فصل سوم : عوامل شرور
3 / 1 نادانی
فصل سوم : عوامل شرور3 / 1نادانیقرآن«قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا، کران و لالانی اند که نمی اندیشند» .
«و می گویند: اگر شنیده [ و پذیرفته ]بودیم، یا تعقّل کرده بودیم، در [ میان ]دوزخیان نبودیم» .
«و [ خدا ]برای کسانی که نمی اندیشند، پلیدی قرار می دهد» .
«آنان را متّحد می پنداری، در حالی که دل هایشان پراکنده است. این، به سبب آن است که آنها مردمانی هستند که نمی اندیشند» .
حدیثامام علی علیه السلام :نادانی، ریشه هر بدی است.
امام علی علیه السلام :هر بدی ، با نادانی، گسترش می یابد.
.
ص: 272
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الجَهلُ رَأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :الجَهلُ مَعدِنُ الشَّرِّ . (2)
عنه علیه السلام :السَّفَهُ (3) یَجلِبُ الشَّرَّ . (4)
3 / 2الکُفرُ«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ» . (5)
«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» . (6)
3 / 3غَضَبُ اللّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا غَضِبَ اللّهُ عَلی اُمَّهٍ ولَم یُنزِل بِهَا العَذابَ ، غَلَت أسعارُها ، وقَصُرَت أعمارُها ، ولَم تَربَح تُجّارُها ، ولَم تَزکُ ثِمارُها ، ولَم تَغزُر أنهارُها ، وحُبِسَ عَنها أمطارُها ، وسُلِّط عَلَیها شِرارُها . (7)
.
1- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 102 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 175 ح 9 .
2- .غرر الحکم : 658 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 19 ح 73 .
3- .السَّفَهُ: الخِفّه والطیش ، والسفیه : الجاهل (النهایه : ج 2 ص 376 «سفه») .
4- .غرر الحکم : ح 834 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 541 .
5- .الأنفال : 55 .
6- .الأعراف : 96 .
7- .الکافی : ج 5 ص 317 ح 53 ، الخصال : ص 360 ح 48 کلاهما عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 148 ح 319 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 524 ح 1489 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 350 ح 46 ؛ تاریخ دمشق : ج 27 ص 391 ح 5839 عن الأصبغ عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، الفردوس : ج 1 ص 161 ح 598 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 7 ص 839 ح 21611 .
ص: 273
3 / 2 کفر
3 / 3 خشم خدا
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نادانی، اساس همه بدی هاست.
امام علی علیه السلام :نادانی، معدن بدی است.
امام علی علیه السلام :فرومایگی و بی خردی ، بدی به بار می آورد .
3 / 2کفر«بی تردید، بدترین جنبندگان نزد خدا، کسانی هستند که کفر ورزیدند و آنان ایمان نمی آورند» .
«و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به پرهیزگاری گراییده بودند، قطعاً برکاتی را از آسمان و زمین برایشان می گشودیم؛ ولی تکذیب کردند. پس به [ کیفر ]دستاوردشان، [ گریبان ]آنان را گرفتیم» .
3 / 3خشم خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند بر امّتی خشم بگیرد ، ولی بر آنها عذاب نازل نکند، نرخ ها گران می شوند و عمرها کوتاه می گردند و بازرگانان، سود نمی کنند و میوه ها سالم نمی مانند، و رودها پر آب نمی شوند، باران از آنان باز داشته می شود و بَدانشان بر آنان مسلّط می گردند.
.
ص: 274
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ عز و جل إذا غَضِبَ عَلی اُمَّهٍ لَم یُنزِل بِها عَذابَ خَسفٍ ولا مَسخٍ، (1) غَلَت أسعارُها ، ویُحبَسُ عَنها أمطارُها ، ویَلی عَلَیها أشرارُها (2) . (3)
3 / 4النَّفسُ الأَمّارَهُ بِالسّوءِالکتاب«إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهُ بِالسُّوءِ إِلَا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (4) .
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَکَلَّفوا فِعلَ الخَیرِ وجاهِدوا نُفوسَکُم عَلَیهِ ، فَإِنَّ الشَّرَّ مَطبوعٌ عَلَیهِ الإِنسانُ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ النَّفسَ لَأَمّارَهٌ بِالسّوءِ وَالفَحشاءِ ، فَمَنِ ائتَمَنَها خانَتهُ ، ومَنِ استَنامَ إلَیها أهلَکَتهُ ، ومَن رَضِیَ عَنها أورَدَتهُ شَرَّ المَوارِدِ . (6)
عنه علیه السلام :الشَّرُّ کامِنٌ فی طَبیعَهِ کُلِّ أحَدٍ ، فَإِن غَلَبَهُ صاحِبُهُ بَطَنَ ، وإن لَم یَغلِبهُ ظَهَرَ . (7)
عنه علیه السلام :اِقمَعوا هذِهِ النُّفوسَ ، فَإِنَّها طُلَعَهٌ (8) ، إن تُطیعوها تَزِغ بِکُم إلی شَرِّ غایَهٍ . (9)
عنه علیه السلام فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : قالَ اللّهُ تَعالی : ... یا أحمَدُ لا تَزَیَّن بِلین اللِّباسِ (10) ، وطیبِ الطَّعامِ ، ولینِ الوِطاءِ ، فَإِنَّ النَّفسَ مَأوی کُلِّ شَرٍّ ، ورَفیقُ کُلِّ سوءٍ . (11)
.
1- .المَسْخُ : هو قلب الخِلقه من شیء إلی شیء (النهایه : ج 4 ص 329 «مسخ») .
2- .فی المصدر : «أسوارها» وما أثبتناه من نسخه «م» والمطبوعه .
3- .تاریخ دمشق : ج 27 ص 391 ح 5839 عن الأصبغ عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال : ج 7 ص 833 ح 21597 .
4- .. یوسف : 53 .
5- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 120 .
6- .غرر الحکم : ح 3491 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 151 ح 3323 وفیه «أخلد» بدل «استنام» .
7- .غرر الحکم : ح 2190 .
