گروه نرم افزاری آسمان

فصل پنجم : بَدا در قضا و قدر



5 / 1 حقیقت بَدا و اقسام آن

الف گستردگی قدرت

فصل پنجم : بَدا در قضا و قدر5 / 1حقیقت بَدا و اقسام آنالف گستردگی قدرتقرآن«و یهود گفتند : «دست خدا، بسته است» . دست های خودشان بسته باد و به [سزای ]آنچه گفتند ، از رحمت خدا دور باشند! بلکه هر دو دست او گشاده است ، [و] هر گونه بخواهد، می بخشد» .

ر . ک : الرحمن : آیه 29 ، نساء : آیه 133 ، انعام : آیه 133 ، ابراهیم : آیه 19 ، فاطر : آیه 16 ، شوری : آیه 24 و 33 ، اسراء : آیه 54 .

حدیث امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند عز و جل : «و یهود گفتند : «دست خدا، بسته است»» : منظورشان این نیست که خدا چنین است ؛ لیکن آنها می گویند : خدا کارش را به انجام رساند ؛ نه می افزاید و نه می کاهد . بدین خاطر، خداوند عز و جل در تکذیب سخن آنان فرمود : «دست های خودشان بسته باد و به [سزای ]آنچه گفتند ، از رحمت خدا دور باشند! بلکه هر دو دست او گشاده است . هر گونه بخواهد، می بخشد» . آیا سخن خداوند عز و جل را نشنیدی که می فرماید : «خدا آنچه را بخواهد، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» .


.



ص: 246

تفسیر العیّاشی عن یعقوب بن شعیب : سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام عَن قَولِ اللّه ِ : «قَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ» ، قال : فَقالَ لی : کَذا وقالَ بِیَدِهِ (1) إلی عُنُقِهِ ولکِنَّهُ قالَ : قَد فَرَغَ مِنَ الأَشیاءِ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّه ِ عز و جل : «یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ» : یَعنونَ أنَّهُ قَد فَرَغَ مِمّا هُوَ کائِنٌ ، لُعِنوا بِما قالوا ! قالَ اللّه ُ عز و جل : «بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ» (3) . (4)

ب المَحوُ وَالإِثباتُالکتاب«یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» . (5)

الحدیث رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی قَولِهِ : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» : یَمحو مِنَ الأَجَلِ ما یَشاءُ ، ویَزیدُ فیهِ ما یَشاءُ . (6)

عنه صلی الله علیه و آله فی قَولِهِ : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ» : یَمحو مِنَ الرِّزقِ ویَزیدُ فیهِ ، ویَمحو مِنَ الأَجَلِ ویَزیدُ فیهِ . (7)

.

1- .. العرب تجعل القولَ عباره عن جمیع الأفعال وتُطلقه علی غیر الکلام واللسان ، فتقول : قال بیده ؛ أی أخَذَ ، وقالَ برجلهِ ؛ أی مشی ... وکلّ ذلک علی المجاز والاتّساع (النهایه : ج 4 ص 124 «قول») .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 330 ح 146 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 117 ح 48 .
3- .کنایه عن الجود، وتثنیه الید مبالغه فیالردّ ونفیالبخل عنه، وإثبات لغایه الجود (مجمع البحرین: ج1 ص151«بسط»).
4- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 330 ح 147 عن حماد ، بحار الأنوار : ج 4 ص 117 ح 49 .
5- .الرعد : 39 .
6- .الفردوس : ج 5 ص 261 ح 8126 عن ابن عبّاس .
7- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 574 ، تفسیر ابن کثیر : ج 4 ص 391 کلاهما عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری .


ص: 247



ب محو و اثبات

تفسیر العیّاشی : یعقوب بن شعیب گفت : از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عز و جلپرسیدم : «یهود گفتند : «دست خدا بسته است» . دست های خودشان بسته باد!» . امام علیه السلام به من فرمود : «این طور» و با دستش به گردنش اشاره کرد [و افزود : ]«ولیکن مقصود یهود، این است که : کار اشیا را به پایان بُرده است [و دیگر کاری از او بر نمی آید]» .

امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عز و جل : «دست خدا، بسته است» : منظورشان این است که خداوند، کارِ پدیده ها را به پایان برده است . به خاطر آنچه گفتند، از رحمت خدا دور باشند! خداوند عز و جلفرمود : «بلکه هر دو دست او گشاده است» » .

ب محو و اثباتقرآن«خداوند ، آنچه را بخواهد، محو یا ثبت می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» .

حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره این سخن خدای متعال : «خداوند، آنچه را بخواهد، محو یا ثبت می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» : از اَجَل ، آنچه را بخواهد ، محو می کند و در اَجَل ، آنچه را بخواهد ، می افزاید .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره این سخن خدای متعال : «خداوند ، آنچه را بخواهد ، محو یا ثبت می کند» : از روزی ، کم می کند و در آن می افزاید . از اَجَل ، کم می کند و در آن می افزاید .


.



ص: 248

الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِ اللّه ِ عز و جل : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ» : وهَل یُمحی إلّا ما کانَ ثابِتا؟ وهَل یُثبَتُ إلّا ما لَم یَکُن ؟ (1)

الإمام الباقر علیه السلام : کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام یَقولُ : لَولا آیَهٌ فی کِتابِ اللّه ِ لَحَدَّثتُکُم بِما یَکونُ إلی یَومِ القِیامَهِ ، فَقُلتُ لَهُ : أیَّهُ آیَهٍ ؟ قالَ : قَولُ اللّه ِ : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» . (2)

عنه علیه السلام : إنَّ اللّه َ تَبارَکَ وتَعالی أهبَطَ إلَی الأَرضِ ظُلَلاً (3) مِنَ المَلائِکَهِ عَلی آدَمَ ، وهُوَ بِوادٍ یُقالُ لَهُ الرَّوحاءُ ، وهُوَ وادٍ بَینَ الطّائِفِ ومَکَّهَ ، قالَ : فَمَسَحَ عَلی ظَهرِ آدَمَ ثُمَّ صَرَخَ بِذُرِّیَّتِهِ (4) وهُم ذَرٌّ (5) ، قالَ : فَخَرَجوا کَما یَخرُجُ النَّملُ مِن کورِها ، فَاجتَمَعوا عَلی شَفیرِ الوادی ، فَقالَ اللّه ُ لِادَمَ علیه السلام : اُنظُر ماذا تَری ؟ فَقالَ آدَمُ : ذَرّا کَثیرا عَلی شَفیرِ الوادی ، فَقالَ اللّه ُ : یا آدَمُ ، هؤُلاءِ ذُرِّیَّتُکَ أخرَجتُهُم مِن ظَهرِکَ لِاخُذَ عَلَیهِمُ المیثاقَ لی بِالرُّبوبِیَّهِ ، ولِمُحَمَّدٍ بِالنُّبُوَّهِ ، کَما أخَذتُ عَلَیهِم فِی السَّماءِ . قالَ آدَمُ : یا رَبِّ ، وکَیفَ وَسِعَتهُم ظَهری ؟ قالَ اللّه ُ : یا آدَمُ بِلُطفِ صُنعی ، ونافِذِ قُدرَتی ، قالَ آدَمُ : یا رَبِّ ، فَما تُریدُ مِنهُم فِی المیثاقِ ؟ قالَ اللّه ُ : ألّا یُشرِکوا بی شَیئاً ، قالَ آدَمُ : فَمَن أطاعَکَ مِنهُم یا رَبِّ فَما جَزاؤُهُ ؟ قالَ اللّه ُ : اُسکِنُهُ جَنَّتی ، قالَ آدَمُ : فَمَن عَصاکَ فَما جَزاؤُهُ ؟ قالَ : اُسکِنُهُ ناری ، قالَ آدَمُ : یا رَبِّ ، لَقَد عَدَلتَ فیهِم ، ولَیَعصِیَنَّکَ أکثَرُهُم إن لَم تَعصِمهُم . قالَ أبو جَعفَرٍ : ثُمَّ عَرَضَ اللّه ُ عَلی آدَمَ أسماءَ الأَنبِیاءِ وأعمارَهُم ، قالَ : فَمَرَّ آدَمُ بِاسمِ داوُودَ النَّبِیِّ علیه السلام ،فَإِذا عُمُرُهُ أربَعونَ سَنَهً ، فَقالَ : یا رَبِّ ، ما أقَلَّ عُمُرَ داوُودَ وأکثَرَ عُمُری!! یا رَبِّ ، إن أنَا زِدتُ داوُودَ مِن عُمُری ثَلاثینَ سَنَهً ، أیُنفَذُ ذلِکَ لَهُ ؟ قالَ : نَعَم یا آدَمُ ، قالَ : فَإِنّی قَد زِدتُهُ مِن عُمُری ثَلاثینَ سَنَهً ، فَأَنفِذ ذلِکَ لَهُ ، وأثبِتها لَهُ عِندَکَ ، وَاطَّرِحها مِن عُمُری ! قالَ : فَأَثبَتَ اللّه ُ لِداوُودَ مِن عُمُرِهِ ثَلاثینَ سَنَهً ، ولَم یَکُن لَهُ عِندَ اللّه ِ مُثبَتاً ، ومَحا مِن عُمُرِ آدَمَ ثَلاثینَ سَنَهً وکانَت لَهُ عِندَ اللّه ِ مُثبَتا . فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : فَذلِکَ قَولُ اللّه ِ «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» قالَ : فَمَحَا اللّه ُ ما کانَ عِندَهُ مُثبَتاً لِادَمَ ، وأثبَتَ لِداوُودَ ما لَم یَکُن عِندَهُ مُثبَتاً . قالَ : فَلَمّا دَنا عُمُرُ آدَمَ ، هَبَطَ عَلَیهِ مَلَکُ المَوتِ علیه السلام لِیَقبِضَ روحَهُ ، فَقالَ لَهُ آدَمُ علیه السلام : یا مَلَکَ المَوتِ قَد بَقِیَ مِن عُمُری ثَلاثونَ! فَقالَ لَهُ مَلَکُ المَوتِ : ألَم تَجعَلها لِابنِکَ داوُودَ النَّبِیِّ ، وَاطَّرَحتَها مِن عُمُرِکَ حَیثُ عَرَضَ اللّه ُ عَلَیکَ أسماءَ الأَنبِیاءِ مِن ذُرِّیَّتِکَ ، وعَرَضَ عَلَیکَ أعمارَهُم ، وأنتَ یَومَئِذٍ بِوادِی الرَّوحاءِ ؟ فَقالَ آدَمُ : یا مَلَکَ المَوتِ ، ما أذکُرُ هذا ، فَقالَ لَهُ مَلَکُ المَوتِ : یا آدَمُ ، لا تَجهَل ! ألَم تَسأَلِ اللّه َ أن یُثبِتَها لِداوُودَ ویَمحُوَها مِن عُمُرِکَ فَأَثبَتَها لِداوُودَ فِی الزَّبورِ ومَحاها مِن عُمُرِکَ مِنَ الذِّکرِ ؟ قالَ : فَقالَ آدَمُ : فَأَحضِرِ الکِتابَ حَتّی أعلَمَ ذلِکَ . قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : وکانَ آدَمُ صادِقاً لَم یَذکُر ، قالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : فَمِن ذلِکَ الیَومِ أمَرَ اللّه ُ العِبادَ أن یَکتُبوا بَینَهُم إذا تَدایَنوا وتَعامَلوا إلی أجَلٍ مُسَمّیً ، لِنِسیانِ آدَمَ وجُحودِهِ ما جَعَلَ عَلی نَفسِهِ . (6)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 147 ح 2 ، التوحید : ص 333 ح 4 کلاهما عن هشام بن سالم وحفص بن البختری ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 215 ح 60 عن جمیل بن درّاج ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 687 ح 10 عن أبی هاشم ، بحار الأنوار : ج 4 ص 108 ح 22 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 215 ح 59 عن زراره ، بحار الأنوار : ج 4 ص 118 ح 52 .
3- .فی الحدیث : «فتنا کأنّها الظُّلل» هی کلّ ما أظلَّکَ ، واحدتها ظُلَّه . أرادَ : کأنَّها الجبالُ والسُّحُبُ (النهایه : ج 3 ص 160 «ظلل») .
4- .. ضمیر «هو» فی قوله: «فمسح» و«صَرخ» لا یرجع إلی «اللّه » سبحانه، لأنّه تعالی أجلّ من أن یکون له ید أو جسم یمسح بشی منهما؛ بل هو راجع إلی معنی «کبیرِ الملائکه» الّذی تنتزعه فطنه المخاطب من قوله: «أهبط ... ظُلَلاً من الملائکه»، وإلّا لکان ذِکر إهباط الملائکه فی الکلام لغوا . مضافا إلی أنّ وضوح مرجع الضمیر یغنی عن تقدیم ذکره . نظیر : «اِعدلوا هو أقرب للتقوی» أی العدل أقرب ؛ أو نظیر : «حتّی توارت بالحجاب» یعنی توارت الشمس .
5- .الذرُّ : النمل الأحمر الصغیر ، واحدتها ذرَّهٌ ، وسئل ثعلب عنها فقال : إنّ مئه نمله وزن حبّهٍ ، والذرّه واحده (النهایه : ج 2 ص 157 «ذرر») .
6- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 218 ح 73 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 5 ص 259 ح 66 .


ص: 249

امام صادق علیه السلام درباره این سخن خدای عز و جل : «خداوند ، آنچه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند» : آیا جز آنچه ثابت بوده، محو می شود ؟ و آیا جز آنچه نبوده ، اثبات می شود؟

امام باقر علیه السلام : علی بن الحسین علیه السلام (امام زین العابدین علیه السلام ) می فرمود : «اگر یک آیه در کتاب خدا نبود ، همانا از آنچه تا روز قیامت رُخ می داد ، به شما خبر می دادم » . به او گفتم : آن ، کدام آیه است ؟ فرمود : «این سخن خداوند عز و جل : «خداوند ، آنچه را بخواهد ، محو یا ثبت می کند ، و اصل کتاب ، نزد اوست» » .

امام باقر علیه السلام : همانا خدای تبارک و تعالی فوج هایی از فرشتگان را برای آدم علیه السلام به سوی زمین فرو فرستاد . آن هنگام ، آدم علیه السلام در سرزمینی بین طائف و مکّه بود که به آن رَوحاء می گویند . پس [بزرگ فرشتگان ]بر پشت آدم دستی کشید ؛ سپس فرزندانش را که همچون مورچه های ریزی بودند ، صدا زد . آن گاه آنان ، همچنان که مورچه ها از لانه هایشان خارج می شوند ، بیرون آمدند و در کنار آن سرزمین ، اجتماع نمودند . خداوند به آدم علیه السلام فرمود : «چه می بینی؟» . آدم علیه السلام گفت : مورچه های ریزِ بسیاری در کنار این سرزمین . خداوند فرمود : «ای آدم! آنان ، فرزندان تو هستند که از پشتِ تو بیرونشان آوردم تا از آنان به پروردگاری خودم و پیامبری محمّد ، پیمان بگیرم ، همچنان که در آسمان ، این پیمان را از آنان گرفتم» . آدم علیه السلام گفت : پروردگارا! چگونه پشتِ من ، آنان را در بر گرفت ؟ خداوند فرمود : «ای آدم! با دقّتِ ساخت من و اِعمال قدرتم» . آدم علیه السلام گفت : پروردگارا! در پیمان ، از آنان چه می خواهی؟ خداوند فرمود : «این که چیزی را شریک من قرار ندهند» . آدم علیه السلام گفت : پروردگارا! هر کدامشان که از تو فرمان بَرَد ، پاداشش چیست؟ فرمود : «در بهشتم ساکنش می کنم» . آدم علیه السلام گفت : هر که نافرمانی ات کند ، کیفرش چیست؟ فرمود : «در جهنّمم ساکنش می کنم» . آدم علیه السلام گفت : پروردگارا! همانا تو درباره آنان ، عدالت ورزیدی ؛ ولی به یقین ، اگر تو آنان را حفظ نکنی ، بیشتر آنان نافرمانی ات می کنند . سپس خداوند ، نام های پیامبران و عمرشان را بر آدم علیه السلام عرضه داشت . آدم علیه السلام به نام داوودِ پیامبر که رسید ، دید عمرش چهل سال است . با تعجّب گفت : پروردگارا! چه قدر عمر داوود ، اندک و عمر من ، طولانی است ؟ پروردگارا! اگر من سی سال را به عمر داوود بیفزایم ، آیا تأیید می شود؟ فرمود : «آری ، ای آدم!» . گفت : همانا من ، سی سال از عمرم را به عمر او افزودم . پس برایش حساب کن و نزد خود ، ثبت نما و آن را از عمر من بکاه. خداوند برای عمر داوود علیه السلام ، سی سال را ثبت نمود ، در حالی که این عمر در نزد خداوند برای او ثابت نبود ، و سی سال از عمر آدم علیه السلام کاست ، در حالی که این عمر برای او نزد خداوند ، ثابت بود . این ، همان [معنای] سخن خداوند است که : «خداوند ، آنچه را بخواهد ، محو یا ثبت می کند ، و اصل کتاب ، نزد اوست» . پس خداوند ، آنچه را نزد او برای آدم علیه السلام ثابت بود ، محو نمود و آنچه را نزد او برای داوود ، نبود اثبات کرد . وقتی عمر آدم علیه السلام به پایانش نزدیک شد ، فرشته مرگ فرود آمد تا روحش را قبض کند . آدم علیه السلام بدو گفت : ای فرشته مرگ! سی سال از عمر من ، باقی است . فرشته مرگ بدو گفت : مگر هنگامی که خداوند ، نام های پیامبران از فرزندانت و عمرشان را به تو عرضه داشت و تو در آن روز ، در سرزمین رَوحاء بودی ، آن را برای فرزندت داوودِ پیامبر قرار ندادی و آن را از عمرت نکاستی؟ آدم علیه السلام گفت : ای فرشته مرگ! آن را به یاد نمی آورم . فرشته مرگ بدو گفت : ای آدم! خود را به نادانی نزن . مگر تو از خدا نخواستی که آن سی سال را برای داوود ، اثبات کند و از عمر تو محو نماید و خدا آن را در زبور برای داوود علیه السلام اثبات نمود و از عمر تو از لوح ، محو کرد ؟ آدم علیه السلام گفت : کتاب را بیاور تا از آن آگاه شوم . آدم علیه السلام راست می گفت که به یاد ندارد . از آن روز ، به دلیل فراموشی آدم علیه السلام و انکار چیزی که علیه خودش قرار داده بود ، خداوند به بندگان فرمان داد که وقتی برای مدّتی به همدیگر قرض می دهند و معامله ای می کنند ، آن را بنویسند .

