دادگری خداوند ، منافات دارد) . ص 107 (فصل پنجم : عدالت در آخرت) .

.



ص: 68

1 / 3مَعنی عَدلِ الإِنسانِأ العَدلُ الاِعتِقادِیُّالکتاب«وَ الْکَفِرُونَ هُمُ الظَّلِمُونَ» . (1)

«وَ إِذْ قَالَ لُقْمَنُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَبُنَیَّ لَا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» . (2)

«وَجَحَدُواْ بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَ عُلُوًّا فَانظُرْ کَیْفَ کَانَ عَقِبَهُ الْمُفْسِدِینَ» . (3)

راجع : البقره : 51 ، 54 ، 59 ، 92 ، 145 ، 150 ، 165 ، 193 ، 258 وآل عمران : 86 ، 94 ، 128 ، 151 ، 153 ، 192 والمائده : 72 والأعراف : 103 والأنفال : 54 والزخرف : 39 وهود : 101 والنساء : 75 والمائده : 51 والأنعام : 21 ، 33 ، 45 ، 47 ، 58 ، 68 ، 93 ، 129 ، 131 ، 135 ، 144 ، 157 ، 160 ویونس : 13 ، 17 ، هود : 18 ، 37 والإسراء : 59 والکهف : 15 ، 57 ، 59 والتوبه : 109 والحشر : 17 ، والنمل : 43 و 44 ، والأحقاف : 10 والعنکبوت : 49 ، 68 والزمر : 32 والصفّ : 7 والسجده : 22 والحج : 25 .

الحدیثالإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاءِحْسَنِ» (4) : العَدلُ شَهادَهُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ . (5)

عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاءِحْسَنِ» : العَدلُ شَهادَهُ الإِخلاصِ ، وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ . (6)

.

1- .سبأ : 40 و 41 .
2- .لقمان : 13 .
3- .الصافّات : 158 . اختلفت أقوال المفسّرین فی تعیین هذا النسب ؛ فابن عبّاس یذهب إلی أنّها تختصّ بثلاثه أحیاء من قریش وهم : سلیم ، وخزاعه ، وجهینه ، حیث یقولون : صاهر إلی کرام الجنّ . ونُقل عن ابن عبّاس أیضا : زعم أعداء اللّه أنّه تبارک وتعالی وإبلیس أخوان . وطبقا لنقل بعض المفسّرین أنّ جماعه من العرب یعتبرون الجنّ ملائکه ، وأنّ الملائکه هم بنات اللّه ! لکن الذی یقوی فی النظر هو أنّ الآیه عامّه وهی تشمل کلّ العلاقات حتّی العلاقه النسبیّه ، راجع الدرّ المنثور : ج 7 ص 133 وتفسیر الطبریّ : ج 12 الجزء 23 ح 108 والمیزان فی تفسیر القرآن : ج 17 ص 173 وتفسیر نمونه (بالفارسیه) : ج 19 ص 174 وص 222 ح 1129 .
4- .النحل : 90 .
5- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 268 ح 62 عن عطاء الهمدانی و ص 267 ح 60 عن إسماعیل الحریری عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 388 عن الإمام الصادق علیه السلام ، تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 260 من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 24 ص 188 ح 6 .
6- .تأویل الآیات الظاهره : ج 1 ص 261 ح 20 عن عطیّه بن الحارث ، بحار الأنوار : ج 24 ص 188 ح 7 .


ص: 69



1 / 3 معنای عدالت انسان

الف عدالت اعتقادی

1 / 3معنای عدالت انسانالف عدالت اعتقادیقرآن«و کافران ، خود ، ستمکاران اند» .

«و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش در حالی که او را اندرز می داد گفت : ای پسرک من! به خدا شرک مَوَرز که به راستی ، شرک ، ستمی بزرگ است» .

«و با آن که دل هایشان بِدان یقین داشت ، از روی ستم و تکبّر ، آن را انکار کردند . پس ببین فرجام فسادگران چگونه بود» .

حدیثامام باقر علیه السلام درباره این سخن خدای متعال : «در حقیقت ، خدا به عدالت و احسان فرمان می دهد» : عدالت ، شهادت دادن به این است که معبودی جز خدا نیست .

امام باقر علیه السلام درباره این سخن خدای متعال : «در حقیقت ، خدا به عدالت و احسان ، فرمان می دهد» : عدالت ، به توحید شهادت دادن است و این که محمّد ، فرستاده خداست .