8- .الطُلَعَه : الکثیره التطّلع إلی الشیء ، أی أنّها کثیره المیل إلی هواها وما تشتهیه حتّی تهلک صاحبها (النهایه : ج 3 ص 133 «طلع») .
9- .غرر الحکم : ح 2559 و ح 3485 نحوه ، عیون الحکم والمواعظ : ص 151 ح 3319 .
10- .فی المصدر : «بلبس اللباس» وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار .
11- .إرشاد القلوب : ص 199 و 201 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 23 ح 6 .
ص: 275
3 / 4 نفس بَد فرمان
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند عز و جل بر امّتی خشم گیرد ، ولی بر آنان عذابِ فرو بردن در زمین و مسخ شدن نازل نکند، نرخ هایشان گران می شود و باران از آنان باز داشته می شود و بدترینِ آنها بر ایشان ریاست می کند.
3 / 4نفس بَد فرمانقرآن« چرا که نفس قطعاً به بدی امر می کند، مگر کسی را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده مهربان است »
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در کار خیر ، خود را به زحمت اندازید و برای آن با خویشتن مبارزه کنید ؛ چرا که بدی ، با جان آدمی سرشته است .
امام علی علیه السلام :همانا نفْس به کار بد و به گناه، فرمان می دهد. هر کس آن (نفْس) را امین بشمارد، به او خیانت خواهد کرد، و هر کس به آن اطمینان کند، هلاکش می کند، و هر کس از آن خشنود شود، او را به بدترین جایگاه ها می برد.
امام علی علیه السلام :بدی، در سرشت هر کسی نهفته است. اگر صاحبش بر آن چیره شود، پنهان می گردد و اگر بر آن چیره نشود، آشکار می گردد.
امام علی علیه السلام :این نَفْس ها را سرکوب کنید؛ چرا که خواهش های فراوانی دارند. اگر از آنها پیروی کنید، شما را به سوی بدترین مقصد (دوزخ) گم راه می کنند.
امام علی علیه السلام در بیان حدیث معراج پیامبر صلی الله علیه و آله : خداوند عز و جل فرمود: «ای احمد! لباس نرم و غذای گوارا و فرش لطیف را زیّ خود قرار نده؛ چرا که نَفْس، جایگاه هر بدی و همراه هر نادرستی است».
.
ص: 276
عنه علیه السلام :إنَّکُم إن أطَعتُم أنفُسَکُم نَزَعَت بِکُم إلی شَرِّ غایَهٍ . (1)
عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ علیه السلام إلی مُعاوِیَهَ : فَقَد أجرَیتَ إلی غایَهِ خُسرٍ ، ومَحَلَّهِ کُفرٍ ، فَإِنَّ نَفسَکَ قَد أولَجَتکَ (2) شَرّا ، وأقحَمَتکَ (3) غَیّا (4) ، وأورَدَتکَ المَهالِکَ ، وأوعَرَت عَلَیکَ المَسالِکَ . (5)
3 / 5مَساوِئُ الأَخلاقِأ الحِرصُالإمام علیّ علیه السلام :الحِرصُ رَأسُ الفَقرِ ، واُسُّ الشَّرِّ . (6)
عنه علیه السلام :لا تُشرِکَنَّ فی مَشورَتِکَ حَریصا یُهَوِّنُ عَلَیکَ الشَّرَّ ، ویُزَیِّن لَکَ الشَّرَهَ (7) . (8)
ب الطَّمَعُالإمام علیّ علیه السلام :الطَّمَعُ أوَّلُ الشَّرِّ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 3850 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 175 ح 3635 .
2- .وَلَجَ یَلِجُ : أی دخل (مجمع البحرین : ج 3 ص 1972 «ولج») .
3- .تَقتحِمون فیها : أی تقعون فیها (النهایه : ج 4 ص 18 «قحم») .
4- .الغَیُّ : الضلاله والانهاک فی الباطل (النهایه : ج 3 ص 397 «غوا») .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 30 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 83 ح 398 .
6- .غرر الحکم : ح 1574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 49 ح 1250 .
7- .الشَّرَه : شدّه الحِرص (الصحاح : ج 6 ص 2237 «شره») .
8- .غرر الحکم : ح 10353 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 525 ح 9563 .
9- .غرر الحکم : ح 297 .
ص: 277
3 / 5 صفات ناشایست
الف آزمندی
ب طمع
امام علی علیه السلام :اگر از نفْستان پیروی کنید، شما را به سوی نهایتِ بدی می کشاند.
امام علی علیه السلام در نامه اش به معاویه : قطعا به سوی نهایتِ زیان و جایگاه کفر، رانده ای. نَفْس تو، تو را به بدی در آورده و به گم راهی انداخته و به مهلکه ها فرو برده و راه ها را بر تو ناهموار نموده است.
3 / 5صفات ناشایستالف آزمندیامام علی علیه السلام :آزمندی، اوج فقر و اساس بدی است.
امام علی علیه السلام :هر گز آزمند را مشاور خود نگیر؛ زیرا بدی را برای تو سبُک نشان می دهد و بسیاریِ آز را برای تو می آراید.
ب طمعامام علی علیه السلام :طمع، آغاز بدی است.
.
ص: 278
عنه علیه السلام :مِلاکُ الشَّرِّ الطَّمَعُ . (1)
عنه علیه السلام :جَمالُ الشَّرِّ الطَّمَعُ . (2)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : کُلَّما نَقَصَ مِنَ القَناعَهِ زادَ فِی الرَّغبَهِ وَالطَّمَعِ ، وَالطَّمَعُ وَالرَّغبَهُ فِی الدُّنیا أصلانِ لِکُلِّ شَرٍّ . (3)
ج الشَّرَهُالإمام علیّ علیه السلام :الشَّرَهُ اُسُّ کُلِّ شَرًّ . (4)
عنه علیه السلام :الشَّرَهُ داعِیَهُ الشَّرِّ . (5)
عنه علیه السلام :لِکُلِّ شَیءٍ بَذرٌ ، وبَذرُ الشَّرِّ الشَّرَهُ . (6)
عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی شَرِّ الرَّجُلِ بِکَثرَهِ شَرَهِهِ وشِدَّهِ طَمَعِهِ . (7)
عنه علیه السلام :إیّاکُم ودَناءَهَ الشَّرَهِ وَالطَّمَعِ ، فَإِنَّهُ رَأسُ کُلِّ شَرٍّ ، ومَزرَعَهُ الذُّلِّ ، ومُهینُ النَّفسِ ، ومُتعِبُ الجَسَدِ . (8)
د الغَضَبُالإمام علیّ علیه السلام :بِئسَ القَرینُ الغَضَبُ ؛ یُبدِی المَعایِبَ ، ویُدنِی الشَّرَّ ، ویُباعِدُ الخَیرَ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 9720 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8970 .