.



ص: 250

. .



ص: 251

. .



ص: 252

الإمام الباقر والإمام الصادق علیهماالسلام لاِبی حَمزَهَ الثُّمالِیِّ : یا أبا حَمزَهَ ، إن حَدَّثناکَ بِأَمرٍ أنَّهُ یَجیءُ مِن هاهُنا فَجاءَ مِن هاهُنا ، فَإِنَّ اللّه َ یَصنَعُ ما یَشاءُ ، وإن حَدَّثناکَ الیَومَ بِحَدیثٍ وحَدَّثناکَ غَدا بِخِلافِهِ ، فَإِنَّ اللّه َ یَمحو ما یَشاءُ ویُثبِتُ . (1)

تفسیر العیّاشی عن حمران : سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» ، فَقالَ : یا حُمرانُ ، إنَّهُ إذا کانَ لَیلَهُ القَدرِ ، ونَزَلَتِ المَلائِکَهُ الکَتَبَهُ إلَی السَّماءِ الدُّنیا ، فَیَکتُبونُ ما یُقضی فی تِلکَ السَّنَهِ مِن أمرٍ ، فَإِذا أرادَ اللّه ُ أن یُقَدِّمَ شَیئا أو یُؤَخِّرَهُ ، أو یَنقُصَ مِنهُ أو یَزیدَ ، أمَرَ المَلَکَ فَمَحا ما یَشاءُ ثُمَّ أثبَتَ الَّذی أرادَ . قالَ : فَقُلتُ لَهُ عِندَ ذلِکَ : فَکُلُّ شَیءٍ یَکونُ فَهُوَ عِندَ اللّه ِ فی کِتابٍ ؟ قالَ : نَعَم . قُلتُ : فَیَکونُ کَذا وکَذا ثُمَّ کَذا وکَذا حَتّی یَنتَهِیَ إلی آخِرِهِ ؟ قالَ : نَعَم . قُلتُ : فَأَیُّ شَیءٍ یَکونُ بِیَدِهِ بَعدَهُ ؟ قالَ : سُبحانَ اللّه ِ ، ثُمَّ یُحدِثُ اللّه ُ أیضا ما شاءَ ، تَبارَکَ وتَعالی . (2)

الإمام الرضا علیه السلام : قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ ، وعَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ قَبلَهُ ، ومُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ ، وجَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام : کَیفَ لَنا بِالحَدیثِ مَعَ هذِهِ الآیَهِ : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِت وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» ؟! (3)

.

1- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 217 ح 66 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 119 ح 59 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 216 ح 62 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 119 ح 55 .
3- .الغیبه للطوسی : ص 430 ح 420 عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 115 .


ص: 253

امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام به ابو حمزه ثمالی : ای أبو حمزه! اگر درباره چیزی به تو خبر دادیم که چنین می شود ، و چنین شد ، همانا خداوند ، هر چه را بخواهد ، می کند ، و اگر امروز به تو سخنی و فردا ، خلاف آن را گفتیم ، همانا خداوند ، هر چه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند .

تفسیر العیّاشی به نقل از حمران : از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خدا پرسیدم : «خداوند، آنچه را بخواهد، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» . فرمود : «ای حمران! هر گاه شبِ قدر شود ، فرشتگانِ نویسنده به آسمان دنیا فرود می آیند و کارهایی را که در آن سالْ محقَّق می شود، می نویسند . پس هر گاه خداوند اراده کند که چیزی را پیش بدارد یا آن را به تأخیر اندازد ، یا چیزی را از آن بکاهد یا بِدان بیفزاید ، به فرشته دستور می دهد و آنچه را می خواهد، محو می کند و سپس آنچه را اراده کند، ثبت نماید» . در این هنگام به امام علیه السلام گفتم : پس هر چیزی که وجود دارد، نزد خداوند در کتابی ثبت است؟ فرمود : «آری» . گفتم : پس چنین و چنان سپس چنین و چنان (مطابق آن کتاب) است تا این که به پایان برسد؟ فرمود : «آری» . گفتم : پس دیگر چه چیزی در اختیار اوست؟ فرمود : «خداوند ، منزّه است . سپس خداوند، هر چه را بخواهد، باز هم انجام می دهد . او خجسته و والاست» .

امام رضا علیه السلام : زین العابدین علیه السلام و پیش از آن، علی بن ابی طالب و محمّد بن علی (امام باقر) و جعفر بن محمّد (امام صادق) علیهم السلام فرموده اند : «با وجود این آیه، دیگر ما چه بگوییم : «خدا آنچه را بخواهد، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» ؟» .

.



ص: 254

ج الزِّیادَهُ وَالنُّقصانُ الإمام الکاظم علیه السلام فی دُعائِهِ بَعدَ صَلاهِ العَصرِ : أنتَ اللّه ُ لا إلهَ إلّا أنتَ ، إلَیکَ زِیادَهُ الأَشیاءِ ونُقصانُها ، أنتَ اللّه ُ لا إلهَ إلّا أنتَ ، خَلَقتَ خَلقَکَ بِغَیرِ مَعونَهٍ مِن غَیرِکَ ، ولا حاجَهٍ إلَیهِم ، أنتَ اللّه ُ لا إلهَ الّا أنتَ ، مِنکَ المَشِیَّهُ ، وإلَیکَ البَداءُ (1) . (2)

تفسیر القمی : قَولُهُ : «قَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ» قالَ : قالوا : قَد فَرَغَ اللّه ُ مِنَ الأَمرِ ، لا یُحدِثُ اللّه ُ غَیرَ ما قَد قَدَّرَهُ فِی التَّقدیرِ الأَوَّلِ ، فَرَدَّ اللّه ُ عَلَیهِم فَقالَ : «بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ یُنفِقُ کَیْفَ یَشَاءُ» أی یُقَدِّمُ ویُؤَخِّرُ ، ویَزیدُ ویَنقُصُ ، ولَهُ البَداءُ وَالمَشِیَّهُ . (3)

راجع : فاطر : 1 .

د التَّقدیمُ وَالتَّأخیرُ الإمام الباقر علیه السلام : إنَّ اللّه َ لَم یَدَع شَیئا کانَ أو یَکونُ إلّا کَتَبَهُ فی کِتابٍ ، فَهُوَ مَوضوعٌ بَینَ یَدَیهِ یَنظُرُ إلَیهِ ، فَما شاءَ مِنهُ قَدَّمَ ، وما شاءَ مِنهُ أخَّرَ ، وما شاءَ مِنهُ مَحا ، وما شاءَ مِنهُ کانَ ، وما لَم یَشَأ لَم یَکُن . (4)

.

1- .قد تکثرت الأحادیث من الفریقین فی البداء ، مثل : «ما بعث اللّه نبیّا حتَّی یُقرَّ له بالبداء» أی یقرّ له بقضاء مجدّد فی کلّ یوم بحسب مصالح العباد ، لم یکن ظاهرا عندهم . و «بدا له فی الأمر» أی ظهر له استصواب شیء غیر الأوّل ، والاسم منه البداء ، وهو بهذا المعنی مستحیل علی اللّه تعالی (مجمع البحرین : ج 1 ص 125 «بدا») .
2- .مصباح المتهجّد : ص 73 ح 119 ، فلاح السائل : ص 353 ح 238 عن یحیی بن الفضل النوفلی ، بحار الأنوار : ج 86 ص 81 .
3- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 170 .
4- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 215 ح 61 عن الفضیل بن یسار ، بحار الأنوار : ج 4 ص 118 ح 54 .


ص: 255



ج افزایش و کاهش

د پیش و پس انداختن

ج افزایش و کاهش امام کاظم علیه السلام در دعایش پس از نماز عصر : تویی آن خدایی که جز تو معبودی نیست . افزایش و کاهش چیزها، مربوط به توست . تویی آن خدایی که جز تو معبودی نیست. آفریدگانت را بدون کمک دیگری آفریدی ، در حالی که نیازی به آنان نداشتی . تویی آن خدایی که جز تو معبودی نیست . مشیّت، از ناحیه تو و بَدا، مربوط به توست .

تفسیر القمّی : سخن خدای متعال که : «یهود گفتند : «دست خدا، بسته است» . دست های خودشان بسته باد و به [سزای ]آنچه گفتند ، از رحمت خدا دور باشند ! بلکه هر دو دست او گشاده است» ، می گوید : آنها گفتند : خداوند، کارش را به انجام رساند و غیر از آنچه در تقدیر نخست، مقدّر نموده، چیز جدیدی را ایجاد نمی کند . آن گاه خداوند، سخن آنان را رد کرد و فرمود : «بلکه هر دو دست او گشاده است . هر گونه بخواهد، می بخشد» ؛ یعنی: پیش می اندازد و عقب می اندازد، زیاد و کم می کند و بَدا و مشیّت، از آنِ اوست .

ر . ک : فاطر : آیه 1 .

د پیش و پس انداختن امام باقر علیه السلام : خداوند، چیزی را که بوده یا خواهد بود، وا نگذاشت، جز این که آن را در کتابی نوشت . آن همواره نزد اوست و به آن می نگرد . هر کدام از آن را خواست، مقدّم می دارد ، و هر کدام از آن را خواست، به تأخیر می اندازد ، و هر کدام از آن را خواست، محو می کند ، و هر کدام از آن که خواست، موجود می شود ، و هر کدام از آن که نخواست، به وجود نمی آید.


.



ص: 256

تفسیر القمّی عن عبد اللّه بن مسکان عن الإمام الصادق علیه السلام : إذا کانَت لَیلَهُ القَدرِ نَزَلَتِ المَلائِکَهُ وَالرّوحُ وَالکَتَبَهُ إلی سَماءِ الدُّنیا ، فَیَکتُبونَ ما یَکونُ مِن قَضاءِ اللّه ِ تَبارَکَ وتَعالی فی تِلکَ السَّنَهِ ، فَإِذا أرادَ اللّه ُ أن یُقَدِّمَ أو یُؤَخِّرَ أو یَنقُصَ شَیئا أو یَزیدَهُ أمَرَ اللّه ُ أن یَمحوَ ما یَشاءُ ، ثُمَّ أثبَتَ الَّذی أرادَ . قُلتُ : وکُلُّ شَیءٍ عِندَهُ بِمِقدارٍ مُثبَتٍ فی کِتابِهِ ؟ قالَ : نَعَم ، قُلتُ : فَأَیُّ شَیءٍ یَکونُ بَعدَهُ ؟ قالَ : سُبحانَ اللّه ِ ، ثُمَّ یُحدِثُ اللّه ُ أیضا ما یَشاءُ ، تَبارَکَ اللّه ُ وتَعالی . (1)

الإمام العسکریّ علیه السلام فِی التَّفسیرِ المَنسوبِ إلَیهِ ، فی قَولِهِ تَعالی : «مَلِکِ یَوْمِ الدِّینِ» (2) : أی قادِرٌ عَلی إقامَهِ یَومِ الدّینِ ، وهُوَ یَومُ الحِسابِ ، قادِرٌ عَلی تَقدیمِهِ عَلی وَقتِهِ ، وتَأخیرِهِ بَعدَ وَقتِهِ ، وهُوَ المالِکُ أیضا فی یَومِ الدّینِ . (3)

تفسیر القمّی فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» (4) : «فِیهَا یُفْرَقُ» فی لَیلَهِ القَدرِ «کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» أی یُقَدِّرُ اللّه ُ کُلَّ أمرٍ مِنَ الحَقِّ ومِنَ الباطِلِ ، وما یَکونُ فی تِلکَ السَّنَهِ ، ولَهُ فیهِ البَداءُ وَالمَشیئَهُ ، یُقَدِّمُ ما یَشاءُ ، ویُؤَخِّرُ ما یَشاءُ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ وَالبَلایا وَالأَعراضِ وَالأَمراضِ ویَزیدُ فیها ما یَشاءُ ، ویَنقُصُ ما یَشاءُ ، ویُلقیهِ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، ویُلقیهِ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام إلَی الأَئِمَّهِ علیهم السلام ، حَتّی یَنتَهِیَ ذلِکَ إلی صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام ، ویَشتَرِطُ لَهُ ما فیهِ البَداءَ وَالمَشیئَهَ ، وَالتَّقدیمَ وَالتَّأخیرَ . قالَ : حَدَّثَنی بِذلِکَ أبی ، عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ ، عَن عَبدِ اللّه ِ بنِ مُسکانَ ، عَن أبی جَعفَرٍ وأبی عَبدِ اللّه وأبِی الحَسَنِ علیهم السلام . (5)

.

1- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 366 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 99 ح 9 .
2- .. الفاتحه : 4 .
3- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکریّ علیه السلام : ص 38 ح 14 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 250 .
4- .. الدخان : 4 .
5- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 290 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 101 ح 12 .


ص: 257

تفسیر القمی به نقل از عبد اللّه بن مسکان : امام صادق علیه السلام فرمود: «هر گاه شب قدر شد، فرشتگان و روح و نویسندگان، به آسمان دنیا فرود می آیند و هر چه را از حکم (قضای) خدای تبارک و تعالی در این سال رخ می دهد، می نویسند . پس، خداوند، هر گاه اراده کند که چیزی را مقدّم یا مؤخّر بدارد، یا بکاهد یا بیفزاید، فرمان می دهد که آنچه را می خواهد، محو کنند . سپس آنچه را می خواهد، ثبت می نماید» . گفتم : هر چیزی نزد او به اندازه [ی معیّنی ]در کتابش ثبت شده است ؟ فرمود : «بله» . گفتم : پس، چه چیزی پس از آن خواهد بود؟ فرمود : «خداوند، منزّه است . سپس خداوند، هر چه را بخواهد، باز هم ایجاد می کند . خداوند، خجسته و والاست» .

امام عسکری علیه السلام در تفسیر منسوب به ایشان ، درباره این سخن خدای متعال : «مالکِ روز قیامت است» : یعنی به برپایی روز قیامت، تواناست و آن، روز حساب است و به مقدّم داشتن آن بر وقتش و به تأخیر انداختن آن از وقتش تواناست. او در روز قیامت نیز مالک است .

تفسیر القمّی در تفسیر این سخن خدای متعال : «در آن، هر کاری [به نحو ]استوار، فیصله می یابد» : «در آن، فیصله می یابد» ، یعنی در شب قدر. «هر کاری [به نحو ]استوار» ، یعنی خداوند، هر کاری اعم از حق و باطل را مقدّر می کند و نیز آنچه را که در این سال رخ می دهد و برای او در آن، بَدا و مشیّت است . او هر چه را بخواهد (از : اَجَل ها و روزی ها و بلاها و حوادث و بیماری ها)، مقدّم یا مؤخّر می دارد و هر چه را بخواهد، می افزاید و هر چه را بخواهد، می کاهد و پیامبر خدا آن را به امیر مؤمنان، و امیر مؤمنان، آن را به امامان علیهم السلامالقا می کند تا به امام زمان علیه السلام برسد و در آن، بَدا و مشیّت ، و تقدیم و تأخیر را برای خود شرط می کند (برای خود محفوظ می دارد) . راوی می گوید : این حدیث را پدرم ، به نقل از ابن ابی عمیر ، از عبد اللّه بن مسکان ، از امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهم السلام برایم نقل کرد .

.



ص: 258

. .



ص: 259



پژوهشی درباره بَدا

اشاره

پژوهشی درباره بَدابَدا ، یکی از آموزه های مهمّ اسلامی است و عقیده به آن ، نقش مؤثّری در خداشناسی، پیامبرشناسی، امام شناسی و انسان شناسی دارد . از آن جا که آیات قرآن کریم و احادیث نقل شده در کتاب های شیعه و اهل سنّت ، به روشنی بر بَدا دلالت دارند ، همه فِرَق و مذاهب اسلامی ، عملاً مفهوم بَدا را پذیرفته اند. البتّه برخی، از آن رو که معنای بَدا را به درستی درک نکرده اند و پنداشته اند که بَدا با علم ذاتی و ازلی خدا در تعارض است ، به انکار آن پرداخته اند . این ، در حالی است که در عمل ، همه فِرَق مسلمان ، دست به دعا برمی دارند و نه تنها نیازهای خویش ، بلکه تغییر سرنوشت خود را از خدا می خواهند ، و این ، چیزی جز اعتقاد عملی به مفهوم «بَدا» نیست ؛ چرا که جز با اعتقاد به امکان تغییر وضعیّت موجود یعنی همان «بَدا» نمی توان آن را از خدا درخواست کرد . در این پژوهش ، «بَدا» پس از بررسی مفهومی ، از دیدگاه قرآن و احادیث و عقل ، بررسی خواهد شد . سپس پاسخ ایرادهای منکِرانِ آن می آید و در پایان ، حکمت آن بیان می شود .


.