.



ص: 70

ب العَدلُ العَمَلِیُّالکتاب«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَی أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَ لِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیرًا فَاللَّهُ أَوْلَی بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُواْ الْهَوَی أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا» . (1)

الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن عامَلَ النّاسَ فَلَم یَظلِمهُم ، وحَدَّثَهُم فَلَم یَکذِبهُم ، ووَعَدَهُم فَلَم یُخلِفهُم، فَهُوَ مِمَّن کَمَلَت مُرُوءَتُهُ، وظَهَرَت عَدالَتُهُ، ووَجَبَت اُخُوَّتُهُ، وحَرُمَت غیبَتُهُ . (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَدلَ میزانُ اللّهِ تَعالی فِی الأَرضِ ، فَمَن أخَذَهُ قادَهُ إلَی الجَنَّهِ ، ومَن تَرَکَهُ ساقَهُ إلَی النّارِ . (3)

حلیه الأولیاء عن أبی تمیمه :سَأَلتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله عَن أبوابِ القِسطِ ، فَقالَ : إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِکَ ، وبَذلُ السَّلامِ لِلعالَمِ (4) ، وذِکرُ اللّهِ تَعالی فِی الغِنی وَالفاقَهِ ، حَتّی لا تُبالِیَ ذُمِمتَ فِی اللّهِ أو حُمِدتَ . (5)

.

1- .النحل : 114 116 .
2- .الخصال : ص 208 ح 28 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 30 ح 34 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، الکافی : ج 2 ص 239 ح 28 عن سماعه بن مهران عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 57 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 1 ح 1 ؛ مسند الشهاب : ج 1 ص 322 ح 543 عن أحمد بن علیّ عن أبیه عن الإمام الرِّضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله .
3- .تنبیه الغافلین : ص 367 ح 551 عن عمر ؛ مستدرک الوسائل : ج 11 ص 317 ح 13145 نقلاً عن لُبِّ اللباب .
4- .. المراد به جمیع المسلمین ؛ مَن عرفته ومن لم تعرفه (فیض القدیر : ج 3 ص 390) .
5- .حلیه الأولیاء : ج 5 ص 207 ، الإصابه : ج 7 ص 45 الرقم 9655 ، اُسد الغابه : ج 6 ص 175 الرقم 6030 ولیس فیه ذیله من «وذکر اللّه ...» .


ص: 71



ب عدالت عملی

ب عدالت عملیقرآن«ای کسانی که ایمان آورده اید! پیوسته برابری را برپا دارید و برای خدا گواهی دهید ، هر چند به زیان خودتان یا [به زیان] پدر و مادر و خویشاوندان [شما ]باشد . اگر [یکی از دو طرف دعوا] توانگر یا نیازمند باشد ، خدا به آن دو [از شما] سزاوارتر است . پس ، از پیِ هوس نروید که [از حق] عدول کنید. و اگر به انحراف گرایید یا روی برگردانید ، قطعا خدا به آنچه انجام می دهید ، آگاه است» .

حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که با مردم معاشرت کند و ستم روا ندارد ، و برای مردم سخن بگوید و به آنان دروغ نگوید ، و به مردم وعده دهد و خُلف وعده ننماید ، جزو کسانی است که جوان مردی اش کامل ، دادگری اش آشکار ، برادری اش واجب ، و غیبتش حرام است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دادگری ، معیار خدای متعال در زمین است . هر که آن را به کار گیرد ، خدا او را به سوی بهشتْ هدایت می کند و هر که آن را رها سازد ، خدا او را به سوی جهنّم می راند .

حلیه الأولیاء به نقل از ابو تمیمه : از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره بخش های عدالت پرسیدم . فرمود : «عدالت ورزیدن با مردم ، هدیه نمودن سلام به دانشمند ، و در [هنگام ]بی نیازی و نیازمندی به یاد خداوند متعال بودن ، به طوری که در راه خدا باکی نداشته باشی که مذمّت شوی یا ستایش گردی» .


.