2- .غرر الحکم : ح 4791 .
3- .مصباح الشریعه : ص 184 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 349 ح 18 .
4- .غرر الحکم : ح 1167 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 45 ح 1114 وفیه «رأس» بدل «اُسّ» .
5- .غرر الحکم : ح 353 ، عیون الحکم والواعظ : ص 33 ح 623 .
6- .غرر الحکم : ح 7311 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 401 ح 6765 .
7- .غرر الحکم : ح 10960 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 550 ح 10153 .
8- .غرر الحکم : ح 2743 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 101 ح 2308 .
9- .غرر الحکم : ح4417، عیون الحکم والمواعظ : ص194 ح3975، مستدرک الوسائل : ج12 ص13 ح 13376.
ص: 279
ج لذّتجویی
د خشم
امام علی علیه السلام :معیار بدی ، طمع است.
امام علی علیه السلام :زیباییِ بدی ، طمع است.
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : هر چه از قناعت کاسته شود، بر رغبت و طمع افزوده می شود، و طمع و رغبت به دنیا، دو ریشه برای هر بدی هستند.
ج لذّتجوییامام علی علیه السلام :لذّتجویی (1) ، اساس هر بدی است.
امام علی علیه السلام :آزمندیِ بسیار، انگیزاننده به هر بدی است.
امام علی علیه السلام :هر چیزی بذری دارد و بذر بدی، لذّتجویی است.
امام علی علیه السلام :بر بدی مرد، به بسیاریِ لذّتجویی و فراوانی طمعش دلیل آورده می شود.
امام علی علیه السلام :از پَستیِ لذّتجویی و طمع بپرهیزید؛ چرا که اساس هر بدی، و کشتزار ذلّت، و خوار کننده نفْس، و رنجور سازنده بدن است.
د خشمامام علی علیه السلام :چه بد همراهی است خشم! عیب ها را آشکار، بدی را نزدیک، و نیکی را دور می سازد.
.
1- .واژه «شَرَه» که در اصل عربی حدیث به کار رفته است، به معنای: غلبه حرص، آزمندی، افراط در کامجویی و لذّت طلبی زیاده از حدّ است. آزمندی (حرص)، به «طمع زیاد» گفته می شود .
ص: 280
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :خَیرُ الرِّجالِ مَن کانَ بَطیءَ الغَضَبِ سَریعَ الرِّضا ، وشَرُّ الرِّجالِ مَن کانَ سَریعَ الغَضَبِ بَطیءَ الرِّضا . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :الغَضَبُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :الغَضَبُ شَرٌّ ، إن أطَعتَهُ دَمَّرَ . (3)
ه الحِقدُالإمام علیّ علیه السلام :سِلاحُ الشَّرِّ الحِقدُ . (4)
عنه علیه السلام :الغِلُّ (5) بَذرُ الشَّرِّ . (6)
عنه علیه السلام :شَرُّ ما اُلقِیَ فِی القُلوبِ الغُلولُ . (7)
و المِراءُالإمام علیّ علیه السلام :المِراءُ (8) بَذرُ الشَّرِّ . (9)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 4 ص 39 ح 11143 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 551 ح 8543 ، مسند أبی یعلی : ج 2 ص 34 ح 1096 ، المنتخب من مسند عبد بن حمید : ص 273 ح 864 ، الفردوس : ج 2 ص 178 ح 2894 کلّها عن أبی سعید الخدری وفیها «الفیء» بدل «الرضا» فی کلا الموضعین ، کنز العمّال : ج 15 ص 922 ح 43587 .
2- .الکافی : ج 2 ص 303 ح 3 ، الخصال : ص 7 ح 22 ، الزهد للحسین بن سعید : ص 27 ح 61 کلّها عن داوود بن فرقد ، تحف العقول : ص 488 عن الإمام الجواد علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 383 ح 1266 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 73 ص 274 ح 24 .
3- .غرر الحکم : ح 1220 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1138 وفیه «اطلعته» بدل «أطعته» ، مستدرک الوسائل : ج 12 ص 11 ح 13376 .
4- .غرر الحکم : ح 5555 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5121 .
5- .الغِلُّ : الحِقْدُ والشحناء (النهایه : ج 3 ص 381 «غلل») .
6- .غرر الحکم : ح 547 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 581 .
7- .غرر الحکم : ح 5696 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5274 .
8- .المِراءُ : الجِدالُ ، والمماراه : المجادله علی مذهب الشکّ والریبه (النهایه : ج 4 ص 322 «مرا») .
9- .غرر الحکم : ح 393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 611 .
ص: 281
ه کینه
و بگو مگو کردن
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین مردان، کسانی اند که دیر به خشم می آیند و زود خشنود می گردند، و بدترین مردان، کسانی هستند که زود به خشم می آیند و دیر خشنود می گردند.
امام صادق علیه السلام :خشم، کلید هر بدی است.
امام علی علیه السلام :خشم، بدی است. اگر اطاعتش کنی، نابود می کند.
ه کینهامام علی علیه السلام :سلاح بدی، کینه است.
امام علی علیه السلام :کینه ، بذر بدی است.
امام علی علیه السلام :بدترین چیزی که در دل ها انداخته شده ، کینه است.
و بگو مگو کردنامام علی علیه السلام :بگو مَگو کردن بذر بدی است .
.