ص: 260



بَداء، در لغت

بَداء، در لغتواژه «بَداء» از ریشه «بدو» ، به معنای «ظهور» است . ظهور ، خود در دو معنای : «ظهور پس از خفا» و «پیدایش رأی جدید» ، به کار می رود . فیروزآبادی ، جوهری و ابن فارس ، به ترتیب می نویسند : بدا بدواً و بدوّاً ، یعنی: هویدا شد . و در کار ، برای او ، بدا حاصل شد ، یعنی: در آن ، برایش نظری تازه پیدا شد . (1) برای او در این کار ، بدایی محدود حاصل شد ، یعنی: برایش نظری تازه پیدا شد . (2) می گویی: برایم در این کار ، بدایی حاصل شد ، یعنی: نظرم درباره آن ، عوض شد . (3) معنای دوم بَدا (پیدایش رأی جدید) ، خود ، دو صورت دارد : پیدایش رأیی بر خلاف رأی قبلی (تغییر در رأی) ، و پیدایش رأیی بدون سابقه قبلی. (4) بدین سان ، «بداء» در لغت عرب ، در سه مورد به کار می رود : 1 . آشکار شدن چیزی پس از مخفی بودنش 2 . پیدایش رأیی بر خلاف رأی قبلی (تغییر رأی) 3 . پیدایش رأیی بدون سابقه قبلی . حال باید دید که بَدا در قرآن و احادیث ، به کدام معنا در مورد خدای متعال به کار رفته است .


.

1- .. القاموس المحیط: ج 4 ص 302 .
2- .. الصحاح: ج 6 ص 2278 .
3- .. معجم مقاییس اللغه: ج 1 ص 212 .
4- .در این صورتِ دوم ، «بَدا» با «بَدَأَ» ، هم معنا هستند .


ص: 261



بَدا ، در قرآن و احادیث

بَدا ، در قرآن و احادیثبسیاری از کسانی که در مورد بَدا نظر داده اند و یا آن را انکار کرده اند ، بر این گمان بوده اند که بَدا با معنای نخست آن ، در مورد خدا به کار رفته است . در نتیجه ، به توجیه یا ردّ آن در مورد خداوند پرداخته اند ؛ امّا باید توجّه داشت که در قرآن و احادیث ، «بَداء» در مورد خداوند متعال ، به دو معنای اخیر به کار رفته است . معنای سوم ، مورد نزاع نیست و تنها معنای دوم ، مورد بحث و اختلاف نظر است . در بحث قضا و قدر دیدیم که خداوند ، امکانات و دارایی هایی همچون : توان ، روزی و بقا را به طور محدود ، در اختیار انسان ها قرار داده است . این محدودیت ، تقدیر الهی است . از سوی دیگر ، تقدیر الهی به دو گونه محتوم (تغییرناپذیر) و غیر محتوم (تغییرپذیر) تقسیم می شود . امام باقر علیه السلام می فرماید : مِنَ الاُمُورِ اُمُورٌ مَحتُومَهٌ کائِنَهٌ لا مَحالَهَ ، وَمِنَ الاُمُورِ اُمُورٌ مُوقُوفَهٌ عِندَ اللّه ِ ، یُقَدِّمُ فِیها مَا یَشاءُ وَیَمحُو مَا یَشاءُ وَیُثبِت مِنها ما یَشاءُ . (1) برخی کارها ، کارهای حتمیِ گریزناپذیرند و برخی کارها ، موقوف در پیشگاه خداوندند که در آنها هر چه را بخواهد ، پیش می اندازد و هر چه را بخواهد ، محو می کند و هر چه را بخواهد ، اثبات می نماید . بَدا ، عبارت است از : تغییر در تقدیر غیر حتمی از طریق تقدیم و تأخیر تقدیرات و یا محو یک تقدیر و اثبات تقدیری دیگر ، چنان که قرآن کریم می فرماید : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ. (2) خدا آنچه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب ، نزد اوست» .


.

1- .. راجع : ص 204 ح 5834 .
2- .. الرعد : آیه 39 .


ص: 262



نمونه هایی از بَدا در قرآن

امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه شریف می فرماید : هَل یُمحی إلاّ ما کَانَ ثابِتا؟ وَهَل یُثبَتُ إلّا ما لَم یَکُن؟ (1) آیا جز آنچه ثابت است ، محو می شود؟ و آیا جز آنچه نبوده است، اثبات می شود؟

نمونه هایی از بَدا در قرآنقرآن کریم ، برخی از موارد مهمی را که در آنها بَدا رخ داده است ، ذکر می کند . از جمله این موارد ، بَدا در عذاب قوم یونس است : «فَلَوْلَا کَانَتْ قَرْیَهٌ ءَامَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلَا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا ءَامَنُواْ کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ مَتَّعْنَاهُمْ إِلَی حِینٍ . (2) چرا هیچ شهری نبود که [ اهل آن ] ایمان بیاورد و ایمانش به حالش سود ببخشد ، مگر قوم یونس که وقتی [ در آخرین لحظه ] ایمان آوردند ، عذاب رسوایی را در زندگی دنیا از آنان برطرف کردیم و تا چندی ، آنان را برخوردار ساختیم» . امام باقر علیه السلام چگونگی این بَدا را این گونه نقل می کند : إنَّ یونُسَ لَمّا آذاهُ قَومُهُ دَعَا اللّه َ عَلَیهِم ، فَأَصبَحوا أوَّلَ یَومٍ ووُجوهُهُم مُصفَرَّهٌ وأصبَحُوا الیَومَ الثّانِیَ ووُجوهُهُم سودٌ قالَ : وکانَ اللّه ُ واعَدَهُم أن یَأتِیَهُمُ العَذابُ ، فَأَتاهُمُ العَذابُ حَتّی نالوهُ بِرِماحِهِم ؛ فَفَرَّقوا بَینَ النِّساءِ وأولادِهِنَّ ، وَالبَقَرِ وأولادِها ، ولَبِسُوا المُسوحَ وَالصّوفَ ، ووَضَعُوا الحِبالَ فی أعناقِهِم ، وَالرَّمادَ عَلی رُؤوسِهِم ، وضَجُّوا ضَجَّهً واحِدَهً إلی رَبِّهِم ؛ وقالوا : آمَنّا بِإِلهِ یونُسَ ؛ قالَ : فَصَرَفَ اللّه ُ عَنهُمُ العَذابَ . (3)


.

1- .. راجع : ص 248 ح 5896 .
2- .. یونس : آیه 98 .
3- .. راجع : ص 338 ح 5995 .


ص: 263

همانا یونس، آن گاه که قومش او را اذیّت نمودند، آنان را نفرین کرد . پس در روز نخست، در حالی که صبح کردند که صورت هایشان زرد بود و در روز دوم، در حالی صبح کردند که صورت هایشان سیاه بود. خداوند، به آنان وعده داده بود که بر آنان عذاب می آید. پس عذاب آمد تا جایی که به نزدیکی شان رسید . آن گاه آنان بین زنان و فرزندان آنها و ماده گاوها و بچّه های آنها جدایی انداختند و لباس های مویین و پشمین به تن کردند و به گردن های خود، طناب آویختند و بر سر خویش، خاکستر ریختند و به پیشگاه پروردگارشان زاری کردند و گفتند: «به معبودِ یونس، ایمان آوردیم». پس خداوند، عذاب را از آنان گردانْد . مورد دیگر ، بَدا در وعده خداوند با موسی علیه السلام است : «وَوَ عَدْنَا مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَهً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلِهً وَقَالَ مُوسَی لأَِخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ . (1) و با موسی ، سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب دیگر ، تمام کردیم ، تا آن که وقت معیّن پروردگارش ، در چهل شب به سر آمد . و موسی [ هنگام رفتن به کوه طور ] به برادرش هارون گفت : در میان قوم من ، جانشینم باش و [ کار آنان را ]اصلاح کن و راه فسادگران را پیروی مکن » . امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید : کانَ فِی العِلمِ وَالتَّقدیرِ ثَلاثینَ لَیلَهً ، ثُمَّ بَدا للّه ِِ فَزادَ عَشرا ، فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ لِلأَوَّلِ وَالآخِرِ أربَعینَ لَیلَهً . (2) [قرار موسی علیه السلام با خدا] در دانش و تقدیر، سی شب بود. سپس برای خدا، بَدا

.

1- .. الأعراف : آیه 142 .
2- .. راجع : ص 340 ح 5999 .


ص: 264

حاصل شد و ده [شب] افزود، تا آن که مهلت مقرّرِ پروردگارش از ابتدا تا انتها در چهل شب به سر آمد . مورد دیگر ، بَدا درباره وارد شدن به سرزمین مقدّس است : «یَاقَوْمِ ادْخُلُواْ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَهَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَلَا تَرْتَدُّواْ عَلَی أَدْبَارِکُمْ فَتَنقَلِبُواْ خَاسِرِینَ . (1) ای قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر داشته است ، در آیید و به عقب باز نگردید که زیانکار خواهید شد » . امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید : کَتَبَها لَهُم ثُمَّ مَحاها ، ثُمَّ کَتَبَها لِأَبنائِهِم فَدَخَلوها ، وَاللّه ُ یَمحو ما یَشاءُ ویُثبِتُ وعِندَهُ اُمُّ الکِتابِ . (2) آن را برایشان نوشت ، سپس محو کرد و آن گاه آن را برای فرزندانشان نوشت و آنان در آن وارد شدند . و خداوند آنچه را بخواهد ، محو و یا اثبات می کند و اصل کتاب ، در نزد اوست . و نیز می فرماید : کانَ فی عِلمِهِ أنَّهُم سَیَعصونَ ویَتیهونَ أربَعینَ سَنَهً ، ثُمَّ یَدخُلونَها بَعدَ تَحریمِهِ إیّاها عَلَیهِم . (3) در علم خدا چنین بود که آنان نافرمانی می کنند و چهل سال ، سرگردان می شوند و آن گاه و پس از آن که آن را برایشان حرام کرد ، در آن وارد می شوند . امام صادق علیه السلام در این دو حدیث ، تصریح می نماید که بَدا ، در کتابِ حاوی

.

1- .. المائده : آیه 21 .
2- .. راجع : ص 342 ح 6001 .
3- .. راجع : ص 342 ح 6002 .


ص: 265



نمونه هایی از بَدا در احادیث اهل سنّت

1 . بدا در کاهش و افزایش روزی و اَجَل و محبوبیت

تقدیرات بوده است و نه در علم ذاتی خدا ؛ چرا که هم تقدیر قبلی و هم گناه بنی اسرائیل و هم تغییر در تقدیر قبلی و اثبات تقدیر جدید ، همگی در علم ذاتی و ازلی خدا بوده اند . مورد دیگر بَدا ، بدا در ذبح اسماعیل است . (1)

نمونه هایی از بَدا در احادیث اهل سنّتدر این جا به چند نمونه از بداهایی که در منابع حدیثیِ اهل سنّت آمده اند ، اشاره می کنیم تا مشخّص گردد که این مسئله به احادیث اهل بیت علیهم السلام اختصاص ندارد :

1 . بدا در کاهش و افزایش روزی و اَجَل و محبوبیتدر منابع اهل سنّت ، در تبیین آیه : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَآءُ وَ یُثْبِتُ ؛ (2) خدا آنچه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند » ، از پیامبر خدا روایت شده که می فرماید : یَمحُو مِنَ الرِّزقِ ویَزیدُ فیهِ ، ویَمحو مِنَ الأَجَلِ ویَزیدُ فیهِ . (3) پیوند با خویشاوندان ، موجب افزایش دارایی ، دوستی در خاندان و تأخیر در اجل می شود . همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که صله رحم ، موجب افزایش ثروت و محبوبیت در میان خانواده و به تأخیر افتادن اَجَل می گردد : صِلَهُ القَرابَهِ مَثراهٌ فِی المالِ ، مَحَبَّهٌ فِی الأَهلِ ، مَنسَأَهٌ فِی الأَجَلِ . (4) پیوند با خویشاوندان ، موجب افزایش دارایی ، دوستی در خاندان و تأثیر در


.

1- .ر. ک : صافّات : آیه 102 107 و التوحید : ص 336 .
2- .رعد: آیه 39 .
3- .. راجع : ص 246 ح 5895 .
4- .. راجع : ص 310 ح 5955 .


ص: 266



2 . بَدا در خوش بختی و بدبختی

3 . بَدا در مطلق قضا و قدر

اجل می شود .

2 . بَدا در خوش بختی و بدبختیدر تفسیر همین آیه ، از پیامبر خدا روایت شده است که : الصَّدَقَهُ وَاصطِناعُ المَعروفِ وصِلَهُ الرَّحِمِ وبِرُّ الوالِدَینِ ، یُحَوِّلُ الشَّقاءَ سَعادَهً ، ویَزیدُ مِنَ العُمُرِ ، ویَقی مَصارِعَ السَّوءِ . (1) صدقه و کار خیر و صله رحم و نیکی به پدر و مادر ، بدبختی را به خوش بختی تبدیل می کنند ، و موجب افزایش عمر می شود و از زمین خوردن های بد نگه می دارند .

3 . بَدا در مطلق قضا و قدردر احادیث فراوانی از پیامبر خدا ، نقش دعا در تغییر سرنوشت مقدّرِ انسان ، مورد تأکید قرار گرفته است ، از جمله : الدُّعاءُ یَرُدُّ القَضاءَ ، وللّه ِِ فی خَلقِهِ قَضاءانِ : قَضاءٌ ماضٍ ، وقَضاءٌ مُحدَثٌ . (2) دعا ، قضا را باز می گرداند . در خداوند ، دو قضا در آفریده هایش دارد : قضای قطعی و قضای حادث . لا یَرُدُّ القَدَرَ إلَا الدُّعاءُ . (3) قَدَر را جز دعا ، باز نمی گرداند . لا یَرُدُّ القَضاءَ إلَا الدُّعاءُ . (4) قضا را جز دعا ، باز نمی گرداند .


.

1- .. راجع : ص 322 ح 5973 .
2- .. راجع : ص 306 ح 5938 .
3- .. راجع : ص 306 ح 5939 .
4- .. راجع : ص 306 ح 5940 .


ص: 267



بَدا از دیدگاه وجدان و عقل

الدُّعاءُ جُندٌ مِن أجنادِ اللّه ِ تَعالی مُجَنَّدٌ ، یَرُدُّ القَضاءَ بَعدَ أن یُبرَمَ . (1) دعا ، سپاهی مجهّز از سپاهیان خداست که قضای قطعی شده را باز می گرداند. یا بُنَیَّ ، أکثِر مِنَ الدُّعاءِ ، فَإِنَّ الدُّعاءَ یَرُدُّ القَضاءَ المُبرَمَ . (2) فرزندم! بر دعا بیفزا که دعا ، قضای قطعی شده را باز می گرداند. لا یُغنی حَذَرٌ مِن قَدَرٍ ، وَالدُّعاءُ یَنفَعُ مِمّا نَزَلَ ومِمّا لَم یَنزِل . (3) احتیاط ، از قدر باز نمی دارد . دعا برای [تقدیرِ] نازل شده و نشده ، سودمند است. صِلَهُ القَرابَهِ مَثراهٌ فِی المالِ ، مَحَبَّهٌ فِی الأَهلِ ، مَنسَأَهٌ فِی الأَجَلِ . (4) پیوند با خویشاوندان ، موجب افزایش دارایی ، دوستی در خاندان و تأخیر در اجل است . همچنین از امام علی علیه السلام نقل شده است که فرمود : إنَّ اللّه َ یَدفَعُ الأَمرَ المُبرَمَ . (5) خداوند ، امر قطعی شده را باز می گرداند . نظیر این احادیث ، در منابع اهل سنّت ، بسیار فراوان است . بنا بر این ، منکِران بَدا ، باید همه این احادیث را مُنکِر شوند .

بَدا از دیدگاه وجدان و عقلهر انسانی با مراجعه به وجدان خود ، در می یابد که وضعیّت موجودش می توانست به گونه ای دیگر باشد . مثلاً اگر فقیر است ، می توانست غنی باشد ، یا


.

1- .. راجع : ص 306 ح 5941 .
2- .. راجع : ص 306 ح 5942 .
3- .. راجع : ص 306 ح 5943 .
4- .. راجع : ص 310 ح 5955 .
5- .. راجع : ص 288 ح 5920 .


ص: 268



عدم تعارض بَدا و علم ازلی

اگر مریض است ، می توانست سالم باشد و از همین روست که در دعاهایش از خدا می خواهد که او را ثروتمند و تن درست کند . این تغییر در تقدیر ، چیزی جز بَدا نیست . از سوی دیگر ، عقل ، وجود همه کمالات را در خدا اثبات می کند و از جمله کمالات ، «قدرت مطلق» است . بر اساس این کمال ، خداوند ، حتّی پس از تقدیری خاص مانند : فقر فلان کس ، یا بیماری فلان کس ، می تواند این تقدیر را تغییر دهد و آن دو کس را غنی و سالم کند . این که بگوییم : «خداوند ، پس از تقدیر نمودنِ یک چیز ، دیگر توانایی تغییر آن را ندارد» ، محدود کردن قدرت خدا و سلب نمودن کمالی از کمالات اوست و این ، خلاف حکم صریح عقل است .

عدم تعارض بَدا و علم ازلیمهم ترین اشکال منکِران بَدا ، این است که بَدا با علم مطلق و ذاتی خدا ناسازگار است . غِفاری (از نویسندگان اهل سنّت و از مُنکِران بدا) در مورد استناد شیعه به آیه : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَآءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ ؛ (1) خدا آنچه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب ، نزد اوست» می گوید : این سخنشان باطل است ؛ چرا که محو و اثبات ، با دانش و قدرت و اراده خداوند ، انجام می پذیرد، بی آن که برایش بدایی پیدا شود . و چگونه برای خدا ، توهّمِ بَدا شود ، در حالی که اصل کتاب ، در نزد اوست و علم ازلی اش فراگیری دارد؟ خداوند در پایان آیه تبیین کرده که هر چه از محو و اثبات و تغییر ، حاصل می شود ، به مشیّت خداست و در اُمّ الکتاب ثبت است . (2) در پاسخ ، باید گفت که مقصود از بَدا ، همین «محو و اثبات ، با دانش و


.