ص: 72

الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ العَدلَ میزانُ اللّهِ سُبحانَهُ الَّذی وَضَعَهُ فِی الخَلقِ ونَصَبَهُ لِاءِقامَهِ الحَقِّ ، فَلا تُخالِفهُ فی میزانِهِ ، ولا تُعارِضهُ فی سُلطانِهِ . (1)

عنه علیه السلام :جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ العَدلَ قِواما (2) لِلأَنامِ ، وتَنزیها مِنَ (3) المَظالِمِ وَالآثامِ ، وتَسنِیَهً (4) لِلإِسلامِ . (5)

عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاءِحْسَنِ» (6) :العَدلُ : الإِنصافُ ، وَالإِحسانُ : التَّفَضُّلُ . (7)

عنه علیه السلام :العَدلُ أنَّکَ إذا ظَلَمتَ أنصَفتَ ، وَالفَضلُ أنَّکَ إذا قَدَرتَ عَفَوتَ . (8)

عنه علیه السلام :العَدلُ إنصافٌ . (9)

عنه علیه السلام :إنَّ مِنَ العَدلِ أن تُنصِفَ فِی الحُکمِ ، وتَجتَنِبَ الظُّلمَ . (10)

عنه علیه السلام :العَدلُ خَیرُ الحُکمِ .

عنه علیه السلام :فِی العَدلِ الإِحسانُ . (11)

عنه علیه السلام :أعدَلُ الخَلقِ أقضاهُم بِالحَقِّ . (12)

.

1- .غرر الحکم : ح 3464 .
2- .قِوام الشیء : عِمادُه الّذی یقوم به (النهایه : ج 4 ص 124 «قوم») .
3- .. فی عیون الحکم والمواعظ: «عن» بدل «من»، وهی الغالبه فیالاستعمال؛ یقال: تَنَزَّهَ عن الشیء: أی تباعَدَ عنه .
4- .تسنّی لی : أی تیسّر وتأتّی (النهایه : ج 2 ص 415 «سنا») .
5- .غرر الحکم : ح 4789 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4355 .
6- .النحل : 90 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 231 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 29 ح 21 ؛ تفسیر القرطبی : ج 10 ص 165 .
8- .غرر الحکم : ح 2131 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1668 .
9- .غرر الحکم : ح 157 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 34 ح 630 .
10- .غرر الحکم : ح 3441 وراجع ح 2131 و ح 3186 و ح 3242 .
11- .غرر الحکم : ح 302 ، ح 6482 .
12- .غرر الحکم : ح 3014 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 119 ح 2674 .


ص: 73

امام علی علیه السلام :دادگری ، معیار خدای سبحان است که آن را برای برپایی حق در میان مردم قرار داد . پس با معیار خداوند ، مخالفت نورز و در شهریاریِ او مَستیز .

امام علی علیه السلام :خداوند سبحان ، دادگری را مایه پایداری مردم ، پاکی از ستم ها و گناهان ، و آسانیِ اسلام قرار داد .

امام علی علیه السلام درباره این سخن خدای متعال : «خدا به عدل و احسان ، فرمان می دهد» : عدل به معنای انصاف ، و احسان ، به معنای بخشش است .

امام علی علیه السلام :عدالت ، این است که هر گاه ستم نمودی، انصاف به خرج دهی، و احسان ، این است که هر گاه قدرت پیدا کردی، درگذری .

امام علی علیه السلام :عدالت ، همان انصاف است .

امام علی علیه السلام :از [گونه های] عدالت ، این است که در داوری ، انصاف بورزی و از ستم کردن بپرهیزی .

امام علی علیه السلام :عدالت ، بهترین داوری است .

امام علی علیه السلام :احسان ، در عدالت ورزیدن است .

امام علی علیه السلام :دادگرترینِ مردم ، داورترینِ آنها بر اساس حق است .

.



ص: 74

عنه علیه السلام :مَن طابَقَ سِرُّهُ عَلانِیَتَهُ ، ووافَقَ فِعلُهُ مَقالَتَهُ ، فَهُوَ الَّذی أدَّی الأَمانَهَ ، وتَحَقَّقَت عَدالَتُهُ . (1)

الإمام الباقر علیه السلام :لا حِرصَ کَالمُنافَسَهِ فِی الدَّرَجاتِ ، ولا عَدلَ کَالإِنصافِ ، ولا تَعَدِّیَ کَالجَورِ ، ولا جَورَ کَمُوافَقَهِ الهَوی . (2)

الإمام الصادق علیه السلام سُئِلَ عن صِفَهِ العَدلِ مِنَ الرَّجُلِ ، فَقالَ :إذا غَضَّ (3) طَرفَهُ عَنِ المَحارِمِ ، ولِسانَهُ عَنِ المَآثِمِ ، وکَفَّهُ عَنِ المَظالِمِ . (4)

راجع : ص 32 (معنی عدل اللّه / القیام بالقسط) .