ص: 282
عنه علیه السلام :جِماعُ الشَّرِّ اللَّجاجُ (1) وکَثرَهُ المُماراهِ . (2)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : المِراءُ داءٌ دَوِیٌّ ولَیسَ فِی الإِنسانِ خَصلَهٌ بِشَرٍّ مِنهُ ، وهُوَ خُلُقُ إبلیسَ ونِسبَتُهُ ، فَلا یُماری فی أیِّ حالٍ کانَ إلّا مَن کانَ جاهِلاً بِنَفسِهِ وبِغَیرِهِ ، مَحروما مِن حَقائِقِ الدّینِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام لِمُحَمَّدِ بنِ النُّعمانِ : یَابنَ النُّعمانِ ، إیّاکَ وَالمِراءَ فَإِنَّهُ یُحبِطُ عَمَلَکَ ، وإیّاکَ وَالجِدالَ فَإِنَّهُ یوبِقُکَ (4) ، وإیّاکَ وکَثرَهَ الخُصوماتِ فَإِنَّها تُبعِدُکَ مِنَ اللّهِ . (5)
ز اللُّؤمُالإمام علیّ علیه السلام :اللُّؤمُ اُسُّ الشَّرِّ . (6)
عنه علیه السلام :اللَّئیمُ لا یُرجی خَیرُهُ ، ولا یُسلَمُ مِن شَرِّهِ ، ولا یُؤمَنُ مِن غَوائِلِهِ (7) . (8)
عنه علیه السلام :شَرُّ النّاسِ مَنِ ادَّرَعَ اللُّؤمَ ، ونَصَرَ الظَّلومَ . (9)
ح اللَّجاجُالإمام علیّ علیه السلام :اللَّجاجُ بَذرُ الشَّرِّ . (10)
.
1- .اللَّجاجُ : التمادی فی الخصومه (تاج العروس : ج 3 ص 469 «لجج») .
2- .غرر الحکم : ح 4795 .
3- .مصباح الشریعه : ص 267 ، منیه المرید : ص 171 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 134 ح 31 .
4- .وَبَقَ : هَلَک (النهایه : ج 5 ص 146 «وبق») .
5- .تحف العقول : ص 309 عن محمّد بن النعمان ، بحار الأنوار : ج 78 ص 287 ح 2 .
6- .غرر الحکم : ح 569 .
7- .الغَوائِلُ : المَهالِکُ (النهایه : ج 3 ص 397 «غول») .
8- .غرر الحکم : ح 1930 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 58 ح 1476 .
9- .غرر الحکم : ح 5737 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5284 ، مستدرک الوسائل : ج 12 ص 109 ح 13654 .
10- .غرر الحکم : ح 929 و 359 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 513 .
ص: 283
ز پَستی
ح لجبازی
امام علی علیه السلام :گردآورنده همه بدی ها، لجبازی و کشمکش بسیار است.
مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : بگو مَگو کردن، درد بدی است و در انسان، صفتی بدتر از آن نیست و آن، خوی ابلیس و نسب اوست. در هیچ حالی بگو مَگو نمی کند، جز کسی که به خود و دیگری نادان، و از حقایق دین، محروم باشد.
امام صادق علیه السلام به محمّد بن نعمان : ای پسر نعمان! از بگو مَگو کردن بپرهیز؛ چرا که عمل تو را نابود می کند . از کشمکش بپرهیز؛ چرا که تو را نابود می سازد . و از دشمنی کردنِ زیاد هم کناره بگیر؛ چرا که تو را از خدا دور می کند.
ز پَستیامام علی علیه السلام :پستی، اساس بدی است .
امام علی علیه السلام :از پَست، امید خیر نمی رود، و از شرّش آسایش نیست، و از آشوب های او ایمنی نیست.
امام علی علیه السلام :بدترین مردم، کسانی اند که زره پَستی بر تن می کنند و ستمگر را یاری می رسانند.
ح لجبازیامام علی علیه السلام :لجبازی، بذر بدی است .
.
ص: 284
عنه علیه السلام :جِماعُ الشَّرِّ اللَّجاجُ وکَثرَهُ المُماراهِ . (1)
ط المَکرُالإمام علیّ علیه السلام :مَن أمِنَ المَکرَ لَقِیَ الشَّرَّ . (2)
ی قِلَّهُ الحَیاءِمصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : «الحَیاءُ مِنَ الإِیمانِ ، وَالإِیمانُ بِالحَیاءِ» . وصاحِبُ الحَیاءِ خَیرٌ کُلُّهُ ، ومَن حُرِمَ الحَیاءَ فَهُوَ شَرٌّ کُلُّهُ ، وإن تَعَبَّدَ وتَوَرَّعَ (3) . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :رَأسُ کُلِّ شَرٍّ القِحَهُ (5) . (6)
عنه علیه السلام :القِحَهُ عُنوانُ الشَّرِّ . (7)
ک الکَسَلُ وَالضَّجَرُالإمام الباقر علیه السلام :إیّاکَ وَالکَسَلَ وَالضَّجَرَ ، فَإِنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ ؛ مَن کَسِلَ لَم یُؤَدِّ حَقا ، ومَن ضَجِرَ لَم یَصبِر عَلی حَقٍّ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 4795 .
2- .غرر الحکم : ح 8373 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7920 .
3- .الوَرَعُ : الکَفُّ عن المحارم والتحرّج منه (النهایه : ج 5 ص 174 «ورع») .
4- .مصباح الشریعه : ص 511 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 336 ح 19 .
5- .وَقَحَ الرجلُ : قلّ حیاؤه ، والوَقاحهُ والقِحَه الجَراءَهُ علی القبائح وعدم المبالاه بها (تاج العروس : ج 4 ص 251 «وقح») .
6- .غرر الحکم : ح 5231 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4808 .
7- .غرر الحکم : ح 341 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 599 ، مستدرک الوسائل : ج 12 ص 84 ح 13582 .
8- .تحف العقول : ص 295 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 359 عن خالد بن أبی الهیثم نحوه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 175 ح 31 .