1- .رعد : آیه 39 .
2- .اُصول مذهب الشیعه : ج 2 ص 949 950 .


ص: 269

قدرت و اراده خداوند» است و این سخن شما که می گویید : «محو و اثبات ، با دانش و قدرت و اراده خداوند، انجام می پذیرد، بی آن که برایش بدایی پیدا شود» اجتماع نقیضین است ؛ چرا که معنای آن ، این است که «برای خدا بَدا حاصل می شود ، بی آن که برای او در چیزی بَدا پیدا شود» . فرض سخن غفاری ، این است که نسبت دادن بَدا به خداوند ، به نادانیِ او بازگشت می کند ؛ چرا که او می گوید : «چگونه برای خدا توهّمِ بَدا شود ، در حالی که اصل کتاب ، در نزد اوست؟» . این فرض ، نادرست و بر خلاف نصوص احادیث امامیّه است که پیش تر نقل شدند . احادیث امامیّه تصریح دارند که بَدا ، از علم مکنون و مخزون خداوند ، نشئت می گیرد و این علم ، بر همه بَداها حاکم است . امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید : إنّ للّه ِِ عِلمَینِ : عِلمٌ مَکنونٌ مَخزونٌ لا یَعلَمُهُ إلّا هُوَ ، مِن ذلِکَ یَکونُ البَداءُ ، وعِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأنبِیاءَهُ فَنَحنُ نَعلَمُهُ . (1) خداوند ، دو گونه علم دارد : علم مکتوم و اندوخته که جز خود او ، کسی از آن اطّلاعی ندارد ، و بدا از این علم خداست ؛ و علمی که به فرشتگان و فرستادگان و پیامبرانش آموخته است و ما هم آن را می دانیم . در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است : کُلُّ أمرٍ یُریدُهُ اللّه ُ فَهُوَ فی عِلمِهِ قَبلَ أن یَصنَعَهُ ، ولَیسَ شَیءٌ یَبدو لَهُ إلّا وقَد کانَ فی عِلمِهِ ، إنَّ اللّه َ لا یَبدو لَهُ مِن جَهلٍ . (2) هر چه را که خداوند بخواهد ، قبل از آن که آن را بسازد ، در علم او هست . و برای خدا در هیچ چیزی بَدا پیدا نمی شود ، مگر این که در علم او هست . بَدای خدا ، ناشی از جهل نیست . دهلوی ، یکی از معانی بَدا را بَدا در علم می داند و آن را «بَدا در اخبار» می نامد . او می گوید :

.

1- .. راجع : ص 282 ح 5914 .
2- .. راجع : ص 284 ح 5916 .


ص: 270

از مجموع روایات ، به دست می آید که بَدا سه معنا دارد : [1 .] بدا در علم ، آشکار شدن چیزی است بر خلاف آنچه می دانسته است... . (1) او و دیگر علمای اهل سنّت ، خیال می کنند که وقتی سخن از «بَدا در اخبار» یا «بَدا در علم» پیش می آید ، مقصود ، بَدا در علم ذاتی و ازلی خداست . این اشتباه از آن جا ناشی می شود که آنان میان علم ذاتی و علم فعلی ، تفاوت نمی گذارند . باید به آنها گفت که علم ذاتی و ازلی خدا ، مطلق است و همه آنچه را که در عالمْ رخ داده و خواهد داد ، شامل می شود ، از جمله ، بداها و تغییراتی که در تقدیرات ، رخ می دهند . علم فعلی نیز کتابی است که در آن ، تقدیراتْ ثبت می شوند . عرش ، کُرسی ، اُمّ الکتاب (کتاب اصلی) و کتاب محو و اثبات ، از جمله علم های فعلی یا کتاب های علمی خداوندند . در برخی از این کتاب ها (همچون اُمّ الکتاب) ، همه چیز ، حتّی موارد بَدا ، ثبت است ؛ امّا در کتاب محو و اثبات ، تنها بخشی از تقدیرات ، ثبت شده اند و بَدا ، در همین کتاب ، رخ می دهد . برای مثال ، در کتاب محو و اثبات ، تقدیر شخصی که فقیر است ، ادامه فقر او ثبت شده است ؛ ولی پس از دعای این شخص ، خداوند ، تقدیر را عوض می کند و بی نیاز شدن شخص را در لوحِ محو و اثبات ، ثبت می کند . این ، در حالی است که هر دو تقدیر ، در لوحِ اُمّ الکتاب و به طریق اولی ، در علم ذاتی و ازلی خدا موجود بوده اند و هیچ تغییری در علم ذاتی خدا رخ نمی دهد . حکمت این تغییرات ، در بحث «حکمت بَدا» خواهد آمد . بنا بر این ، کسانی که لازمه «بَدا در علم» را نادانی خدا می دانند ، میان علم ذاتی و علم فعلی ، خلط کرده اند و معنای علم فعلی را درک نکرده اند .

.

1- .. تحفه اثنا عشریه : ص 293 .


ص: 271

این که برخی لازمه نسبت دادن بَدا به خداوند را نادانی خدا می دانند ، دلیل دیگری نیز دارد و آن ، قیاس خدا به انسان است ؛ همان چیزی که در مباحث اعتقادی ، باید به شدّت از آن پرهیز کرد ؛ چرا که به فرموده امام رضا علیه السلام : إنَّهُ مَن یَصِفُ رَبَّهُ بِالقِیاسِ لا یزالُ الدَّهرَ فِی الالتِباس . (1) هر کس پروردگارش را با قیاس [به بندگان] توصیف کند ، همواره روزگار در اشتباه است . برای ما انسان ها در کارهایی بَدا حاصل می شود و به رأی جدیدی می رسیم ، که غالبا در اثر اطّلاعات جدید و آگاهی بیشتر ماست . مخالفان بَدا ، همین حالت را در مورد خدا نیز جاری می دانند . غفاری می گوید : در القاموس آمده است : بدا بدواً و بدوّاً ، یعنی هویدا شد . در کار ، چیزی برایش هویدا شد ، یعنی برایش نظری پیدا شد . پس بدا در لغت ، دو معنا دارد : یک . آشکار شدن پس از پنهان بودن، دو . پیدا شدن نظری نو . و این ، مستلزم جهل و به وجود آمدن علم است و هر دو برای خداوند متعال ، محال است . (2)چنین تفسیری از بَدا ، بر اساس قیاس خالق به مخلوق است و مورد پذیرش پیروان اهل بیت علیهم السلام نیست . امام صادق علیه السلام می فرماید : مَن زَعَمَ أنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ یَبدو لَهُ فی شَیءٍ لَم یَعلَمهُ أمسِ فَابرَؤُوا مِنهُ . (3) هر که بگوید برای خداوند عز و جل درباره چیزی بَدا حاصل شده که آن را دیروز نمی دانسته ، از او بیزاری بجویید . همچنین از منصور بن حازم ، روایت شده که : سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : هَل یَکونُ الیَومَ شَیءٌ لَم یَکُن فی عِلمِ اللّه ِ بِالأَمسِ ؟ قالَ : لا ،

.

1- .. بحارالأنوار : ج 3 ص 297 ح 23 .
2- .. اُصول مذهب الشیعه : ج 2 ص 938 ، بین الشیعه وأهل السنه : ص 75 186 .
3- .. بحار الأنوار : ج 4 ص 111 ح 30 .


ص: 272



آثار اعتقاد به بَدا

الف خداشناسی

مَن قالَ هذا فَأَخزاهُ اللّه ُ ، قُلتُ : أرَأَیتَ ما کانَ وما هُوَ کائِنٌ إلی یَومِ القِیامَهِ ، ألَیسَ فی عِلمِ اللّه ِ ؟ قالَ : بَلی ، قَبلَ أن یَخلُقَ الخَلقَ . (1) از امام صادق علیه السلام پرسیدم : آیا امروز ، خداوندْ چیزی را می داند که دیروز نمی دانسته است؟ فرمود : «نه . هر کس این را بگوید ، خداوند ، خوارش کند!» . گفتم : نظرتان این است که هر چه تاکنون بوده و هر چه تا قیامت خواهد بود ، در علم خدا هست؟ فرمود : «آری ، پیش از آن که خَلق را بیافریند» . بنا بر این ، به اعتقاد امامیّه ، منشأ بَدای خداوند ، نادانی نیست و اگر کسی به چنین بَدایی که همان بَدای موجود در میان انسان هاست معتقد باشد ، با این اعتقادش علم مطلق خدا را انکار کرده و اعتقادی باطل و بر خلاف ضروریّات عقاید اسلامی دارد ؛ چرا که در میان علمای امامیّه ، حتّی یک نفر را نیز نمی توان یافت که بَدای ناشی از نادانی را به خدا نسبت دهد .

آثار اعتقاد به بَداآموزه بَدا ، آثار مهمّی در حوزه های برجسته اعتقادی ، یعنی : خداشناسی ، پیامبرشناسی ، امام شناسی و انسان شناسی دارد .

الف خداشناسیمهم ترین اثر اعتقاد به بَدا ، اثبات قدرت و آزادی مطلق خداست ؛ چرا که بر اساس امکان بَدا برای خداوند ، تا زمانی که فعل و حادثه ای خاص در عالمْ رخ نداده است ، ممکن است که خدا تقدیر را عوض کند و آن حادثه خاص ، واقع نشود ، حتّی اگر مشیّت و تقدیر و قضای او به آن حادثه تعلّق گرفته باشد . بنا بر این ، هیچ چیز حتّی قضا و قدر الهی نمی تواند قدرت و مالکیّت خدا را محدود سازد و دست او را ببندد . قرآن کریم می فرماید :


.

1- .. راجع : ص 282 ح 5912 .


ص: 273

«وَقَالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ یُنفِقُ کَیْفَ یَشَاءُ. (1) و یهود گفتند : «دست خدا ، بسته است» . دست های خودشان بسته باد و به سزای آنچه گفتند ، از رحمت خدا دور باشند! بلکه هر دو دست او گشاده است . [ خدا ] هر گونه بخواهد ، می بخشد» . مقصود یهود از «دست خدا ، بسته است» ، این نبوده که خدا دست دارد و دست او مثلاً با ریسمانی بسته شده است ؛ بلکه اعتقاد یهود این بود که خداوند ، از کار تدبیر و تقدیر ، فارغ شده و دیگر نه می افزاید و نه می کاهد. در نتیجه خداوند عز و جلدر ردّ سخن آنان ، فرمود: «غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ یُنفِقُ کَیْفَ یَشَاءُ ؛ دست های خودشان بسته باد و به سزای آنچه گفتند، از رحمت خدا دور باشند! بلکه هر دو دست او گشاده است. خدا هر گونه بخواهد، می بخشد» . (2) بدین سان ، اعتقاد به بَدا که اعتقاد به باز بودن دست خدا در تقدیرات است ردّ اعتقاد یهود به بسته بودن دست خداست و کسانی که منِکر بَدا به معنای صحیح آن هستند ، در صف یهود قرار دارند . جالب است بدانیم که برخی منکِران بدا ، شیعه را به همسویی با یهود در اعتقاد به بَدا متّهم می کنند ، (3) در حالی که بر اساس این آیه شریف ، خودِ آنان اند که با یهود ، همسو هستند . به نظر می رسد که یکی از دلایل انکار بدا به وسیله اهل سنّت ، این است که در کتاب های معتبر آنها ، احادیثی وجود دارند که خدا را از امر «قضا و قدر» فارغ

.

1- .. المائده: 64 .
2- .ر . ک : التوحید : ص 167 .
3- .ر. ک : تحفه اثنا عشریّه : ج 2 ص 939 ح 772 ، الشیعه و السنّه : ص 23 ، بین الشیعه وأهل السنّه : ص 182 ، اُصول مذهب الشیعه : ج 2 ص 939 .


ص: 274



ب پیامبرشناسی و امام شناسی

دانسته اند و امکان هر نوع تغییری در قضا و قدر را نفی می کنند . این گونه احادیث ، در این کتاب ، مورد بررسی و نقد قرار خواهند گرفت .

ب پیامبرشناسی و امام شناسیاهمّیت بدا در پیامبرشناسی ، تا حدّی است که امام رضا علیه السلام می فرماید : ما بَعَثَ اللّه ُ نَبِیَّا قَطُّ إلّا بِتَحرِیمِ الخَمرِ وأن یُقِرَّ لَهُ بِالبَداءِ . (1) خداوند ، هرگز پیامبری را مبعوث نکرد ، مگر همراه با تحریم شراب و اقرار به بدا . اثر اعتقاد به امکان بَدا و تغییر تقدیرات ، برای خودِ پیامبران ، باور داشتن به باز بودن دست خدا و قدرت مطلق اوست. به عبارت دیگر ، پیامبران در اثر اعتقاد به بَدا ، می دانند که هر چند با عنایت خدا به تقدیرات جهانْ آگاه گشته اند ، امّا این تقدیرات ، قابل تغییرند و تنها خداست که از علم مطلق ، برخوردار است . در نتیجه ، به علم خویش، اتّکا نمی کنند و در همه کارها ، خود را وابسته به خدا می شمرند . امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید : إنّ للّه ِِ عِلمَینِ : عِلمٌ مَکنونٌ مَخزونٌ لا یَعلَمُهُ إلّا هُوَ ، مِن ذلِکَ یَکونُ البَداءُ ، وعِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأنبِیاءَهُ فَنَحنُ نَعلَمُهُ . (2) خداوند ، دو گونه علم دارد : علمی مکتوم و اندوخته که جز خود او ، کسی آن را نمی داند و بدا ، از آن است ؛ و علمی که آن را به فرشتگان و فرستادگان و پیامبرانش آموخته است و ما هم آن را می دانیم . بنا بر این ، علمی که قابل تغییر نیست ، علم مکنون و مخزون خداست که کسی جز او از آن آگاه نیست و در مقابل ، علم ملائکه و پیامبران و امامان به آینده ،


.

1- .. التوحید : ص 334 .
2- .. راجع : ص 282 ح 5914 .


ص: 275

بَداپذیر است . از این رو ، آنان به علم خود ، اتّکا نمی کنند و به طور مطلق از آینده خبر نمی دهند ، مگر در مواردی که خداوند از عدم وقوع بَدا در آنها خبر داده باشد ، مانند : ظهور منجی موعود و برپایی حکومت جهانی مهدی علیه السلام . از این رو ، امام باقر علیه السلام از پدر بزرگوارش امام زین العابدین علیه السلام روایت می کند که فرمود : لَولا آیَهٌ فی کِتابِ اللّه ِ لَحَدَّثتُکُم بِما یَکونُ إلی یَومِ القِیامَهِ ، فَقُلتُ لَهُ : أیَّهُ آیَهٍ ؟ قالَ : قَولُ اللّه ِ عز و جل : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَآءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ» . (1) اگر یک آیه در کتاب خدا نبود ، تمام حوادثی را که تا قیامت رخ می دهند ، برایتان می گفتم . به او عرض کردم : این کدام آیه است ؟ فرمود : گفته خداوند متعال : «خداوند ، آنچه را بخواهد ، محو یا اثبات می کند و اصل کتاب ، در نزد اوست» . یکی از اتّهاماتی که به شیعه وارد می شود ، این است که شیعه ، آموزه «بَدا» را به این جهت وضع کرده که آن دسته از اخبار و وعده های امامان خود را که تحقّق پیدا نکرده است ، با آن ، توجیه کنند . غِفاری می گوید : لو سقطت عقیده البداء لانتقض دین الاثنی عشریه من أصله ؛ لأنّ أخبارهم و وعودهم الّتی لم یتحقق منها شیء تنفی عنهم صفه الإمامه . (2) اگر عقیده به بدا از میان برود ، دین شیعه دوازده امامی ، از اصلْ نقض می شود ؛ برای این که اخبار و وعده های آنان که هیچ کدامش به وقوع نپیوسته ، امامت آنان را نفی می کند . با توجّه به مباحث بالا ، پاسخ این اشکال ، روشن است ؛ چرا که پیامبران و امامان علیهم السلام ، هیچ گاه از تقدیرات بَداپذیر ، به طور مطلق ، خبر نمی دهند . به دیگر سخن ، اگر اَخبار معصومان از آینده ، مطلق باشند و هیچ قیدی با آنها همراه

.

1- .. راجع : ص 248 ح 5897 .
2- .. اُصول مذهب الشیعه: ج 2 ص 943 .