ج العَدلُ الأَخلاقِیُّرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، ما کَرِهتَهُ لِنَفسِکَ فَاکرَه لِغَیرِکَ ، وما أحبَبتَهُ لِنَفسِکَ فَأَحبِبهُ لِأَخیکَ ؛ تَکُن عادِلاً فی حُکمِکَ ، مُقسِطا (5) فی عَدلِکَ ، مُحَبّا (6) فی أهلِ السَّماءِ ، مَودودا فی صُدورِ أهلِ الأَرضِ . (7)

الإمام علیّ علیه السلام :أکرَمُ الأَخلاقِ السَّخاءُ ، وأعَمُّها نَفعا العَدلُ . (8)

عنه علیه السلام :العَدلُ أفضَلُ سَجِیَّهٍ (9) . (10)

.

1- .غرر الحکم : ح 8656 .
2- .تحف العقول : ص 286 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 165 ح 1 .
3- .غَضَّ طَرفَهُ : أی کسره وأطرق ولم یفتح عینه (النهایه : ج 3 ص 371 «غضض») .
4- .تحف العقول : ص 365 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 248 ح 79 .
5- .المُقسِطُ : العادِلُ (النهایه : ج 4 ص 60 «قسط») .
6- .فی بعض النسخ : «مُحَبَّبا» (هامش المصدر) .
7- .تحف العقول : ص 14 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 67 ح 6 .
8- .غرر الحکم : ح 3219 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2779 .
9- .السجیَّهُ : الخُلُقُ والطبیعه (الصحاح : ج 6 ص 2372 «سجا») .
10- .غرر الحکم : ح 977 ، مستدرک الوسائل : ج 11 ص 318 ح 13146 .


ص: 75



ج عدالت اخلاقی

امام علی علیه السلام :هر که درونش با ظاهرش یکسان و رفتارش با گفتارش موافق باشد ، اوست که امانت را ادا کرده و عدالتش استوار گردیده است .

امام باقر علیه السلام :هیچ طمعی همانند مسابقه دادن برای کسب مقام ، و هیچ عدالتی همانند انصاف، و هیچ تجاوزی همانند ستم کردن ، و هیچ ستمی همانند پیروی از هوای نفس نیست .

امام صادق علیه السلام در پاسخ پرسشی درباره زمان به وجود آمدن صفت عدالت در یک شخص : هر گاه دیده اش را از چیزهای حرام ، و زبانش را از گناهان ، و دستش را از ستمکاری ها باز دارد .

ر . ک : ص 33 (معنای عدالت خداوند / برپاداشتن قسط «برابری») .

ج عدالت اخلاقیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! آنچه برای خود نمی پسندی ، برای دیگری نیز مپسند و آنچه برای خود دوست می داری ، برای برادرت نیز دوست بدار تا در داوری ات ، دادگر و در به پا داشتن برابری ، عدالت پیشه و در میان آسمانیان ، محبوب و در سینه های زمینیان ، دوست داشتنی باشی .

امام علی علیه السلام :گران مایه ترین اخلاق ، سخاوت ، و سودبخش ترین آن ، دادگری است .

امام علی علیه السلام :عدالت ، برترین خوی است .


.



ص: 76

د العَدلُ العِرفانِیُّالإمام علیّ علیه السلام :عِبادَ اللّهِ ، إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَیهِ عَبدا أعانَهُ اللّهُ عَلی نَفسِهِ ... فَهُوَ مِن مَعادِنِ دینِهِ ، وأوتادِ (1) أرضِهِ ، قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ ، فَکانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفیُ الهَوی عَن نَفسِهِ . (2)

.

1- .أوتادُ الأرضِ : حِبالُها ؛ لأنّها تُثبّتها ، والأوتادُ من البلاد : رؤساؤها (تاج العروس : ج 5 ص 291 «وتد») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 87 ، أعلام الدین : ص 127 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 56 ح 36 .


ص: 77



د عدالت عرفانی

د عدالت عرفانیامام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! از محبوب ترین بندگان نزد خدا ، بنده ای است که خداوند او را بر خودش یاری کند... . پس ، او از معدن های دین و بزرگان زمین خداست که خود را بر عدالت پیشگی ملزم نموده است و نخستین دادگری وی ، دور ساختن هوای نفس از خودش است .