ص: 285
ط نیرنگ
ی کم حیایی
ک تنبلی و بی حوصلگی
امام علی علیه السلام :گردآورنده همه بدی ها ، لجبازی و کشمکش بسیار است .
ط نیرنگامام علی علیه السلام :هر کس [خود را] از نیرنگ در امان بداند، به شر برخورد می کند .
ی کم حیاییمصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «حیا از ایمان است و ایمان، به حیاست» . آبرومند ، سراسر خوبی است، و هر کس از حیا محروم باشد، سراسر بدی است ، هر چند عبادت کند و پارسایی پیشه نماید .
امام علی علیه السلام :اوج هر بدی ، کم حیایی است .
امام علی علیه السلام :کم حیایی، نشانه بدی است .
ک تنبلی و بی حوصلگیامام باقر علیه السلام :از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز ؛ چرا که آن دو ، کلید هر بدی اند . هر کس تنبلی نماید ، حقّی را ادا نمی کند و هر کس بی حوصلگی نشان دهد، بر حقّی شکیبایی نمی ورزد .
.
ص: 286
ل غَلَبَهُ الشَّهوَهِالإمام علیّ علیه السلام :سَبَبُ الشَّرِّ غَلَبَهُ الشَّهوَهِ .
م سوءُ الظَّنِّالإمام علیّ علیه السلام :سوءُ الظَّنِّ یُفسِدُ الاُمورَ ، ویَبعَثُ عَلَی الشُّرورِ . (1)
عنه علیه السلام :سوءُ الظَّنِّ بِالمُحسِنِ ، شَرُّ الإِثمِ وأقبَحُ الظُّلمِ . (2)
الإمام الرضا علیه السلام :أحسِن بِاللّهِ الظَّنَّ ، فَإِنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ : أنَا عِندَ ظَنِّ عَبدی ، إن خَیرا فَخَیرٌ ، وإن شَرّا فَشَرٌّ . (3)
ن حُبُّ الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام :الدُّنیا مَعدِنُ الشَّرِّ ومَحَلُّ الغُرورِ . (4)
عنه علیه السلام :الدُّنیا مَزرَعَهُ الشَّرِّ . (5)
س تِلکَ الخِصالُالإمام علیّ علیه السلام :جِماعُ الشَّرِّ فِی الاِغتِرارِ بِالمَهَلِ ، وَالاِتِّکالِ عَلَی الأمَل (6) . (7)
عنه علیه السلام :النِّفاقُ عَلی أربَعِ دَعائِمَ : عَلَی الهَوی ، وَالهُوَینا (8) ، وَالحَفیظَهِ (9) ، وَالطَّمَعِ . فَالهَوی عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی البَغیِ ، وَالعُدوانِ ، وَالشَّهوَهِ ، وَالطُّغیانِ ، فَمَن بَغی کَثُرَت غَوائِلُهُ وتُخُلِّیَ مِنهُ وقُصِرَ عَلَیهِ ، ومَنِ اعتَدی لَم یُؤمَن بَوائِقُهُ ولَم یَسلَم قَلبُهُ ولَم یَملِک نَفسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ ، ومَن لَم یَعدِل نَفسَهُ فِی الشَّهواتِ خاضَ فِی الخَبیثاتِ ، ومَن طَغی ضَلَّ عَلی عَمدٍ بِلا حُجَّهٍ . وَالهُوَینا عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی الغِرَّهِ ، وَالأَمَلِ ، وَالهَیبَهِ ، وَالمُماطَلَهِ ، وذلِکَ بِأَنَّ الهَیبَهَ تَرُدُّ عَنِ الحَقِّ ، وَالمُماطَلَهَ تُفَرِّطُ فِی العَمَلِ حَتّی یَقدَمَ عَلَیهِ الأَجَلُ ، ولَولَا الأَمَلُ عَلِمَ الإِنسانُ حَسَبَ ما هُوَ فیهِ ، ولَو عَلِمَ حَسَبَ ما هُوَ فیهِ ماتَ خُفاتا مِنَ الهَولِ وَالوَجَلِ ، وَالغِرَّهَ تَقصُرُ بِالمَرءِ عَنِ العَمَلِ . وَالحَفیظَهُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : عَلَی الکِبرِ وَالفَخرِ وَالحَمِیَّهِ (10) وَالعَصَبِیَّهِ ، فَمَنِ استَکبَرَ أدبَرَ عَنِ الحَقِّ ، ومَن فَخَرَ فَجَرَ ، ومَن حَمِیَ أصَرَّ عَلَی الذُّنوبِ ، ومَن أخَذَتهُ العَصَبِیَّهُ جارَ ، فَبِئسَ الأَمرُ أمرٌ بَینَ إدبارٍ وفُجورٍ ، وإصرارٍ وجَورٍ عَلَی الصِّراطِ . وَالطَّمَعُ عَلی أربَعِ شُعَبٍ : الفَرَحِ ، وَالمَرَحِ وَاللَّجاجَهِ وَالتَّکاثُرِ ؛ فَالفَرَحُ مَکروهٌ عِندَ اللّهِ، وَالمَرَحُ خُیَلاءُ ، وَاللَّجاجَهُ بَلاءٌ لِمَنِ اضطَرَّتهُ إلی حَملِ الآثامِ وَالتَّکاثُرُ لَهوٌ و لَعِبٌ وشُغُلٌ ، وَاستِبدالُ الَّذی هُوَ أدنی بِالَّذی هُوَ خَیرٌ . (11)
.
1- .غرر الحکم : ح 5533 . 2 . غرر الحکم : ح 5575 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 283 ح 5096 .
2- .غرر الحکم : ح 5573 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5133 .
3- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 20 ح 44 عن إسماعیل بن بزیع ، بحار الأنوار : ج 70 ص 385 ح 44 .
4- .غرر الحکم : ح 1473 .
5- .غرر الحکم : ح 693 و ح 401 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 38 ح 834 .
6- .. فی الطبعه المعتمده : «والاتّکال علی العمل» ، والتصویب من طبعه النجف وطهران وبیروت .
7- .غرر الحکم : ح 4771 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4340 .