ص: 276

نباشد ، قطعا واقع خواهند شد و اگر این اخبار با قیودی همچون «و للّه فیه المشیّه ؛ و خدا در آن ، مشیّت دارد» همراه باشند ، در آنها امکان بَدا وجود دارد . در احادیث نیز وارد شده است که خداوند ، پیامبرش را دروغگو نمی کند . امام باقر علیه السلام می فرماید : فَما عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ فَإِنَّهُ سَیَکونُ ، لا یُکَذِّبُ نَفسَهُ ولا مَلائِکَتَهُ ولا رُسُلَهُ . (1) آنچه خداوند به فرشتگان و فرستادگانش آموخته ، واقع خواهد شد . خداوند ، نه خود و نه فرشتگان و نه فرستادگانش را دروغگو نمی کند . بر خلاف آنچه غِفاری تبلیغ می کند که هیچ یک از اخبار امامانِ اهل بیت: واقع نشده است ، باید گفت که همه اخبار امامان ، واقع شده اند و هیچ خبر مطلقی (قطعی ای) از آنان وجود ندارد که کذب آن ، اثبات شده باشد . اگر غفاری کتاب های حدیث شیعه را مطالعه کرده بود و کمی صداقت به خرج می داد ، خبرهای متعدّدی را می یافت که همگی عینا واقع شده اند . علّامه حلّی در کتاب کشف الیقین ، پانزده خبر غیبی امیر مؤمنان را نقل کرده است که همگی عینا واقع شده اند : از جمله ، این سخن امام علیه السلام به طلحه و زبیر است ، هنگامی که آن دو از ایشان رخصت طلبیدند که به عمره بروند : «نه ، به خدا سوگند ! شما قصد عمره ندارید و می خواهید به بصره بروید . خداوند متعال ، نیرنگ آنان را باز خواهد گرداند و مرا بر آنها چیره خواهد کرد» و همانی شد که فرموده بود. و از جمله ، سخن ایشان به هنگام جلوس برای بیعت گرفتن است : «از سوی کوفه ، هزار مرد ، نه یکی کم و نه یکی زیاد ، می آیند و با من بیعت می کنند که تا پای جان بِایستند».

.

1- .. راجع : ص 300 ح 5933 .


ص: 277

ابن عبّاس گفت : من بی تابی کردم و نگران شدم که مبادا از تعداد افراد یادشده چیزی کم باشد و یا زیاد ، و همین طور غصّه ناک بودم و آنها را می شمردم تا نهصد و نود و نه نفر را شمردم و جمعیّت آنها به پایان رسید . همین طور که در اندیشه آن بودم ، شخصی را دیدم که می آید و او اویس قرنی بود و به این ترتیب ، تعداد کامل شد . (1) در دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام نیز چند خبر غیبی از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده که خلاف هیچ یک ، اثبات نشده است . (2) غِفاری برای درستی ادّعای خود ، دست کم ، باید چند مورد از اخباری را که کذب آنها اثبات شده ، ارائه کند . البتّه وی تنها یک مورد را نقل می کند و می گوید : در روایتی طولانی در تفسیر القمّی ، از پایان دولت بنی عبّاس ، خبر داده شده است . (3) امّا وقتی به تفسیر القمّی مراجعه می کنیم ، چنین می یابیم : گفتم : فدایت گردم ! در چه زمانی ، آن به وقوع می پیوندد؟ فرمود : «وقتی در این باره برای ما تعیین نشده است» . شایانِ ذکر است که هر چند در احادیث اهل بیت علیهم السلام ، زمان دقیقِ به پایان رسیدنِ دولت بنی عبّاس مشخّص نشده است ، امّا در احادیث رسیده از امام علی علیه السلام ، وضعیّت این حکومت و سلطانی که آن را ساقط می کند ، آمده است و بر اساس همین احادیث ، پدر علّامه حلّی قبل از فتح بغداد ، به هولاکو نامه نوشت و جان مردم حلّه را نجات داد . (4)

.

1- .کشف الیقین : ص 90 104 .
2- .دانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام : ج 11 ص 133 .
3- .اُصول مذهب الشیعه : ج 2 ص 942 .
4- .ر . ک : کشف الیقین : ص 101 .


ص: 278



ج انسان شناسی

اسباب بَدا

ج انسان شناسیاگر بَدا را نفی کنیم و خداوند را فارغ از کار قضا و قدر بدانیم ، انگیزه ای برای تغییر وضعیّت کنونیِ خود به وسیله کارهای خیر و عبادات و نماز ، باقی نخواهد ماند ؛ چرا که هر آنچه مقدّر شده است ، همان خواهد شد و هیچ تغییری در قضا و قدر ، رخ نخواهد داد . اصولاً امیدواری به آینده و داشتن روحیّه تلاش ، در گرو امید به تغییر وضعیّت و امکان بهبود وضعیّتِ موجود است . از سوی دیگر ، اگر خداوند ، تقدیرها را تغییر نمی داد ، با دعا و تضرّع به درگاه او ، بهتر شدن وضعمان را از او نمی خواستیم . بنا بر این ، اعتقاد به بَدا ، از یک سو ، روحیّه امیدواری و تلاش را به انسان می دهد و از سوی دیگر ، روحیّه دعا و توبه و تضرّع و توکّل به حق تعالی را در انسان تقویت می کند . بدین سان ، نقش اعتقاد به بَدا در حیات مادّی و معنوی انسان ، آشکار می شود ؛ چرا که مقولاتی همچون : امید ، تلاش ، دعا ، توجّه و توکّل ، شکل دهنده حیات معنوی و نیز حیات مادّی انسان بر پایه حیات معنوی اویند .

اسباب بَداهر عملی ، خواه مثبت و خواه منفی ، می تواند موجب تغییر در قضا و قدر و به عبارت دیگر، موجب بَدا گردد . در قرآن و احادیث ، به برخی اعمال خوب و بد که موجب بَدا می شوند ، اشاره شده است . از میان این عوامل ، دعا ، صدقه و صله ارحام ، بیش از دیگر اعمال ، مورد تأکید قرار گرفته اند . پیامبر صلی الله علیه و آله دعا را موجب تغییر قضای تقدیرشده معرّفی می کند ، حتی اگر این


.



ص: 279

قضایی محکم و استوار باشد : الدُّعاءُ یَرُدُّ القَضاء وَقَد اُبرِمَ إبراما . (1) دعا ، قضای قطعی شده را باز می گرداند . پیامبر خدا در مورد نقش صدقه در دفع مرگ بد نیز می فرماید : إنَّ الصَّدَقَهَ تَدفَعُ میتَهَ السَّوءِ عَنِ الإِنسانِ . (2) صدقه ، انسان را از مرگ بد ، نگه می دارد . پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر، صله رحم را موجب به تأخیر افتادن اَجَل و افزایش روزی ، معرّفی می نماید : مَن سَرَّهُ النَّساءُ فی الأجَلِ ، وَالزِّیادَهُ فی الرِّزقِ ، فَلیَصِل رَحِمَهُ . (3) هر کس دوست دارد که در اجلش تأخیر بیفتد و روزی اش افزایش یابد ، صله رحم کند . در ذیل عنوان «عوامل نیکو شدن بَدا» ، احادیث فراوانی وجود دارند که بجز این سه مورد ، موارد دیگری از عوامل تغییر دهنده قضای تقدیرشده را نیز بر می شمارند ، از جمله : عبادت خدا ، استغفار، عدل سلطان، زیارت امام حسین علیه السلام ، نیکی به والدین و عمل صالح .

.

1- .. راجع : ص 308 ح 5948 .
2- .. راجع : ص 316 ح 5965 .
3- .. الکافی : ج 2 ص 152 وراجع المعجم الأوسط : ج 8 ص 14 ح 7810 .


ص: 280

5 / 2مُسایَرَهُ العِلمِ وَالبَداءِ الإمام الباقر علیه السلام : العِلمُ عِلمانِ : فَعِلمٌ عِندَ اللّه ِ مَخزونٌ لَم یُطلِع عَلَیهِ أحَدا مِن خَلقِهِ ، وعِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ ، فَما عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ فَإِنَّهُ سَیَکونُ ، لا یُکَذِّبُ نَفسَهُ ولا مَلائِکَتَهُ ولا رُسُلَهُ ، وعِلمٌ عِندَهُ مَخزونٌ یُقَدِّمُ مِنهُ ما یَشاءُ ، ویُؤَخِّرُ مِنهُ ما یَشاءُ ، ویُثبِتُ ما یَشاءُ . (1)

عنه علیه السلام : العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأنبِیاءَهُ ، وعِلمٌ عِندَهُ مَخزونٌ لَم یَطَّلِع عَلَیهِ أحَدٌ ، یُحدِثُ فیهِ ما یَشاءُ . (2)

عنه علیه السلام : إنَّ للّه ِِ تَعالی عِلما خاصّا وعِلما عامّا ، فَأَمَّا العِلمُ الخاصُّ فَالعِلمُ الَّذی لَم یُطلِع عَلَیهِ مَلائِکَتَهُ المُقَرَّبینَ وأنبِیاءَهُ المُرسَلینَ ، وأمّا عِلمُهُ العامُّ فَإِنَّهُ عِلمُهُ الَّذی أطلَعَ علَیَهِ مَلائِکَتَهُ المُقَرَّبینَ ، وأنبِیاءَهُ المُرسَلینَ ، وقَد وَقَعَ إلَینا مِن رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله . (3)

الکافی عن سدیر الصیرفی : سَمِعتُ حُمرانَ بنَ أعیَنَ یَسأَلُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام ... : أرَأَیتَ قَولَهُ جَلَّ ذِکرُهُ : «عَلِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلَی غَیْبِهِ أَحَدًا» ؟ (4) فَقالَ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : «إِلَا مَنِ ارْتَضَی مِن رَّسُولٍ» (5) وکانَ وَاللّه ِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارتَضاهُ . وأمّا قَولُهُ : «عَلِمُ الْغَیْبِ» فَإِنَّ اللّه َ عز و جل عالِمٌ بِما غابَ عَن خَلقِهِ فیما یُقَدِّرُ مِن شَیءٍ ویَقضیهِ فی عِلمِهِ ، قَبلَ أن یَخلُقَهُ وقَبلَ أن یُفضِیَهُ إلَی المَلائِکَهِ ، فَذلِکَ یا حُمرانُ عِلمٌ مَوقوفٌ عِندَهُ ، إلَیهِ فیهِ المَشیئَهُ ، فَیَقضیهِ إذا أرادَ ، ویَبدو لَهُ فیهِ فَلا یُمضیهِ ، فَأَمَّا العِلمُ الَّذی یُقَدِّرُهُ اللّه ُ عز و جل فَیَقضیهِ ویُمضیهِ ، فَهُوَ العِلمُ الَّذِی انتَهی إلی رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ إلَینا . (6)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 147 ح 6 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 217 ح 67 کلاهما عن الفضیل بن یسار ، التوحید : ص 444 ح 1 عن الحسن بن محمّد النوفلی عن الإمام الرضا علیه السلام نحوه وفیه «إنّ علیّا علیه السلام کان یقول ...» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 113 ح 36 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 216 ح 63 عن الفضیل ، مجمع البیان : ج 6 ص 458 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 113 و ص 119 ح 56 .
3- .التوحید : ص 138 ح 14 عن ابن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بصائر الدرجات : ص 111 ح 12 عن حنان الکندی عن أبیه .
4- .الجنّ : 26 .
5- .الجنّ : 27 .
6- .الکافی : ج 1 ص 256 ح 2 ، بصائر الدرجات : ص 113 ح 1 نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 110 ح 29 .


ص: 281

5 / 2 همراهی علم و بَدا

5 / 2همراهی علم و بَدا امام باقر علیه السلام : علمِ [ الهی] دو گونه است : دانشی که نزد خدا پنهان است و هیچ یک از آفریدگان بر آن آگاه نیست، و دانشی که به فرشتگان و فرستادگانش آموخته است. آنچه خداوند به فرشتگان و فرستادگانش آموخته، محقّق می شود و او خودش را و فرشتگان و فرستادگانش را دروغگو نمی کند و از آن دانشی که نزد او پنهان است، آنچه را بخواهد، مقدّم می دارد و آنچه را بخواهد، به تأخیر می اندازد و آنچه را بخواهد، ثابت می گذارد.

امام باقر علیه السلام : دانش [الهی] دو گونه است : دانشی که [خداوند] به فرشتگان و فرستادگان و پیامبرانش آموخته است ، و دانشی که نزد او پنهان است و هیچ کس بر آن آگاه نیست و هر چه [تغییر] می خواهد، در آن ایجاد می کند .

امام باقر علیه السلام : همانا برای خدای متعال، دانشی خاص و دانشی عام است . دانش خاص ، آن دانشی است که فرشتگان مقرّب و پیامبران مُرسلِ خود را بر آن آگاه نساخته است ، و دانش عامّ او ، دانشی است که فرشتگان مقرّب و پیامبران مُرسلش را بر آن، آگاه نموده است و از طریق پیامبر خدا به ما رسیده است .

الکافی به نقل از سَدیر صَیرفی : از حُمران بن اَعیَن شنیدم که از امام باقر علیه السلام می پرسد ... : آیا سخن خداوند را که یادش گرامی باد دیدی که : «دانای نهان است و کسی را بر غیب خود، آگاه نمی کند» ؟ امام باقر علیه السلام فرمود : « «جز پیامبری را که از او خشنود باشد» . به خدا سوگند، محمّد، از جمله کسانی است که خدا از او خشنود بود . و امّا سخن خدا که : «دانای نهان است» ، همانا خداوند عز و جل به آنچه از آفریدگانش پنهان است، درباره چیزی که تقدیر می کند و در دانشش به آن، حُکم می نماید، داناست ، پیش از آن که آن چیز را بیافریند و پیش از آن که آن را به فرشتگان برساند . پس ای حمران این، همان دانش پنهان در نزد اوست که مشیّت در آن، به او مربوط است . پس، هر گاه بخواهد، به آن حکم می کند و [گاهی نیز] برای او در آن، بَدا حاصل می شود و آن را تأیید نمی کند . امّا دانشی که خداوند عز و جل تقدیر می کند و به آن، حکم می نماید و آن را امضا می کند ، همان دانشی است که به پیامبر خدا و سپس به ما رسیده است» .


.



ص: 282

الکافی عن منصور بن حازم : سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : هَل یَکونُ الیَومَ شَیءٌ لَم یَکُن فی عِلمِ اللّه ِ بِالأَمسِ ؟ قالَ : لا ، مَن قالَ هذا فَأَخزاهُ اللّه ُ . قُلتُ : أرَأَیتَ ما کانَ وما هُوَ کائِنٌ إلی یَومِ القِیامَهِ ، ألَیسَ فی عِلمِ اللّه ِ ؟ قالَ : بَلی ، قَبلَ أن یَخلُقَ الخَلقَ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ للّه ِِ تَبارَکَ وتَعالی عِلمَینِ : عِلما أظهَرَ عَلَیهِ مَلائِکَتَهُ وأنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ ، فَما أظهَرَ عَلَیهِ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأنبِیاءَهُ فَقَد عَلِمناهُ ، وعِلما استَأثَرَ بِهِ ، فَإِذا بَدا للّه ِِ فی شَیءٍ مِنهُ أعلَمَنا ذلِکَ ، وعَرَضَ عَلَی الأَئِمَّهِ الَّذین کانوا مِن قَبلِنا . (2)

عنه علیه السلام : إنّ للّه ِِ عِلمَینِ : عِلمٌ مَکنونٌ مَخزونٌ لا یَعلَمُهُ إلّا هُوَ ، مِن ذلِکَ یَکونُ البَداءُ ، وعِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ وأنبِیاءَهُ فَنَحنُ نَعلَمُهُ . (3)

بصائر الدرجات عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ اللّه َ تَبارَکَ وتَعالی قالَ لِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله : «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ» (4) أرادَ أن یُعَذِّبَ أهلَ الأَرضِ ، ثُمَّ بَدا للّه فَنَزَلَتِ الرَّحمَهُ فَقالَ : «وَذَکِّرْ» یا مُحَمَّدُ «فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ» . (5) فَرَجَعتُ مِن قابِلٍ فَقُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : جُعِلتُ فِداکَ ، إنّی حَدَّثتُ أصحابَنا فَقالوا : بَدا للّه ِِ ما لَم یَکُن فی عِلمِهِ ؟! قالَ : فَقالَ أبو عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : إنَّ للّه ِِ عِلمَینِ : عِلمٌ عِندَهُ لَم یُطلِع عَلَیهِ أحَدا مِن خَلقِهِ ، وعِلمٌ نَبَذَهُ إلی مَلائِکَتِهِ ورُسُلِهِ . فَما نَبَذَهُ إلی مَلائِکَتِهِ فَقَدِ انتَهی إلَینا . (6)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 148 ح 11 ، التوحید : ص 334 ح 8 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 89 ح 29 .
2- .الکافی : ج 1 ص 255 ح 1 ، الاختصاص : ص 313 ، بصائر الدرجات : ص 394 ح 10 کلّها عن سماعه ، بحار الأنوار : ج 26 ص 93 ح 23 .
3- .الکافی : ج 1 ص 147 ح 8 عن أبی بصیر ، التوحید : ص 443 ، بصائر الدرجات : ص 109 ح 2 .
4- .الذاریات : 54 .
5- .الذاریات : 55 .
6- .بصائر الدرجات : ص 110 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 110 ح 28 .


ص: 283

الکافی به نقل از منصور بن حازم : از امام صادق علیه السلام پرسیدم : آیا می شود که امروز چیزی باشد که دیروز در دانش خدا نبوده است؟ فرمود : «نه. هر که این را بگوید، خداوندْ خوارش کند» . گفتم : آیا آنچه بوده و آنچه تا روز قیامت خواهد بود، در علم خدا هست؟ فرمود : «بله، پیش از آن که آفریدگان را بیافریند [، در علم خدا بوده است]» .

امام صادق علیه السلام : برای خدای تبارک و تعالی دو گونه دانش است : [یکی، ]دانشی که فرشتگان و پیامبران و فرستادگانش را بر آن آگاه ساخت ، که آنچه فرشتگان و فرستادگان و پیامبرانش را بر آن آگاه ساخته، ما [نیز] آن را می دانیم ، و [دیگری، ]دانشی که به خود اختصاص داد ، که هر گاه در چیزی از آن برای خدا بَدا حاصل شود، ما را بِدان آگاه می سازد و همان را بر امامانی که پیش از ما بوده اند، [نیز ]عرضه داشته است .

امام صادق علیه السلام : برای خداوند، دو گونه دانش است : دانشی که پوشیده و پنهان است و جز او، کسی آن را نمی داند ، و بدا در این گونه است ؛ و دانشی که به فرشتگان و فرستادگان و پیامبرانش آموخته است و ما هم آن را می دانیم .