.



ص: 78

الفصل الثّانی : ما یضادّ الإیمان بالعدل الإلهیّ2 / 1نِسبَهُ ذُنوبِ العِبادِ إلَی اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما عَرَفَ اللّهَ مَن شَبَّهَهُ بِخَلقِهِ ، ولا وَصَفَهُ بِالعَدلِ مَن نَسَبَ إلَیهِ ذُنوبَ عِبادِهِ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام وقَد سُئِلَ عَنِ التَّوحیدِ وَالعَدلِ : العَدلُ أن لا تَتَّهِمَهُ . (2)

أعلام الدین :قالَ الصّادِقُ علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : ألا اُعطیکَ جُملَهً فِی العَدلِ وَالتَّوحیدِ ؟ قالَ : بَلی جُعِلتُ فِداکَ . قالَ : مِنَ العَدلِ ألّا تَتَّهِمَهُ ، ومِنَ التَّوحیدِ ألّا تَتَوَهَّمَهُ . (3)

الإمام الصادق علیه السلام وقَد سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنِ التَّوحیدِ وَالعَدلِ : أمَّا العَدلُ فَأَلّا تَنسُبَ إلی خالِقِکَ ما لامَکَ عَلَیهِ . (4)

.

1- .التوحید : ص 47 ح 10 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 3 ص 297 ح 23 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 470 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 124 ، إعلام الوری : ج 1 ص 545 ، روضه الواعظین : ص 48 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 52 ح 86 .
3- .أعلام الدین : ص 318 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 58 ح 106 .
4- .معانی الأخبار : ص 11 ح 2 ، التوحید : ص 96 ح 1 ، مشکاه الأنوار : ص 39 ح 8 ، روضه الواعظین : ص 48 ، إعلام الوری : ج 1 ص 544 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 264 ح 13 .


ص: 79



فصل دوم : آنچه با ایمان به دادگری خداوند، منافات دارد

2 / 1 گناهان بندگان را به خدا نسبت دادن

فصل دوم: آنچه با ایمان به دادگری خداوند، منافات دارد2 / 1گناهان بندگان را به خدا نسبت دادنپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر که خدا را به آفریده اش تشبیه نماید ، او را [به درستی ]نشناخته است و هر که گناهان بندگان را به خدا نسبت دهد، او را عادل ندانسته است .

امام علی علیه السلام وقتی که درباره توحید و عدل ، مورد پرسش قرار گرفت : عدل ، آن است که خدا را متّهم نکنی .

أعلام الدین :امام صادق علیه السلام به هشام بن حَکَم فرمود : «آیا جمله ای درباره عدالت و توحید به تو هدیه ندهم ؟» . گفت : چرا ، فدایت شوم ! فرمود : «از عدالت ، این است که خدا را متّهم نکنی ، و از توحید ، این است که درباره او توهّم نکنی» .

امام صادق علیه السلام وقتی که مردی درباره توحید و عدالت از وی پرسید : امّا عدالت ، آن است که آنچه تو را بِدان سرزنش می کنند ، به پروردگارت نسبت ندهی .


.



ص: 80

2 / 2الاِعتِقادُ بِالجَبرِالإمام علیّ علیه السلام وقَد سُئِلَ عَنِ القَضاءِ وَالقَدَرِ : لا تَقولوا : وَکَلَهُمُ اللّهُ إلی أنفُسِهِم فَتُوَهِّنوهُ ، ولا تَقولوا : أجبَرَهُم عَلَی المَعاصی فَتُظَلِّموهُ ، ولکِن قولوا : الخَیرُ بِتَوفیقِ اللّهِ ، وَالشَّرُّ بِخِذلانِ اللّهِ ، وکُلٌّ سابِقٌ فی عِلمِ اللّهِ . (1)

الکافی عن یونس عن عدّه عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :قالَ لَهُ رَجُلٌ : جُعِلتُ فِداکَ ، أجبَرَ اللّهُ العِبادَ عَلَی المَعاصی ؟ فَقالَ : اللّهُ أعدَلُ مِن أن یُجبِرَهُم عَلَی المَعاصی ثُمَّ یُعَذِّبَهُم عَلَیها . فَقالَ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، فَفَوَّضَ اللّهُ إلَی العِبادِ ؟ قالَ : فَقالَ : لَو فَوَّضَ إلَیهِم لَم یَحصُرهُم بِالأَمرِ وَالنَّهیِ . فَقالَ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ فَبَینَهُما مَنزِلَهٌ ؟ قالَ : فَقالَ : نَعَم ، أوسَعُ ما بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ . (2)