8- .الهوینا : التؤده والرفق والسکینه والوقار (لسان العرب : ج 13 ص 439 «هون») . والمراد هنا : التهاون فی أمر الدین وترک الاهتمام فیه .
9- .الحَفِیظَهُ : الغَضَبُ (النهایه : ج 1 ص 408 «حفظ») .
10- .الحَمِیَّهُ : الأنفهُ والغَیره (النهایه : ج 1 ص 447 «حما») .
11- .الکافی : ج 2 ص 393 ح 1 عن سلیم بن قیس الهلالی ، الخصال : ص 234 ح 74 عن الأصبغ بن نباته ، تحف العقول : ص 167 ، الغارات : ج 1 ص 144 ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 952 ح 86 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 72 ص 116 ح 15 .
ص: 287
ل چیرگی شهوت
م بدگمانی
ن دنیادوستی
س این ویژگی ها
ل چیرگی شهوتامام علی علیه السلام :چیرگی شهوت، موجب بدی است .
م بدگمانیامام علی علیه السلام :بدگمانی، کارها را تباه می کند و به بدی ها وادار می نماید .
امام علی علیه السلام :بدگمانی به نیکوکار، بدترین گناه و زشت ترین ستم است .
امام رضا علیه السلام :به خدا خوش گمان باش ؛ چرا که خداوند عز و جل می فرماید : «من، در نزد گمان بنده ام هستم. اگر [گمانش] خیر بود، [من برای او] خیر خواهم خواست، و اگر [گمانش] شر بود، [برایش] شر خواهم خواست» .
ن دنیادوستیامام علی علیه السلام :دنیا، کان بدی و جایگاه فریب است .
امام علی علیه السلام :دنیا، کشتزار شر (بدی) است .
س این ویژگی هاامام علی علیه السلام :همه بدی ها، در فریب خوردن از مهلت ، و پشت گرمی به آرزو است .
امام علی علیه السلام :دورویی ، بر چهار پایه استوار است : هوس، سستی [در دین]، خشم و طمع . هوس، بر چهار پایه استوار است : زیاده طلبی، تجاوز، شهوت، و سرکشی . هر کس زیاده طلبی نماید ، آشوبگری هایش بسیار می شود و تنها می ماند و عرصه بر او تنگ می گردد ، و هر کس تجاوز نماید، از شرآفرینی اش ایمنی نیست و دلش [از بیماری نفسانی] سالم نمی ماند و خود را از شهوت ها باز نمی دارد، و هر کس نفْس خود را از شهوت ها باز ندارد، در پلیدی ها فرو می رود ، و هر کس سرکشی نماید، از روی عمد و بی دلیل، خود را گم راه می سازد . سستی [در دین] ، بر چهار پایه استوار است : غرور، آرزو، ترس، و تأخیر انداختن. این ، به خاطر آن است که ترس، از حقیقت باز می دارد، و تأخیر انداختن، موجب کوتاهی در [انجام دادن] عمل می گردد تا این که اَجَل فرا رسد، و اگر آرزو نبود، انسان جایگاه خود را می شناخت و اگر جایگاه خود را می شناخت، از ترس و وحشت، سکته می کرد. و غرور ، موجب کاسته شدن عمل انسان می شود . خشم، بر چهار پایه استوار است : خودبزرگ بینی، فخرفروشی، غرور، و تعصّب. هر کس خودبزرگ بینی کند، از حقیقتْ روی می گرداند، و هر کس فخرفروشی نماید، از درستی، روی بر می گرداند، و هر کس غرور داشته باشد، بر گناهانْ پافشاری می کند، و هر کس تعصّب بورزد، ستم می کند . چه بد کارهایی هستند روی گرداندن [از حقیقت ]و گناه کردن و پافشاری [بر گناه] و ستمکاری! طمع، بر چهار پایه استوار است : شادمانی، سرمستی بسیار، لجبازی، و زیاده خواهی . شادمانی [بیش از حد ]در نزد خداوند، ناپسند است ، سرمستی، تبختر است ، لجبازی، برای کسی که او را به کشیدن بار گناهانْ وادار ساخته، بلاست ، و زیاده خواهی، سرگرمی است و بازی و گرفتاری و جایگزین کردن چیز بهتر با چیز پست تر .
.
ص: 288
عنه علیه السلام :الخِلالُ المُنتِجَهُ لِلشَّرِّ : الکَذِبُ وَالبُخلُ وَالجَورُ وَالجَهلُ . (1)
الإمام الباقر علیه السلام :مَن اُعطِیَ الخُلُقَ وَالرِّفقَ فَقَد اُعطِیَ الخَیرَ وَالرّاحَهَ ، وحَسُنَ حالُه فی دُنیاهُ وآخِرَتِهِ ، ومَن حُرِمَ الخُلُقَ وَالرِّفقَ کانَ ذلِکَ سَبیلاً إلی کُلِّ شَرٍّ وبَلِیَّهٍ ، إلّا مَن عَصَمَهُ اللّهُ . (2)
.
1- .غرر الحکم : ح 2005 .
2- .کشف الغمّه : ج 2 ص 345 عن ابن المبارک ، بحار الأنوار : ج 78 ص 186 ح 23 .
ص: 289
امام علی علیه السلام :خصلت هایی که بدی به بار می آورند ، دروغ و بخل و ستم و نادانی اند .
امام باقر علیه السلام :هر کس از اخلاق خوب و مُدارا برخوردار شود، از خیر و راحتی برخوردار گردیده است و وضعیّت او در دنیا و آخرت، نیکو می گردد ، و هر کس از اخلاق خوب و مدارا محروم شود ، این، راه هر شرّ (بدی) و بلایی است، مگر آن که خداوند، نگهش دارد .
.