بصائر الدرجات به نقل از ابو بصیر : امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی به پیامبرش صلی الله علیه و آله فرمود : «پس ، از آنان روی بگردان ، که تو در خورِ نکوهش نیستی» . [خدا ]خواست تا زمینیان را کیفر دهد . سپس برای خداوند، بَدا حاصل شد. آن گاه رحمت، نازل گردید و [خداوند ]فرمود : «ای محمّد! «و پند ده ، که مؤمنان را پند، سود می بخشد» ». سال آینده باز گشتم و به امام صادق علیه السلام گفتم : فدایت شوم ! من [این مطلب را ]برای یاران نقل کردم. آنان گفتند : آیا برای خدا درباره چیزی که در دانش او نبوده، بَدا حاصل شده است؟ امام صادق علیه السلام فرمود : «برای خدا دو گونه دانش است : دانشی که نزد اوست و کسی از آفریدگانش را بر آن آگاه نساخته است ، و دانشی که به فرشتگان و فرستادگانش داد و آنچه به فرشتگانش داده، به ما رسیده است» .

.



ص: 284

تفسیر العیاشی عن ابن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ اللّه َ یُقَدِّمُ ما یَشاءُ ویُؤَخِّرُ ما یَشاءُ ، ویَمحو ما یَشاءُ ویُثبِتُ ما یَشاءُ ، وعِندَهُ اُمُّ الکِتابِ . وقالَ : فَکُلُّ (1) أمرٍ یُریدُهُ اللّه ُ فَهُوَ فی عِلمِهِ قَبلَ أن یَصنَعَهُ ، ولَیسَ شَیءٌ یَبدو لَهُ إلّا وقَد کانَ فی عِلمِهِ ، إنَّ اللّه َ لا یَبدو لَهُ مِن جَهلٍ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام وقَد سُئِلَ عَنِ العَرشِ وَالکُرسِیِّ : ... هُما فِی الغَیبِ مَقرونانِ ، لِأَنَّ الکُرسِیَّ هُوَ البابُ الظّاهِرُ مِنَ الغَیبِ ، الَّذی مِنهُ مَطلَعُ البَدعِ ، ومِنهُ الأَشیاءُ کُلُّها . وَالعَرشُ هُوَ البابُ الباطِنُ الَّذی یوجَدُ فیهِ عِلمُ الکَیفِ وَالکَونِ ، وَالقَدرِ وَالحَدِّ وَالأَینِ ، وَالمَشِیَّهِ وصِفَهِ الإِرادَهِ ، وعِلمُ الأَلفاظِ وَالحَرَکاتِ وَالتَّرکِ ، وعِلمُ العَودِ وَالبَدءِ ، فَهُما فِی العِلمِ بابانِ مَقرونانِ ؛ لِأَنَّ مُلکَ العَرشِ سِوی مُلکِ الکُرسِیِّ ، وعِلمَه أغیَبُ مِن عِلمِ الکُرسِیِّ ، فَمِن ذلِکَ قالَ : «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» أی صِفَتُهُ أعظَمُ مِن صِفَهِ الکُرسِیِّ ، وهُما فی ذلِکَ مَقرونانِ ، قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ فَلِمَ صارَ فِی الفَضلِ جارَ الکُرسِیِّ ؟ قالَ : إنَّهُ صارَ جارَهُ لِأَنَّ عِلمَ الکَیفوفِیَّهِ (3) فیهِ ، وفیهِ الظّاهِرُ مِن أبوابِ البَداءِ ، وأینِیَّتِها ، وحَدِّ رَتقِها وفَتقِها . (4)

.

1- .فی المصدر : «لکلّ» ، والتصویب من بحار الأنوار .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 218 ح 71 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 121 ح 63 .
3- .کیفیّهُ الشیء : حالُهُ وصفتُهُ (المعجم الوسیط : ج 2 ص 807 «کیف») .
4- .التوحید : ص 321 ح 1 عن حنان بن سدیر ، بحار الأنوار : ج 58 ص 30 ح 51 .


ص: 285

تفسیر العیّاشی به نقل از ابن سنان : امام صادق علیه السلام فرمود: «همانا خداوند، آنچه را بخواهد، پیش می اندازد و آنچه را بخواهد، پس می اندازد، و آنچه را بخواهد، محو می کند و آنچه را بخواهد اثبات می نماید ، و اصل کتاب،نزد اوست» . و فرمود : «پس، هر کاری را که خداوندْ اراده نماید، پیش از آن که آن را ایجاد کند، در دانش او هست ، و برای خدا درباره چیزی بَدا حاصل نمی شود، جز این که در دانش او بوده است. برای خداوند از روی نادانی، بَدا روی نمی دهد» .

امام صادق علیه السلام وقتی درباره عرش و کرسی، مورد پرسش قرار گرفت : ... آن دو در نهان، همراه یکدیگرند ؛ زیرا کرسی، جنبه ظاهری غیب است ؛ بخشی که نوآوری [آفرینش] از آن جاست و آفرینش همه چیزها از آن جا [شروع شده ]است . و عرش، جنبه باطنی غیب است که دانشِ : چگونگی و پدید آمدن، تقدیر و اندازه و کجایی، و مشیّت و صفت اراده ، و دانشِ الفاظ و حرکات و سکون ، و دانشِ بازگشت و آغاز، در آن است . پس، آن دو ، در دانش ، دو بخش همراه هم اند ؛ چرا که پادشاهی عرش، متفاوت با پادشاهی کرسی است ، و دانش آن از دانش کرسی، پنهان تر است . بدین خاطر، فرمود : «پروردگار عرش بزرگ» ، یعنی صفت آن، از صفت کرسی، بزرگ تر است ، و آن دو در این (صفت)، به هم نزدیک اند» . گفتم : فدایت شوم! پس چرا [عرش] در فضیلت، همسایه کرسی گشته است ؟ فرمود : «همانا آن، همسایه کرسی شده، به خاطر این که دانشِ چگونگی ، در آن است ، و نیز در آن است آنچه از ابواب بَدا و کجایی، و حدّ رتق و فتق آنها پدیدار می شود» .

.



ص: 286

الغیبه عن أبی هاشم الجعفری : سَأَلَ مُحَمَّدُ بنُ صالِحٍ الأَرمَنِیُّ أبا مُحَمَّدٍالعَسکَرِیَّ علیه السلام عَن قَولِ اللّه ِ عز و جل : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» (1) . فَقالَ أبو مُحَمَّدٍ علیه السلام : وهَل یَمحو إلّا ما کانَ ، ویُثبِتُ إلّا ما لَم یَکُن ؟ فَقُلتُ فی نَفسی : هذا خِلافُ ما یَقولُ هِشامُ بنُ الحَکَمِ (2) : إنَّهُ لا یَعلَمُ الشَّیءَ حَتّی یَکونَ . فَنَظَرَ إلَیَّ أبو مُحَمَّدٍ علیه السلام فَقالَ : تَعالَی الجَبّارُ العالِمُ بِالأَشیاءِ قَبلَ کَونِها . (3)

علل الشرایع عن سماعه : أنَّهُ سَمِعَهُ علیه السلام وهُوَ یَقولُ : ما رَدَّ اللّه ُ العَذابَ عَن قَومٍ قَد أظَلَّهُم (4) إلّا قَومِ یونُسَ . فَقُلتُ : أکانَ قَد أظَلَّهُم؟ فَقالَ : نَعَم ، حَتّی نالوهُ بِأَکُفِّهِم . قُلتُ : فَکَیفَ کانَ ذلِکَ ؟ قالَ : کانَ فِی العِلمِ المُثبَتِ عِندَ اللّه ِ عز و جل ، الَّذی لَم یَطَّلِع عَلَیهِ أحَدٌ أنَّهُ سَیَصرِفُهُ عَنهُم . (5)

.

1- .الرعد : 39 .
2- .من المحتمل أن یکون الراوی - وهو أبو هشام الجعفری - لم یکن قد فهم مراد هشام بن الحکم ومقصوده ، وأراد الإمام علیه السلام هنا أن یصحّح ما فهمه الجعفری ویردّه .
3- .الغیبه للطوسی : ص 430 ح 421 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 209 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 115 .
4- .أظلّکم : أی أقبل علیکم ، ودنا منکم ، کأنّه ألقی علیکم ظلَّهُ (النهایه : ج 3 ص 160 «ظلل») .
5- .علل الشرایع : ص 77 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 386 ح 4 .


ص: 287

الغیبه ، طوسی به نقل از ابو هاشم جعفری : محمّد بن صالح ارمنی، از امام عسکری علیه السلام درباره این سخن خداوند عز و جلپرسید : «خدا آنچه را بخواهد، محو یا اثبات می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» . امام عسکری علیه السلام فرمود : «و آیا جز آنچه را که بوده، محو می سازد ، و جز آنچه را که نبوده، اثبات می کند ؟» . پیش خودم گفتم : این، بر خلاف آن چیزی است که هشام بن حکم می گوید که : او (خدا) چیزی را که پدید نیامده باشد ، نمی داند . (1) پس، امام عسکری علیه السلام نگاهی به من کرد و فرمود : «خدای متعال، چیره و دانا به چیزهاست، پیش از بودنشان» .

علل الشرائع به نقل از سماعه : از امام صادق علیه السلام شنید[م ]که می فرمود : «خداوند از هیچ قومی، عذابی را که بر آنان سایه افکنده، باز نگردانده است، جز قوم یونس». گفتم : آیا بر آنان [چون ابر] سایه افکنده بود؟ امام فرمود : «بله ، حتّی با کف دستشان آن را لمس کردند» . گفتم : این، چگونه ممکن است ؟ فرمود : «آن، در دانشِ ثبت شده در نزد خداوند است . هیچ کس بر آن آگاه نبوده [و نمی دانسته] که او عذاب را از آنان باز می گرداند» .

.

1- .. ممکن است راوی مقصود هشام را درست درک نکرده باشد و امام علیه السلام درک نادرست راوی را ردّ کرده اند.


ص: 288

5 / 3ما یَظهَرُ مِنهُ إمکانُ البَداءِ فِی القَضاءِ المَحتومِ الإمام علیّ علیه السلام : إنَّ اللّه َ یَدفَعُ الأَمرَ المُبرَمَ . (1)

الکافی عن محمّد بن مسلم عن أحدهما علیهماالسلام وقَد سُئِلَ عَن لَیلَهِ القَدرِ : تَنَزَّلُ فیهَا المَلائِکَهُ وَالکَتَبَهُ إلَی السَّماءِ الدُّنیا ، فَیَکتُبونَ ما یَکونُ فی أمرِ السَّنَهِ وما یُصیبُ العِبادَ ، وأمرُهُ عِندَهُ مَوقوفٌ لَهُ وفیهِ المَشیئَهُ ؛ فَیُقَدِّمُ مِنهُ ما یَشاءُ ، ویُؤَخِّرُ مِنهُ ما یَشاءُ ، ویَمحو ویُثبِتُ وعِندَهُ اُمُّ الکِتابِ . (2)

الإمام الباقر علیه السلام وقَد ذُکِرَ قَولُهُ تَعالی : «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» : یُقَدَّرُ فی لَیلَهِ القَدرِ کُلُّ شَیءٍ یَکونُ فی تِلکَ السَّنَهِ ، إلی مِثلِها مِن قابِلٍ ؛ مِن خَیرٍ أو شَرٍّ ، أو طاعَهٍ أو مَعصِیَهٍ ، أو مَولودٍ أو أجَلٍ أو رِزقٍ ، فَما قُدِّرَ فی تِلکَ اللَّیلَهِ وقُضِیَ فَهُوَ المَحتومُ ، وللّه ِِ عز و جل فیهِ المَشیئَهُ . (3)

الإمام الصادق علیه السلام : فی لَیلَهِ تِسعَ عَشرَهَ مِن شَهرِ رَمَضانَ التَّقدیرُ ، وفی لَیلَهِ إحدی وعِشرینَ القَضاءُ ، وفی لَیلَهِ ثَلاثٍ وعِشرینَ إبرامُ ما یَکونُ فِی السَّنَهِ إلی مِثلِها ، [و ]للّه ِِ جَلَّ ثَناؤُهُ [أن] (4) یَفعَلَ ما یَشاءُ فی خَلقِهِ . (5)

الکافی عن معلّی بن محمّد : سُئِلَ العالِمُ علیه السلام : کَیفَ عِلمُ اللّه ِ ؟ قالَ : عَلِمَ وشاءَ ، وأرادَ وقَدَّرَ ، وقَضی وأمضی ، فَأَمضی ما قَضی ، وقَضی ما قَدَّرَ ، وقَدَّرَ ما أرادَ ، فَبِعِلمِه کانَتِ المَشیئَهُ ، وبِمَشیئَتِهِ کانَتِ الإِرادَهُ ، وبِإِرادَتِهِ کانَ التَّقدیرُ ، وبِتَقدیرِهِ کانَ القَضاءُ ، وبِقَضائِهِ کانَ الإِمضاءُ ، وَالعِلمُ مُتَقَدِّمٌ عَلَی المَشیئَهِ ، وَالمَشیئَهُ ثانِیَهٌ ، وَالإِرادَهُ ثالِثَهٌ ، وَالتَّقدیرُ واقِعٌ عَلَی القَضاءِ بِالإِمضاءِ . فَلِلّهِ تَبارَکَ وتَعالَی البَداءُ فیما عَلِمَ مَتی شاءَ ، وفیما أرادَ لِتَقدیرِ الأَشیاءِ ، فَإِذا وَقَعَ القَضاءُ بِالإِمضاءِ فَلا بَداءَ ، فَالعِلمُ فِی المَعلومِ قَبلَ کَونِهِ ، وَالمَشیئَهُ فِی المُنشَأِ قَبلَ عَینِهِ ، وَالإِرادَهُ فِی المُرادِ قَبلَ قِیامِهِ ، وَالتَّقدیرُ لِهذِهِ المَعلوماتِ قَبلَ تَفصیلِها وتَوصیلِها عِیانا ووَقتا ، وَالقَضاءُ بِالإِمضاءِ هُوَ المُبرَمُ مِنَ المَفعولاتِ ذَواتِ الأَجسامِ المُدرَکاتِ بِالحَواسِّ ، مِن ذوی لَونٍ وریحٍ ، ووَزنٍ وکَیلٍ ، وما دَبَّ ودَرَجَ ؛ مِن إنسٍ وجِنٍّ ، وطَیرٍ وسِباعٍ ، وغَیرِ ذلِکَ مِمّا یُدرَکُ بِالحَواسِّ . فَلِلّهِ تَبارَکَ وتَعالی فیهِ البَداءُ مِمّا لا عَینَ لَهُ ، فَإِذا وَقَعَ العَینُ المَفهومُ المُدرَکُ (6) فَلا بَداءَ . (7)

.

1- .کنز العمّال : ج 1 ص 343 ح 1556 نقلاً عن جعفر الفریابی فی الذکر .
2- .الکافی : ج 4 ص 157 ح 3 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 159 ح 2028 ، الأمالی للطوسی : ص 60 ح 89 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 215 ح 58 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 102 ح 14 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 158 ح 2024 ، الکافی : ج 4 ص 157 ح 6 ، ثواب الأعمال : ص 92 ح 11 کلّها عن حمران ، بحار الأنوار : ج 97 ص 19 ح 41 .
4- .ما بین المعاقیف أثبتناه من المصادر الاُخری .
5- .الکافی : ج 4 ص 160 ح 12 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 156 ح 2020 ، الإقبال : ج 1 ص 150 .
6- .قال العلّامه المجلسی قدس سره: قولُه علیه السلام :«فإذا وقع العین المفهوم المدرک»،أی فصَّل ومیَّز فی اللّوح أو أوجد فی الخارج،ولعلّ تلک الاُمور عباره عن اختلاف مراتب تقدیرها فی لوح المحو والإثبات(مرآه العقول:ج2 ص143).
7- .الکافی : ج 1 ص 148 ح 16 ، التوحید : ص 334 ح 9 ، مختصر بصائر الدرجات : ص 142 .


ص: 289



5 / 3 احادیثی که ظاهر آنها بر امکان بَدا در قضای محتوم ، دلالت می کند

5 / 3احادیثی که ظاهر آنها بر امکان بَدا در قضای محتوم ، دلالت می کند امام علی علیه السلام : همانا خداوند، [حتّی] کار حتمی را باز می گرداند .

الکافی به نقل از محمّد بن مسلم، از امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام، وقتی درباره شب قدر، مورد پرسش قرار گرفت : در آن شب، فرشتگان و نویسندگان، به آسمان دنیا فرود می آیند . آن گاه چیزهایی را که در این سال، انجام می شوند و چیزهایی که به بندگان می رسد ، می نویسند و امر آن نزد خدا موقوف است و در آنها مشیّت خداست. پس، هر کدام را بخواهد، پیش می اندازد و هر کدام را بخواهد، پس می اندازد ، و محو و اثبات می کند و اصل کتاب، نزد اوست .

امام باقر علیه السلام وقتی این سخن خدای متعال ذکر شد : «در آن [شب]، هر کاری [به نحو ]استوار، فیصله می یابد» : در شب قدر، هر چیزی که در آن سال رخ می دهد تا شب قدر سال آینده ، از: خیر یا شر ، و فرمان برداری یا نافرمانی ، و مولود و اَجَل و روزی ، مقدّر می شود. پس آنچه در این شبْ مقدّر گردد و حُکم شود، حتمی است و برای خداوند عز و جل در آن، مشیّت است .

امام صادق علیه السلام : تقدیر در شب نوزدهم ، قضا (حکم) در شب بیست و یکم و قطعی شدنِ آنچه تا شب قدر سال بعدی رخ می دهد، در شب بیست و سوم ماه رمضان است . خداوند که ثنایش بِشکوه باد حق دارد که هر چه درباره آفریدگانش می خواهد، انجام دهد .