الکافی عن الحسن بن علیّ الوشّاء عن الإمام الرضا علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ فَقُلتُ : اللّهُ فَوَّضَ الأَمرَ إلَی العِبادِ؟ قالَ : اللّهُ أعَزُّ مِن ذلِکَ . قُلتُ : فَجَبَرَهُم عَلَی المَعاصی ؟ قالَ : اللّهُ أعدَلُ وأحکَمُ مِن ذلِکَ . (3)

.

1- .الاحتجاج : ج 1 ص 492 ح 122 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 109 ح 164 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 95 ح 16 .
2- .الکافی : ج 1 ص 159 ح 11 ، التوحید : ص 363 ح 11 عن مهزم ، تحف العقول : ص 460 عن الإمام الهادی عنه علیهماالسلاموکلاهما نحوه ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 24 .
3- .الکافی : ج 1 ص 157 ح 3 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 143 ح 46 ، التوحید : ص 362 ح 10 ، نزهه الناظر : ص 132 ح 24 نحوه ، بحار الأنوار : ج 5 ص 16 ح 20 .


ص: 81



2 / 2 اعتقاد به جبر

2 / 2اعتقاد به جبرامام علی علیه السلام وقتی که درباره قضا و قدر ، مورد پرسش قرار گرفت : نگویید : خدا آنان (گناهکاران) را به خودشان وا نهاده است ، که [با این سخن] خدا را سبک می کنید، و نگویید : خدا آنان را بر انجام دادن گناهان ، مجبور ساخته است ، که [با این سخن] خدا را ستمگر می کنید ؛ لیکن بگویید : خیر در سایه توفیق خدا ، و شر به خاطر برداشتن دست یاری خداست ، و همه چیز در حیطه علم خداوند بوده است .

الکافی به نقل از یونس ، از گروهی : مردی به امام صادق علیه السلام گفت : فدایت شوم ! آیا خداوند ، بندگان را بر ارتکاب گناهان مجبور ساخته است؟ امام علیه السلام فرمود : «خداوند ، دادگرتر از آن است که آنان را بر ارتکاب گناهان مجبور سازد و سپس به خاطر آن ، کیفرشان نماید» . گفت : فدایت شوم ! پس خداوند ، آن را در اختیار بندگان قرار داده است؟ فرمود : «اگر به اختیار آنان می گذاشت ، امر و نهیشان نمی کرد» . گفت : فدایت شوم ! آیا میان آن دو (جبر و تفویض) ، جایگاه دیگری هم هست؟ فرمود : «آری ، گسترده تر از فاصله میان آسمان و زمین» .

الکافی به نقل از حسن بن علی وشّاء : از امام رضا علیه السلام پرسیدم : آیا خداوند ، کارها را به بندگان واگذار کرده است ؟ فرمود : «خداوند ، برتر از آن است» . گفتم: پس ، آنان را بر ارتکاب گناهان ، مجبور ساخته است ؟ فرمود : «خداوند ، دادگرتر و مُنصف تر از آن است» .


.



ص: 82

الإمام الهادی علیه السلام فی بَیانِ الجَبرِ وَالتَّفویضِ وَالأَمرِ بَینَ الأَمرَینِ : أمَّا الجَبرُ الَّذی یَلزَمُ مَن دانَ بِهِ الخَطَأُ ، فَهُوَ قَولُ مَن زَعَمَ أنَّ اللّهَ جَلَّ وعَزَّ أجبَرَ العِبادَ عَلَی المَعاصی ، وعاقَبَهُم عَلَیها ، ومَن قالَ بِهذَا القَولِ فَقَد ظَلَّمَ اللّهَ فی حُکمِهِ وکَذَّبَهُ ، ورَدَّ عَلَیهِ قَولَهُ : «وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا» (1) ، وقَولَهُ : «ذَ لِکَ بِمَا قَدَّمَتْ یَدَاکَ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّمٍ لِّلْعَبِیدِ» (2) ، وقَولَهُ : «إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئا وَ لَکِنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» (3) ، مَعَ آیٍ کَثیرَهٍ فی ذِکرِ هذا . فَمَن زَعَم أنَّهُ مُجبَرٌ عَلَی المَعاصیفَقَد أحالَ بِذَنبِهِ عَلَی اللّهِ ، وقَد ظَلَّمَهُ فی عُقوبَتِهِ، ومَن ظَلَّمَ اللّهَ فَقَد کَذَّبَ کِتابَهُ ، ومَن کَذَّبَ کِتابَهُ فَقَد لَزِمَهُ الکُفرُ بِاجتِماعِ (4) الاُمَّهِ . (5)