ص: 290
3 / 6مَساوِئُ الأَعمالِأ شُربُ الخَمرِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :جُمِعَ الشَّرُّ کُلُّهُ فی بَیتٍ ، وجُعِلَ مِفتاحُهُ شُربَ الخَمرِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الخَمرُ جِماعُ الإِثمِ ، واُمُّ الخَبائِثِ ، ومِفتاحُ الشَّرِّ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :الشُّربُ مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ ، ومُدمِنُ الخَمرِ کَعابِدِ وَثَنٍ ، وإنَّ الخَمرَ رَأسُ کُلِّ إثمٍ ، وشارِبَها مُکَذِّبٌ بِکِتابِ اللّهِ تَعالی ، لَو صَدَّقَ کِتابَ اللّهِ حَرَّمَ حرَامَهُ . (3)
الإمام الحسین علیه السلام :(4) : شارِبُ المُسکِرِ مِنَ الأَشرارِ . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :الخَمرُ لَن تَزیدَ شارِبَها إلّا کُلَّ شَرٍّ . (6)
.
1- .جامع الأخبار : ص 423 ح 1176 ، بحار الأنوار : ج 79 ص 148 ح 58 وراجع کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 354 ح 5762 ومکارم الأخلاق : ج 2 ص 320 ح 2656 والمصنّف لعبد الرزّاق : ج 9 ص 238 ح 17068 .
2- .جامع الأخبار : ص 425 ح 1186 ، بحار الأنوار : ج 79 ص 149 ح 58 .
3- .الکافی : ج 6 ص 403 ح 4 عن أبی اُسامه و ح 9 وفیه صدره ، ثواب الأعمال : ص 291 ح 12 نحوه ، علل الشرایع : ص 476 ح 3 عن أبی بکر الحضرمی عن أحدهما علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 79 ص 133 ح 22 .
4- .فی هامش المصدر : «الإمام الحسن علیه السلام » .
5- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 133 ح 468 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 495 ح 41 .
6- .تهذیب الأحکام : ج 9 ص 128 ح 553 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 346 ح 4215 ، علل الشرایع : ص 484 ح 1 کلاهما عن الإمام الباقر علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 63 ح 1175 عن المفضّل بن عمر ، الأمالی للصدوق : ص 764 ح 1027 عن عذافر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 79 ص 133 ح 22 وراجع الکافی : ج 6 ص 243 ح 1 .
ص: 291
3 / 6 اعمال ناشایست
الف میخوارگی
3 / 6اعمال ناشایستالف میخوارگیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همه بدی ها در خانه ای گرد آمدند و کلید آن [خانه] ، میخوارگی قرار داده شد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب، گردآورنده گناه ها، مادر پلیدی ها و کلید هر بدی است .
امام صادق علیه السلام :باده نوشی ، کلید هر بدی است و شرابخوارِ دائم، مانند بت پرست است و همانا شراب، اساس هر گناه، و نوشنده آن، تکذیب کننده کتاب خدای متعال است، [که ]اگر کتاب خدا را تصدیق می کرد، حرام آن را حرام می دانست .
امام حسین علیه السلام :نوشنده [چیزِ] مستی آور، در زمره بَدان است .
امام صادق علیه السلام :شراب، هرگز به نوشنده اش چیزی جز همه شرّ را نمی افزاید .
.
ص: 292
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَ لِلشَّرِّ أقفالاً ، وجَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأَقفالِ الشَّرابَ . (1)
الإمام الصادق علیه السلام لَمّا سَأَلَهُ الزِّندیقُ : لِمَ حَرَّمَ اللّهُ الخَمرَ : حَرَّمَها لِأَنَّها اُمُّ الخَبائِثِ ورَأسُ کُلِّ شَرٍّ ، یَأتی عَلی شارِبِها ساعَهٌ یُسلَبُ لُبُّهُ (2) ، ولا یَعرِفُ رَبَّهُ ، ولا یَترُکُ مَعصِیَهً . (3)
عنه علیه السلام :المُضطَرُّ لا یَشرَبِ الخَمرَ لِأَنَّها لا تَزیدُهُ إلّا شَرّا ؛ ولِأَنَّهُ إن شَرِبَها قَتَلَتهُ ، فَلا یَشرَب مِنها قَطرَهً . (4)
ب الکَذِبُالإمام علیّ علیه السلام :عاقِبَهُ الکَذِبِ الذَّمُّ ، وفِی الصِّدقِ السَّلامَهُ ، وعاقِبَهُ الکَذِبِ شَرُّ عاقِبَهٍ . (5)
عنه علیه السلام :شَرُّ الأَخلاقِ الکَذِبُ وَالنِّفاقُ . (6)
عنه علیه السلام :شَرُّ الشِّیَمِ (7) الکَذِبُ . (8)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 339 ح 3 عن محمّد بن مسلم و ج 6 ص 403 ح 5 ، ثواب الأعمال : ص 291 ح 8 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 72 ص 236 ح 3 .
2- .اللُّبُّ : العقل ، والجمع : ألباب (النهایه : ج 4 ص 223 «لبب») .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 238 ح 223 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 490 ح 28 .
4- .علل الشرایع : ص 478 ح 1 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 74 ح 152 کلاهما عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 65 ص 157 ح 33 .
5- .تحف العقول : ص 84 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 230 ح 2 .
6- .غرر الحکم : ح 5689 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 293 ح 5214 .
7- .الشِّیَمهُ : هی الغریزه والطبیعه والجِبلَّهُ الّتی خُلِقَ الإنسان علیها ، والجمع : شِیم (مجمع البحرین : ج 2 ص 999 «شیم») .
8- .غرر الحکم : ح 5728 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 294 ح 5237 .
ص: 293
ب دروغ
امام باقر علیه السلام :خداوند عز و جل برای بدی، قفل هایی قرار داده و کلیدهای آن قفل ها را شراب قرار داده است .
امام صادق علیه السلام وقتی زندیق از او پرسید که: چرا خداوند، شراب را حرام نموده است؟ : آن را به خاطر این حرام نمود که مادر پلیدی ها و ریشه هر بدی ای است . برای نوشنده آن، ساعتی است که خِردش از وی جدا می شود و پروردگارش را نمی شناسد و نافرمانی خدا را رها نمی کند .
امام صادق علیه السلام :مضطر (ناچار) [هم] ، شراب ننوشد ؛ زیرا جز بدی، بر او نمی افزاید و نیز اگر آن را بنوشد، او را می کُشد. (1) پس قطره ای از آن را ننوشد .