الکافی به نقل از معلّی بن محمّد : از امام کاظم علیه السلام یا امام رضا علیه السلام سؤال شد : دانش خدا چگونه است ؟ فرمود : «دانست و خواست و اراده کرد و مقدّر ساخت و حکم فرمود و تنفیذ نمود . سپس آنچه را که حکم کرد ، تنفیذ نمود ؛ و آنچه را که مقدّر ساخت ، حکم فرمود ؛ و آنچه را که خواست مقدر کرد . پس خواستن از روی دانش او ، و اراده اش برخاسته از مشیّت او ، و تقدیرش از اراده او ، و حکمش بر پایه تقدیر او ، و تنفیذش بر اساس حکمش بود . دانش بر مشیّت مقدّم است و مشیّت در مرتبه دوّم و اراده ، در مرتبه سوّم است . و تقدیر بر اساس حکم او و در پی تنفیذش واقع می شود . پس برای خدای تبارک و تعالی ، هر گاه بخواهد، در آنچه می داند و در آنچه برای تقدیر اشیا اراده می نماید، امکان بَدا هست . پس هر گاه حُکمی پس از تأیید، تحقّق یابد، دیگر بَدایی نیست . پس، علم، پیش از به وجود آمدنِ معلوم ، و مشیّت، پیش از تحقّق وجود خارجی ، و اراده، مقدّم بر جامه عمل پوشیدن اراده شده است و مقدّر شدن این معلوم ها، مقدّم بر جدایی و اتّصالِ خارجی و زمانیِ آنها بوده است ، و حکمِ تأیید شده، همان چیزهای استوارِ انجام یافته و صاحبِ جسم اند که با حواس، درک می گردند، از قبیل : اجسام رنگی و بودار ، و وزن شدنی و پیمانه شدنی، و جاندار و لانه دار، نظیر: انسان و جِن، پرندگان و درندگان، و غیر آنها که با حواس، درک می شوند . پس برای خدای تبارک و تعالی درباره چیزی که وجود خارجی ندارد، بَدا هست . پس، هر گاه موجود خارجیِ قابل فهم و درک (1) ، تحقّق یابد، دیگر بَدایی نیست» .


.

1- .. علّامه مجلسی گفته است: کلام امام علیه السلام که فرموده : «وقتی مُدرَک و مفهوم را در عالم واقع قرار داد» ، یعنی : [خداوند ]در لوح ، آنها را از هم تفکیک کرد و جداگانه قرار داد و یا در عالم خارج، ایجادشان کرد. و چه بسا مراد از این قبیل امور، اختلاف مراتب تقدیرشان، در لوح محو و اثبات باشد.


ص: 290

الغیبه للنعمانی عن داوود بن القاسم الجعفری : کُنّا عِندَ أبی جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ الرِّضا علیهماالسلام ، فَجَری ذِکرُ السُّفیانِیِّ وما جاءَ فِی الرِّوایَهِ مِن أنَّ أمرَهُ مِنَ المَحتومِ ، فَقُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : هَل یَبدو للّه ِِ فِی المَحتومِ ؟ قالَ : نَعَم ، قُلنا لَهُ : فَنَخافُ أن یَبدُوَ للّه ِِ فِی القائِمِ ، فَقالَ : إنَّ القائِمَ مِنَ المیعادِ ، وَاللّه ُ لا یُخلِفُ المیعادَ . 1

.



ص: 291

الغیبه ، نعمانی به نقل از داوود بن قاسم جعفری : نزد امام جواد علیه السلام بودیم . داستان سُفیانی و آنچه در روایت درباره این که کار او حتمی است، آمده ، مطرح گردید . به امام جواد علیه السلام گفتم : آیا در کار حتمی، برای خدا بَدا حاصل می شود ؟ فرمود : «بله». به او گفتیم : پس می ترسیم درباره قائم(عج) برای خداوند، بدا حاصل شود . فرمود : «همانا قائم، از وعده های خداست و خداوند، در وعده خلاف نمی ورزد» (1) .

.

1- .. برای «محتوم»، چندین معنا وجود دارد که احتمال بدا و تجدید نظر در برخی از آنها هست . تعبیر «فی المیعاد ؛ در وعده» ، اشاره است به این که امکان بدا در آن نیست؛ چون خداوند فرموده است: «خداوند ، خُلف وعده نمی کند» . حاصل آن که این، چیزی است که خدا به پیامبرش و اهل بیت وی ، به جهت شکیبایی در برابر سختی هایی که از سوی مخالفان به آنها رسیده، وعده داده است؛ و خدا خلف وعده نمی کند. احتمال هم دارد که مراد از «بدا» در امور حتمی، تغییر در خصوصیات آن باشد و نه در اصلش؛ مانند خروج سفیانی پیش از زوال دولت بنی عبّاس و مانند آن.


ص: 292

تفسیر القمّی فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالی : «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» (1) : «فِیهَا یُفْرَقُ» فی لَیلَهِ القَدرِ «کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» أی یُقَدِّرُ اللّه ُ کُلَّ أمرٍ مِنَ الحَقِّ ومِنَ الباطِلِ ، وما یَکونُ فی تِلکَ السَّنَهِ ، ولَهُ فیهِ البَداءُ وَالمَشیئَهُ ، یُقَدِّمُ ما یَشاءُ ویُؤَخِّرُ ما یَشاءُ مِنَ الآجالِ وَالأَرزاقِ ، وَالبَلایا وَالأَعراضِ وَالأَمراضِ ، ویَزیدُ فیها ما یَشاءُ ، ویَنقُصُ ما یَشاءُ ، ویُلقیهِ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، ویُلقیهِ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام إلَی الأَئِمَّهِ علیهم السلام ،حَتّی یَنتَهِیَ ذلِکَ إلی صاحِبِ الزَّمانِ علیه السلام ، ویَشتَرِطُ لَهُ فیهِ البَداءَ وَالمَشیئَهَ ، وَالتَّقدیمَ وَالتَّأخیرَ . قالَ: حَدَّثَنی بِذلِکَ أبی عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ عَن عَبدِاللّه ِ بنِ مُسکانَ عن أبی جَعفَرٍ وأبی عَبدِاللّه ِ وأبِی الحَسَنِ علیهم السلام. (2)

الاُصول الستّه عشر عن سلیمان الطلحی : قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : أخبِرنی عَمّا أخبَرَت بِهِ الرُّسُلُ عَن رَبِّها ، وأنهَت ذلِکَ إلی قَومِها ، أیَکونُ للّه ِِ البَداءُ ؟ قالَ : أما إنّی لا أقولُ لَکَ إنَّهُ یَفعَلُ ، ولکِن ، إن شاءَ فَعَلَ . (3)

5 / 4ما یَظهَرُ مِنهُ عَدَمُ البَداءِ فِی القَضاءِ المَحتومِ الإمام الباقر علیه السلام : إنَّ عِندَ اللّه ِ کُتُبا مَرقومَهً یُقَدِّمُ مِنها ما یَشاءُ ویُؤَخِّرُ ما یَشاءُ ، فَإِذا کانَ لَیلَهُ القَدرِ أنزَلَ اللّه ُ فیها کُلَّ شَیءٍ یَکونُ إلی لَیلَهٍ مِثلِها ، فَذلِکَ قَولُهُ : «وَ لَن یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا» (4) إذا أنزَلَهُ وکَتَبَهُ کُتّابُ السَّماواتِ ، وهُوَ الَّذی لا یُؤَخِّرُهُ . (5)

.

1- .الدخان : 4 .
2- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 290 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 101 ح 12 .
3- .الاُصول الستّه عشر : ص 110 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 122 ح 70 .
4- .المنافقون : 11 .
5- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 371 عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 4 ص 102 ح 13 .


ص: 293



5 / 4 احادیثی که ظاهر آنها عدم امکان بدا در قضای محتوم است

تفسیر القمّی در تفسیر این سخن خدای متعال : «در آن، هر [گونه ]کاری [به نحو ]استوار، فیصله می یابد» : «در آن، فیصله می یابد» ، یعنی در شب قدر. «هر کاری [به نحو] استوار» ، یعنی خداوند، هر کاری اعم از حق و باطل را مقدّر می کند و نیز آنچه را که در این سال رخ می دهد و برای او در آن، بَدا و مشیّت است. او هر چه را بخواهد (از : اَجَل ها و روزی ها و بلاها و حوادث و بیماری ها) مقدّم یا مؤخّر می دارد و هر چه را بخواهد، می افزاید و هر چه را بخواهد، می کاهد و پیامبر خدا آن را به امیر مؤمنان، و امیر مؤمنان، آن را به امامان علیهم السلامالقا می کند تا به امام زمان علیه السلام برسد و در آن، بدا و مشیّت ، و (حق) تقدیم و [حقّ ]تأخیر را برای خود شرط می کند (برای خود محفوظ می دارد) . راوی می گوید : این حدیث را پدرم ، به نقل از ابن ابی عمیر ، از عبد اللّه بن مسکان ، از امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهم السلام برایم نقل کرد .

الاُصول الستّه عشر به نقل از سلیمان طلحی : به امام باقر علیه السلام گفتم : مرا از آنچه رسولانْ از جانب پروردگارشان خبردار شده و آن را به قومشان رسانده اند ، آگاه کن که: آیا برای خدا در آن، بَدا هست؟ فرمود : «البتّه من به تو نمی گویم که او چنین می کند ؛ ولی اگر بخواهد، می کند» .

5 / 4احادیثی که ظاهر آنها عدم امکان بدا در قضای محتوم است امام باقر علیه السلام : همانا نزد خدا نوشته هایی است که هر کدام از آنها را بخواهد، مقدّم می دارد و هر کدام را بخواهد، به تأخیر می اندازد . پس هر گاه شب قدر فرا رسد ، خداوند در آن ، هر چیزی را که تا شب قدر دیگر رخ می دهد ، فرو می فرستد . این، معنای گفته خداست که : «و هر کس اَجَلش فرا رسد ، هرگز خدا [آن را] به تأخیر نمی افکند» ؛ یعنی زمانی که آن [اجل] را فرو فرستد و نویسندگانِ آسمان ها آن را بنگارند، و اوست که آن را به تأخیر نمی اندازد .


.



ص: 294

الکافی عن اسحاق بن عمّار (1) : سَمِعتُهُ علیه السلام یَقولُ، وناسٌ یَسأَلونَهُ یَقولونَ : الأَرزاقُ تُقسَمُ لَیلَهَ النِّصفِ مِن شَعبانَ ؟ قَالَ : فَقالَ علیه السلام : لا وَاللّه ِ ، ما ذاکَ إلّا فی لَیلَهِ تِسعَ عَشرَهَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، وإحدی وعِشرینَ ، وثَلاثٍ وعِشرینَ ، فَإِنَّ فی لَیلَهِ تِسعَ عَشرَهَ یَلتَقِی الجَمعانِ ، وفی لَیلَهِ إحدی وعِشرینَ یُفرَقُ کُلُّ أمرٍ حَکیمٍ ، وفی لَیلَهِ ثَلاثٍ وعِشرینَ یُمضی ما أرادَ اللّه ُ عز و جل مِن ذلِکَ ، وهِیَ لَیلَهُ القَدرِ الَّتی قالَ اللّه ُ عز و جل : « خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» . (2) قالَ : قُلتُ : ما مَعنی قَولِهِ : یَلتَقِی الجَمعانِ ؟ قالَ : یَجمَعُ اللّه ُ فیها ما أرادَ مِن تَقدیمِهِ وتَأخیرِهِ ، وإرادَتِهِ وقَضائِهِ . قالَ : قُلتُ : فَما مَعنی یُمضیهِ فی ثَلاثٍ وعِشرینَ ؟ قالَ : إنَّهُ یَفرُقُهُ فی لَیلَهِ إحدی وعِشرینَ ویَکونُ لَهُ فیهِ البَداءُ ، فَإِذا کانَت لَیلَهُ ثَلاثٍ وعِشرینَ أمضاهُ ، فَیَکونُ مِنَ المَحتومِ الَّذی لا یَبدو لَهُ فیهِ تَبارَکَ وتَعالی . (3)

علل الشرایع عن علیّ بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام : مَن لَم یُکتَب لَهُ فِی اللَّیلَهِ الَّتی یُفرَقُ فیها کُلُّ أمرٍ حَکیمٍ لَم یَحُجَّ تِلکَ السَّنَهَ ، وهِیَ لَیلَهُ ثَلاثٍ وعِشرینَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، لِأَنَّ فیها یُکتَبُ وَفدُ الحاجِّ ، وفیها یُکتَبُ الأَرزاقُ وَالآجالُ ، وما یَکونُ مِنَ السَّنَهِ إلَی السَّنَهِ . قالَ : قُلتُ : فَمَن لَم یُکتَب فی لَیلَهِ القَدرِ لَم یَستَطِعِ الحَجَّ ؟ فَقالَ : لا ، قُلتُ : کَیفَ یَکونُ هذا ؟ قالَ : لَستُ فی خُصومَتِکُم مِن شَیءٍ ، هکَذَا الأَمرُ . (4)

.

1- .فی الإقبال: «عن أبی عبداللّه علیه السلام ».
2- .القدر : 3 .
3- .الکافی : ج 4 ص 158 ح 8 ، الإقبال : ج 1 ص 343 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 144 .
4- .علل الشرایع : ص 420 ح 3 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 17 ح 37 .


ص: 295

الکافی به نقل از اسحاق بن عمّار : از (امام صادق علیه السلام ) در حالی که مردمی از او می پرسیدند و می گفتند : آیا روزی، در شب نیمه شعبان تقسیم می گردد ؟ شنیدم که می فرمود: «نه، به خدا. نه ، این نیست، مگر در شب نوزدهم و بیست و یکم ، و بیست و سوم ماه رمضان ؛ زیرا در شب نوزدهم دو گروه با هم برخورد می کنند ، در شب بیست و یکم، هر کاری به نحو استوار فیصله می یابد ، و در شب بیست و سوم، آنچه خداوند عز و جل از آن [کارها ]اراده کرده، امضا می شود و این، شب قدر است که خداوند عز و جل فرموده: «از هزار ماه، بهتر است» .» گفتم : معنای عبارت : «دو گروه با هم برخورد می کنند»، چیست؟ فرمود : «خداوند در آن شب، آنچه را که تقدیم و تأخیر و اراده و حکم آن را اراده نموده ، گردآوری می کند» . گفتم : پس معنای این سخن که: در شب بیست و سوم، آن را امضا می کند، چیست؟ فرمود : «او در شب بیست و یکم، آن را فیصله می دهد، در حالی که برای او در آن، بَدا هست . پس، وقتی شب بیست و سوم شد ، آن را امضا می کند . آن گاه جزو قضای حتمی می گردد که دیگر خداوند تبارک و تعالی در آن، بَدایی ندارد» .

علل الشرائع به نقل از علی بن سالم : امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر برای کسی، در شبی که در آن، هر کاری به نحو استوار فیصله می یابد، [حج] نوشته نشود، در آن سال، حج به جا نمی آورد ، و آن، شب بیست و سوم ماه رمضان است ؛ زیرا در آن شب، قافله های حاجیان، نوشته می شود و در آن شب روزی ها و اَجَل ها و آنچه از این سال تا سال دیگر رخ می دهد، نوشته می شود» . گفتم : پس، کسی که در این شب [نامش میان حج گزاران ]نوشته نشده، نمی تواند حج به جا آورد ؟ فرمود : «نه» . گفتم : این، چگونه ممکن است ؟ فرمود : «من اصلاً در مقام مجادله با شما نیستم ، واقع مطلب همین است» .

.



ص: 296

الإمام الصادق علیه السلام وقَد سُئِلَ عَن قَولِ اللّه ِ : «یَمْحُواْ اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْکِتَبِ» (1) : إنَّ ذلِکَ الکِتابَ کِتابٌ یَمحُو اللّه ُ فیهِ ما یَشاءُ ویُثبِتُ ، فَمِن ذلِکَ الَّذی یَرُدُّ الدُّعاءُ القَضاءَ ، وذلِکَ الدُّعاءُ مَکتوبٌ عَلَیهِ : «الَّذی یُرَدُّ بِهِ القَضاءُ» حَتّی إذا صارَ إلی اُمِّ الکِتابِ لَم یُغنِ الدُّعاءُ فیهِ شَیئا . (2)

التوحید عن الحسن بن محمّد النوفلی فیما سَأَلَ سُلَیمانُ المَروَزِیُّ الإِمامَ الرِّضا علیه السلام : قالَ سُلَیمانُ : ألا تُخبِرُنی عَن «إِنَّا أَنزَلْنَهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ» (3) فی أیِّ شَیءٍ اُنزِلَت ؟ قالَ الرِّضا علیه السلام : یا سُلَیمانُ ، لَیلَهُ القَدرِ یُقَدِّرُ اللّه ُ عز و جل فیها ما یَکونُ مِنَ السَّنَهِ إلَی السَّنَهِ مِن حَیاهٍ أو مَوتٍ ، أو خَیرٍ أو شَرٍّ ، أو رِزقٍ ، فَما قَدَّرَهُ مِن تِلکَ اللَّیلَهِ فَهُوَ مِنَ المَحتومِ . قالَ سُلَیمانُ : الآنَ قَد فَهِمتُ جُعِلتُ فِداکَ فَزِدنی ، قالَ علیه السلام : یا سُلَیمانُ ، إنَّ مِنَ الاُمورِ اُمورا مَوقوفَهً عِندَ اللّه ِ تَبارَکَ وتَعالی ، یُقَدِّمُ مِنها ما یَشاءُ ، ویُؤَخِّرُ ما یَشاءُ . (4)

.