الإمام الکاظم علیه السلام وقَد سُئِلَ : مِمَّنِ المَعصِیَهُ ؟ : إنَّ المَعصِیَهَ لابُدَّ مِن أن تَکونَ مِنَ العَبدِ أو مِن خالِقِهِ أو مِنهُما جَمیعا ؛ فَإِن کانَت مِنَ اللّهِ تَعالی فَهُوَ أعدَلُ وأنصَفُ مِن أن یَظلِمَ عَبدَهُ ویَأخُذَهُ بِما لَم یَفعَلهُ ... . (6)

الطرائف :رُوِیَ أنَّ الفَضلَ بنَ سَهلٍ سَأَلَ عَلِیَّ بنَ موسَی الرِّضا علیه السلام بَینَ یَدَیِ المَأمونِ ، فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، الخَلقُ مَجبورونَ ؟ فَقالَ : اللّهُ أعدَلُ مِن أن یُجبِرَ خَلقَهُ ثُمَّ یُعَذِّبَهُم . (7)

راجع : ص 398 (دور القضاء والقدر فی أفعال الإنسان) .

.

1- .الکهف : 49 .
2- .الحجّ : 10 .
3- .یونس : 44 .
4- .فی الاحتجاج : «بإجماع» بدل «باجتماع» .
5- .تحف العقول : ص 461 ، الاحتجاج : ج 2 ص 490 ح 325 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 22 ح 30 .
6- .الفصول المختاره : ص 73 ، الأمالی للسیّد المرتضی : ج 1 ص 105 ، الطرائف : ص 328 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 314 ، روضه الواعظین : ص 48 کلُّها عن أبی حنیفه ، بحار الأنوار : ج 48 ص 106 ح 8 .
7- .الطرائف : ص 330 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 59 ح 110 .


ص: 83

امام هادی علیه السلام در بیان جبر و تفویض و امری که بین آن دو است : امّا جبر که هر کس به آن باورمند شود ، خطا کرده است ، اعتقاد کسی است که می گوید : خداوند عز و جل بندگان را بر انجام دادن گناهان ، مجبور ساخته و آنان را به خاطر آنها کیفر می دهد . هر که به این گفته معتقد باشد، قطعا خدا را در داوری اش ستمگر دانسته و او را تکذیب نموده و نیز این سخنان خدا در قرآن را انکار کرده است : «و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد» و «این [کیفر] ، به سزای چیزهایی است که دست های تو پیش فرستاده اند ، و [گرنه] خدا به بندگان خود ، بیدادگر نیست» و «خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمی کند ؛ لیکن مردم خود بر خویشتن ستم می کنند» و آیات بسیاری که در این باره وجود دارند . پس ، آن که باور دارد به انجام دادن گناهانْ مجبور است ، در حقیقت ، گناهش را به عهده خدا گذاشته و او را در کیفر دادنش ستمگر دانسته است و هر که خدا را ستمگر بشمارد ، در حقیقت ، کتاب خدا را تکذیب نموده است و هر که کتاب خدا را تکذیب نماید ، حقیقتاً بر اساس اجماع امّت اسلامی ، کافر گردیده است .

امام کاظم علیه السلام در جواب این پرسش که : گناه ، از ناحیه کیست؟ : ناگزیر ، گناه یا از جانب بنده است ، یا آفریدگار او و یا هر دوی آنها . اگر [معتقد باشیم که] از ناحیه خدای متعال است ، او دادگرتر و باانصاف تر از آن است که بر بنده اش ستم روا دارد و او را به خاطر آنچه انجام نداده ، مؤاخذه نماید ... .

الطرائف :روایت شده که فضل بن سهل در نزد مأمون از علی بن موسی الرضا علیه السلام پرسید : ای ابو الحسن! آیا آفریدگان خدا مجبورند؟ امام علیه السلام فرمود : «خداوند ، دادگرتر از آن است که آفریدگانش را مجبور نماید و سپس کیفرشان دهد» .

ر . ک : ص 399 (فصل هشتم : نقش قضا و قدر در افعال انسان) .

.



ص: 84

2 / 3القَولُ بِالتَّکلیفِ فَوقَ الطّاقَهِالکتاب«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَا مَا ءَاتَاهَا» . (1)

«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَا وُسْعَهَا» . (2)

الحدیثعیون أخبار الرِّضا علیه السلام عن إبراهیم بن أبی محمود :سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام ... قُلتُ : فَهَل یُکَلِّفُ [اللّهُ] عِبادَهُ ما لا یُطیقونَ ؟ فَقالَ : کَیفَ یَفعَلُ ذلِکَ وهُوَ یَقولُ : «وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّمٍ لِّلْعَبِیدِ» (3) ؟! (4)

الإمام الصادق علیه السلام :اللّهُ أکرَمُ مِن أن یُکَلِّفَ النّاسَ ما لا یُطیقونَ ، وَاللّهُ أعَزُّ مِن أن یَکونَ فی سُلطانِهِ ما لا یُریدُ . (5)

عیون أخبار الرضا علیه السلام عن إبراهیم بن العبّاس :سَمِعتُ الرِّضا علیه السلام وقَد سَأَلَهُ رَجُلٌ : أیُکَلِّفُ اللّهُ العِبادَ ما لا یُطیقونَ ؟ فَقالَ : هُوَ أعدَلُ مِن ذلِکَ . (6)

راجع : ص 414 ح 6079 ، ص 420 ح 6085 ، ص 422 ح 6086 ، دانش نامه عقاید اسلامی : ج 9 ص 36 ح 6136 و 6137 .

.

1- .المائده : 103 .
2- .البقره : 286 .
3- .فصّلت : 46 .
4- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج1 ص124 ح16 ، الاحتجاج : ج2 ص397 ح303، بحار الأنوار: ج5 ص11 ح17.
5- .الکافی : ج 1 ص 160 ح 14 ، التوحید : ص 360 ح 4 ، المحاسن : ج 1 ص 461 ح 1068 کلّها عن هشام بن سالم ، بحار الأنوار : ج 5 ص 41 ح 64 .
6- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 142 ح 43 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 78 .


ص: 85

2 / 3 اعتقاد به تکلیف بیش از توان

2 / 3اعتقاد به تکلیف بیش از توانقرآن«خدا هیچ کس را جز به قدر آنچه به او داده است ، تکلیف نمی کند» .

«خداوند ، هیچ کس را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند» .

حدیثعیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از ابراهیم بن ابی محمود : از امام رضا علیه السلام [چیزهایی ]پرسیدم ... . گفتم : پس آیا خداوند ، بندگانش را به بیش از توانشان تکلیف می نماید ؟ فرمود : «چگونه خداوند چنین کند ، در حالی که می فرماید : «و پروردگار تو به بندگان [خود] ، ستمکار نیست» ؟» .

امام صادق علیه السلام :خداوند ، بزرگوارتر از آن است که مردم را به آنچه در توانشان نیست ، تکلیف نماید ، و خداوند ، برتر از آن است که چیزی که نمی خواهد ، در فرمان روایی اش باشد .

عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از ابراهیم بن عبّاس : امام رضا علیه السلام آن گاه که مردی از او پرسید : آیا خداوند ، بندگان را به آنچه در توانشان نیست ، تکلیف می نماید؟ فرمود : «خداوند ، دادگرتر از آن است» .

ر . ک : ص 415 ح 6079 ص 421 ح 6085 ص 423 ح 6086 دانش نامه عقاید اسلامی : ج 9 ص 37 ح 6136 و 6137 .


.



ص: 86

الفصل الثّالث : البرهان علی عدله3 / 1قُبحُ الظُّلمِالکتاب«وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» . (1)

«إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئا وَ لَکِنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» . (2)

«وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ» . (3)

الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :الظُّلمُ ألأَمُ الرَّذائِلِ . (4)

عنه علیه السلام :إنَّ القُبحَ فِی الظُّلمِ ، بِقَدرِ الحُسنِ فِی العَدلِ . (5)

.

1- .العنکبوت : 40 .
2- .یونس : 44 .
3- .غافر : 31 .
4- .. غرر الحکم : ح 804 .
5- .غرر الحکم : ح 3443 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3292 .


ص: 87