1- .الرعد : 39 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 220 ح 74 عن عمّار بن موسی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 121 ح 65 .
3- .. القدر : 1 .
4- .التوحید : ص 444 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 182 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 96 ح 2 .


ص: 297

امام صادق علیه السلام وقتی درباره این سخن خداوند، مورد پرسش قرار گرفت : «خدا آنچه را بخواهد، محو یا ثبت می کند ، و اصل کتاب، نزد اوست» : همانا این کتاب ، کتابی است که خداوند در آن، آنچه را بخواهد، محو یا ثبت می کند . از این روست که دعا، قضا را باز می گرداند ، و این دعا را بر آن نوشته شده «دعایی که به سبب آن قضا باز گردانده می شود» [سنت خداوند متعال ، این چنین است ]تا این که [قضا ]در اصل کتاب قرار گیرد ، که در این صورت ، دعا درباره آن سودی نمی بخشد .

التوحید به نقل از حسن بن محمّد نوفلی، درباره سؤالی که سلیمان مَروَزی از امام رضا علیه السلام پرسید : سلیمان گفت آیا مرا باخبر نمی سازی که «ما آن را در شب قدر، فرو فرستادیم» درباره چه چیزی فرو فرستاده شده است؟ امام رضا علیه السلام فرمود : «ای سلیمان! در شب قدر، خداوند عز و جلآنچه را از این سال تا سال دیگر رخ می دهد (همچون زندگی و مرگ ، یا خیر و شر ، یا روزی) ، مقدّر می سازد. پس آنچه در این شبْ مقدّر می نماید ، جزو [قضای ]حتمی است» . سلیمان گفت : فدایت شوم! اکنون فهمیدم. پس، زیادتر بفرما . [امام علیه السلام ]فرمود : «ای سلیمان! بعضی از امور ، نزد خداوند تبارک و تعالی متوقف می مانند تا هر کدام را بخواهد، مقدّم می دارد و هر کدام را بخواهد، به تأخیر می افکند» .

.



ص: 298



پژوهشی درباره امکان یا عدم امکان بَدا در قضای حتمی

پژوهشی درباره امکان یا عدم امکان بَدا در قضای حتمیطبق آنچه در دو باب پیشین گذشت ، در مورد امکان بَدا در قضای حتمی، دو دسته حدیث وجود دارد : دسته اوّل ، بر این دلالت دارند که قضای حتمی نیز همانند قضای غیر حتمی ، بَداپذیر است ؛ و دسته دوم ، که می گویند قضای حتمی ، بَداپذیر نیست . بنا بر این چگونه می توان میان این دو دسته احادیث ، جمع کرد؟ می توان گفت که جمع میان احادیث یادشده ، به دو گونه ، امکان پذیر است : 1 . احادیثی که می گویند قضای حتمی، همانند قضای غیر حتمی ، امکان بدا دارد ، ناظر به امکان ذاتی اند و احادیثی که می گویند در قضای حتمی ، بدا رخ نمی دهد، ناظر به مقام وقوع اند . به سخن دیگر ، احادیث دسته دوم دلالت دارند به این که هر چند دست خداوند متعال در تغییر قضای حتمی ، بسته نیست و تا حادثه ای واقع نشده ، او می تواند از وقوع آن پیشگیری کند و یا آن را دگرگون نماید ؛ ولی عملاً در قضای حتمی ، چنین کاری را انجام نمی دهد . 2 . همان جمع اوّل ، با این تفاوت که احادیث دسته دوم ، ناظر به سنّت خداوند متعال در اکثر مواردند ، بدین معنا که آنچه در شب قدر ، مقدّر گردیده ،


.



ص: 299

در غالب موارد ، عملاً تغییر نمی کند و تنها ممکن است در موارد خاصّی (مثلاً به وسیله دعا در عرفات) تغییر نماید . اگر گفته شود : «لسان احادیث گذشته ، چنین جمعی را نمی پذیرد و احادیث مربوط به اجابت دعا در تغییر قضای حتمی نیز خلاف این جمع بندی است» ، گفته می شود : اگر به پذیرش تعارض، ناچار شویم و هر دو دسته از احادیث را ناظر به مقام امکان و عدم امکان ذاتیِ بدا بدانیم ، بی تردید باید گفت که احادیث دسته اوّل که می گویند قضای حتمی نیز امکان تغییر با خواست خداوند متعال را دارد مقدّم اند ؛ چرا که علاوه بر قوّت سند و دلالت و کثرت و هماهنگی با آیات و احادیث بَدا ، مدلولشان با عقل نیز سازگاری دارند، به خلاف مدلول احادیث دسته دوم که اگر مراد از آنها عدم امکان ذاتیِ بدا باشد ، ناسازگار با عقل است ؛ چرا که خداوند ، همان طور که در ایجاد و اثبات مقدّراتِ هستی، توانا و مختار است، در محو و نابود کردن آنها نیز توانا و آزاد است و انکار بَدا در تحقّق پدیده ها ، به معنای انکار قدرت و اراده خداوند است .

.



ص: 300

5 / 5إنَّ اللّه َ لا یُکَذِّبُ نَفسَهُ ولا رُسُلَهُ فِی البَداءِ الإمام الباقر علیه السلام : العِلمُ عِلمانِ : فَعِلمٌ عِندَ اللّه ِ مَخزونٌ لَم یُطلِع عَلَیهِ أحَدا مِن خَلقِهِ ، وعِلمٌ عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ ، فَما عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ فَإِنَّهُ سَیَکونُ ، لا یُکَذِّبُ نَفسَهُ ولا مَلائِکَتَهُ ولا رُسُلَهُ . (1)

الإمام الرضا علیه السلام : إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَقولُ : العِلمُ عِلمانِ : فَعِلمٌ عَلَّمَهُ اللّه ُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ ، فَما عَلَّمَهُ مَلائِکَتَهُ ورُسُلَهُ فَإِنَّهُ یَکونُ ولا یُکَذِّبُ نَفسَهُ ، ولا مَلائِکَتَهُ ، ولا رُسُلَهُ . (2)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ عز و جل أوحی إلی نَبِیٍّ مِن أنبِیائِهِ : أن أخبِر فُلانَ المَلِکَ أنّی مُتَوَفّیهِ إلی کَذا وکَذا ، فَأَتاهُ ذلِکَ النَّبِیُّ فَأَخبَرَهُ ، فَدَعَا اللّه َ المَلِکُ وهُوَ عَلی سَریرِهِ حَتّی سَقَطَ مِنَ السَّریرِ ، فَقالَ : یا رَبِّ أجِّلنی حَتّی یَشِبَّ طِفلی وأقضِیَ أمری ، فَأَوحَی اللّه ُ عز و جل إلی ذلِکَ النَّبِیِّ أنِ ائتِ فُلانَ المَلِکَ ، فَأَعلِمهُ أنّی قَد أنسَیتُ فی أجَلِهِ وزِدتُ فی عُمُرِهِ خَمسَ عَشرَهَ سَنَهً ، فَقالَ ذلِکَ النَّبِیُّ : یا رَبِّ إنَّکَ لَتَعلَمُ أنّی لَم أکذِب قَطُّ ، فَأَوحَی اللّه ُ عز و جل إلَیهِ : إنَّما أنتَ عَبدٌ مَأمورٌ فَأَبلِغهُ ذلِکَ ، وَاللّه ُ لا یُسأَلُ عَمّا یَفعَلُ . (3)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 147 ح 6 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 217 ح 67 کلاهما عن الفضیل بن یسار ، التوحید : ص 444 ح 1 عن الحسن بن محمّد النوفلی عن الإمام الرضا علیه السلام وفیه «إنّ علیّا علیه السلام کان یقول ...» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 113 ح 36 .
2- .التوحید : ص 444 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 179 ح 1 ، الاحتجاج : ج 2 ص 365 ح 284 ، بحار الأنوار : ج 10 ص 329 ح 2 .
3- .التوحید : ص 443 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 181 ح 1 کلاهما عن الحسن بن محمّد النوفلی عن الإمام الرضا علیه السلام ، قصص الأنبیاء : ص 241 ح 283 عن عبد الأعلی مولی بنی سام عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 13 ص 382 ح 3 .


ص: 301



5 / 5 خداوند در بَدا ، خود و فرستادگانش را دروغگو نمی کند

5 / 5خداوند در بَدا ، خود و فرستادگانش را درغگو نمی کند امام باقر علیه السلام : دانش [الهی] ، دو گونه است : دانش پنهان در نزد خداوند که هیچ یک از آفریدگانش را بِدان آگاه نساخته است ، و دانشی که به فرشتگان و فرستادگانش آموخته است. پس، آنچه به فرشتگان و فرستادگانش آموخته است ، محقّق خواهد شد ؛ زیرا خداوند ، خود و فرشتگان و فرستادگانش را دروغگو نمی کند .

امام رضا علیه السلام : علی علیه السلام می فرمود : «دانش [الهی]، دو گونه است : دانشی که خداوند به فرشتگان و فرستادگانش آموخته است و آنچه به فرشتگان و فرستادگانش آموخته است ، محقّق می شود؛ زیرا خداوند ، خود و فرشتگان و فرستادگانش را دروغگو نمی نماید» .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خداوند عز و جل به یکی از پیامبرانش وحی فرمود : «فلان پادشاه را خبر کن که: من تا فلان وقت، جانت را می گیرم» . آن پیامبر به نزد پادشاه رفت و او را آگاه کرد . [در لحظه موعود،] خدا پادشاه را در حالی که بر تختش قرار داشت، [به مرگ] فرا خواند تا این که از تخت افتاد. آن گاه گفت : پروردگارا! به من مهلت دِه تا نوزادم بزرگ شود و کارم را انجام دهم . آن گاه خداوند عز و جل به آن پیامبر، وحی فرمود: «نزد آن پادشاه برو و به او خبر بده که من اَجَل او را به تأخیر انداختم و به عمر او، پانزده سال افزودم» آن پیامبر گفت : پروردگارا! تو خود می دانی که من هرگز دروغ نگفته ام [و اگر این خبر را به پادشاه برسانم، نزد او دروغگو شمرده می شوم] . خداوند عز و جل به او وحی فرمود : «همانا تو بنده ای مأمور هستی . پس، خبر را به او برسان ، که از کار خدا، پرسش نمی شود» .


.



ص: 302

الإمام الباقر علیه السلام : بَینا داوُودُ علیه السلام جالِسٌ وعِندَهُ شابٌّ رَثُّ (1) الهَیئَهِ یُکثِرُ الجُلوسَ عِندَهُ ، ویُطیلُ الصَّمتَ ، إذ أتاهُ مَلَکُ المَوتِ فَسَلَّمَ عَلَیهِ ، وأحَدَّ مَلَکُ المَوتِ النَّظَرَ إلَی الشّابِّ ، فَقالَ داوُودُ علیه السلام : نَظَرتَ إلی هذا ، فَقالَ : نَعَم ، إنّی اُمِرتُ بِقَبضِ روحِهِ إلی سَبعَهِ أیّامٍ فی هذَا المَوضِعِ ، فَرَحِمَهُ داوُودُ فَقالَ : یا شابُّ ، هَل لَکَ امرَأَهٌ ؟ قالَ : لا ، وما تَزَوَّجتُ قَطُّ . قالَ داوُودُ : فَأتِ فُلانا رَجُلاً کانَ عَظیمَ القَدرِ فی بَنی إسرائیلَ فَقُل لَهُ : إنَّ داوُودُ یَأمُرُکَ أن تُزَوِّجَنِی ابنَتَکَ وتُدخِلَها اللَّیلَهَ عَلَیَّ ، وخُذ مِنَ النَّفَقَهِ ما تَحتاجُ إلَیهِ ، وکُن عِندَها ، فَإِذا مَضَت سَبعَهُ أیّامٍ فَوافِنی فی هذَا المَوضِعِ . فَمَضَی الشّابُّ بِرِسالَهِ داوُودُ علیه السلام فَزَوَّجَهُ الرَّجُلُ ابنَتَهُ وأدخَلَها عَلَیهِ ، وأقامَ عِندَها سَبعَهَ أیّامٍ ، ثُمَّ وافی داوُودُ یَومَ الثّامِنِ فَقالَ لَهُ داوُودُ : یا شابُّ کَیفَ رَأَیتَ ما کُنتَ فیهِ ؟ قالَ : ما کُنتُ فی نِعمَهٍ ولا سُرورٍ قَطُّ أعظَمَ مِمّا کُنتُ فیهِ ، قالَ داوُودُ : اِجلِس فَجَلَسَ داوُودُ یَنتَظِرُ أن تُقبَضَ روحُهُ ، فَلَمّا طالَ قالَ : اِنصَرِف إلی مَنزِلِکَ فَکُن مَعَ أهلِکَ ، فَإِذا کانَ الیَومُ الثّامِنُ فَوافِنی هاهُنا ، فَمَضَی الشّابُ ، ثُمَّ وافاهُ الیَومَ الثّامِنَ وجَلَسَ عِندَهُ ، ثُمَّ انصَرَفَ اُسبوعا آخَرَ ، ثُمَّ أتاهُ وجَلَسَ فَجاءَ مَلَکُ المَوتِ إلی داوُودُ ، فَقالَ داوُودُ [صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیهِ] : ألَستَ حَدَّثتَنی بِأَنَّکَ اُمِرتَ بِقَبضِ روحِ هذَا الشّابِّ إلی سَبعَهِ أیّامٍ فَقَد مَضَت ثَمانِیَهٌ وثَمانِیَهٌ ! قالَ : یا داوُودُ ، إنَّ اللّه َ تَعالی رَحِمَهُ بِرَحمَتِکَ لَهُ ، فَأَخَّرَ فی أجَلِهِ ثَلاثینَ سَنَهً . (2)

.

1- .الرَّثُّ : الثوب الخَلَق (النهایه : ج 2 ص 196 «رثث») .
2- .قصص الأنبیاء : ص 204 ح 265 عن الثمالی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 111 ح 31 .


ص: 303

امام باقر علیه السلام : داوود علیه السلام نشسته بود و جوانی با سر و وضع ژولیده نیز زمانی طولانی خاموش در نزد او بود . ناگهان، فرشته مرگ نزد او آمد و بر او سلام کرد . فرشته مرگ، نگاهش را به آن جوان، تیز کرد . داوود علیه السلام گفت : «نگاهت را به این جوان، تیز کرده ای!» . گفت : آری . من مأموریت یافته ام تا هفت روز دیگر، جان او را در این مکان بگیرم . داوود علیه السلام نسبت به جوان، دلسوزی کرد و گفت: «ای جوان! آیا همسر داری؟». گفت : نه ؛ هرگز ازدواج نکرده ام . داوود علیه السلام گفت : «نزد فلانی» که مردی صاحب اعتبار در بین بنی اسرائیل بود، «برو و به او بگو : "داوود به تو امر می کند که دخترت را به من تزویج کنی و او را امشب در اختیار من قرار دهی" . [خودت نیز] هر چه هزینه نیاز داری، فراهم کن و نزد او بمان و هر گاه هفت روز سپری شد، در همین مکان پیش من باش» . آن جوان سفارش داوود را انجام داد و آن مرد، دخترش را به همسریِ وی در آورد و او را در اختیارش قرار داد . جوان، هفت روز در نزد آن دختر ماند . سپس روز هشتم، پیش داوود علیه السلام رفت . داوود علیه السلام به او گفت : «ای جوان! وضعیّتی را که داشتی، چگونه دیدی؟». گفت : هیچ گاه به این اندازه در نعمت و شادی نبودم . داوود علیه السلام گفت : «بنشین» . داوود علیه السلام در انتظار نشست که جوان، قبض روح شود . وقتی زمان گذشت ، به جوان گفت : «به منزلت برگرد و با خانواده ات باش. هر گاه روز هشتم شد، همین جا پیش من باش» . جوان رفت و سپس روز هشتم به دیدار داوود علیه السلام آمد و نزد او نشست . سپس یک هفته دیگر گذشت . سپس نزد او آمد و نشست. آن گاه فرشته مرگ آمد . داوود علیه السلام گفت : «مگر تو به من نگفتی که مأمور شده ای که پس از هفت روز، جان این جوان را بگیری ؟ هشت روز و هشت روز گذشت!». گفت : ای داوود! همانا خدای متعال به خاطر دلسوزی تو ، به او رحم کرد و اَجَل او را تا سی سال، به تأخیر افکند .

.



ص: 304

5 / 6أسبابُ حُسنِ البَداءِأ طاعَهُ اللّه ِ«قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِی اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ یَدْعُوکُمْ لِیَغْفِرَ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَیُؤَخِّرَکُمْ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی قَالُواْ إِنْ أَنتُمْ إِلَا بَشَرٌ مِّثْلُنَا تُرِیدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ ءَابَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَنٍ مُّبِینٍ» . (1)

«قَالَ یَقَوْمِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُونِ * یَغْفِرْ لَکُم مِّن ذُنُوبِکُمْ وَ یُؤَخِّرْکُمْ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لَا یُؤَخَّرُ لَوْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ» . (2)

ب الاِستِغفارُالکتاب«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُم مَّتَعًا حَسَنًا إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِن تَوَلَّوْاْ فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ» . (3)

الحدیث الإمام علیّ علیه السلام فِی استِغفارِهِ فِی السَّحَرِ : اللّهُمَّ وأستَغفِرُکَ لِکُلِّ ذَنبٍ یُدنِی الآجالَ ، ویَقطَعُ الآمالَ . (4)

.

1- .إبراهیم : 10 .
2- .نوح : 2 4 .
3- .هود : 3 .
4- .البلد الأمین : ص 44 ، بحار الأنوار : ج 87 ص 334 ح 58 .


ص: 305