ب دروغامام علی علیه السلام :سرانجامِ دروغ، سرزنش است . سلامت، در راستی است و فرجام دروغ، بدترین فرجام است .
امام علی علیه السلام :بدترینْ اخلاق ها، دروغ و دورویی اند .
امام علی علیه السلام :بدترین سرشت ، دروغ است .
.
1- .احتمالاً مقصود ، هلاکت روحی و اخلاقی است .
ص: 294
عنه علیه السلام :لا سَوأَهَ (1) أسوَأُ مِنَ الکَذِبِ . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَ لِلشَّرِّ أقفالاً ، وجَعَلَ مَفاتیحَ تِلکَ الأَقفالِ الشَّرابَ ، وَالکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرابِ . (3)
ج إطلاقُ اللِّسانِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ مُؤمِنا أمسَکَ لِسانَهُ مِن کُلِّ شَرٍّ ، فَإِنَّ ذلِکَ صَدَقَهٌ مِنهُ عَلی نَفسِهِ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إن کانَ فی شَیءٍ شُؤمٌ ، فَفِی اللِّسانِ . (5)
الإمام الباقر علیه السلام :کانَ أبو ذَرٍّ رَحِمَهُ اللّهُ یَقولُ : یا مُبتَغِیَ العِلمِ إنَّ هذَا اللِّسانَ مِفتاحُ خَیرٍ ومِفتاحُ شَرٍّ ، فَاختِم عَلی لِسانِکَ کَما تَختِمُ عَلی ذَهَبِکَ ووَرِقِکَ (6) . (7)
.
1- .السَّوْأه : الخَلَّهُ القبیحه ، أی الخِصْلَه الردیئه (تاج العروس : ج 1 ص 176 «سوأ») .
2- .الکافی : ج 8 ص 19 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 406 ح 5880 ، التوحید : ص 74 ح 27 ، الأمالی للصدوق : ص 399 ح 515 کلّها عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 72 ص 259 ح 23 .
3- .الکافی : ج 2 ص 339 ح 3 عن محمّد بن مسلم ، ثواب الأعمال : ص 291 ح 8 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 72 ص 236 ح 3 .
4- .تحف العقول : ص 298 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 178 ح 54 .
5- .الکافی : ج 2 ص 116 ح 17 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 551 ح 1851 و ص 305 ح 953 عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام عنه صلی الله علیه و آله ، الاختصاص : ص 249 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 305 ح 81 نقلاً عن الاختصاص وفیه «إن کان الشرّ فی شیء ...» .
6- .الوَرْقُ : الدراهم المضروبه . وفی الوَرْق ثلاث لغات : وَرِق ، ووِرْق ، ووَرَق (الصحاح : ج 4 ص 1564 «ورق») .
7- .الکافی : ج 2 ص 114 ح 10 ، الأمالی للمفید : ص 180 ح 1 وفیه «باغی» بدل «مبتغی» ، الأمالی للطوسی : ص 544 ح 1166 وفیهما «فمک» بدل «لسانک» وکلّها عن أبی بصیر ، تحف العقول : ص 298 ولیس فیه صدره و ص 395 وفیه «فیک» بدل «لسانک» ، مشکاه الأنوار : ص 305 ح 952 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 301 ح 74 .
ص: 295
ج هرزه زبانی
امام علی علیه السلام :بدی بدتر از دروغ نیست .
امام باقر علیه السلام :خداوند عز و جل برای بدی، قفل هایی قرار داده و شراب را کلیدهای این قفل ها قرار داده است و دروغ، از شراب، بدتر است .
ج هرزه زبانیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا رحمت کند مؤمنی را که زبانش را از هر بدی، باز بدارد ؛ چرا که آن، صدقه دادن بر خودش است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر در چیزی نُحوست (بد یُمنی) باشد، در زبان است .
امام باقر علیه السلام :ابو ذر که رحمت خدا بر او باد پیوسته می گفت : ای دانشجو! همانا این زبان، کلید خیر و کلید شر است . پس بر زبان، مُهر بزن، همچنان که بر طلا و سکّه ات مهر می زنی .
.
ص: 296
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَقولَنَّ ما یُوافِقُ هَواکَ وإن قُلتَهُ لَهوا أو خِلتَهُ لَغوا ، فَرُبَّ لَهوٍ یوحِشُ مِنکَ حُرّا ، ولَغوٍ یَجلِبُ عَلَیکَ شَرّا . (1)
عنه علیه السلام :رُبَّ لَغوٍ یَجلِبُ شَرّا . (2)
3 / 7شَیاطینُ الجِنِّ وَالإِنسِأ وَسوَسَهُ الشَّیطانِالکتاب«الشَّیْطَنُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ» . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِلشَّیطانِ لَمَّهً (4) بِابنِ آدَمَ ولِلمَلَکِ لَمَّهً ، فَأَمّا لَمَّهُ الشَّیطانِ فَإِیعادٌ بِالشَّرِّ وتَکذیبٌ بِالحَقِّ ، وأمّا لَمَّهُ المَلَکِ فَإِیعادٌ بِالخَیرِ وتَصدیقٌ بِالحَقِّ ، فَمَن وَجَدَ ذلِکَ فَلیَعلَم أنَّهُ مِنَ اللّهِ فَلیَحمَدِ اللّهَ ، ومَن وَجَدَ الاُخری فَلیَتَعَوَّذ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 10270 .
2- .غرر الحکم : ح 5290 .
3- .البقره : 268 .
4- .اللَّمَّهُ : الهِمَّهُ تقع فی القلب ، فما کان من خطرات الخیر فهو من المَلَک ، وما کان من خطرات الشرّ فهو من الشیطان (مجمع البحرین : ج 3 ص 1648 «لمم») .
5- .سنن الترمذی : ج 5 ص 219 ح 2988 ، السنن الکبری للنسائی : ج 6 ص 305 ح 11051 ، صحیح ابن حبّان : ج 3 ص 278 ح 997 ، مسند أبی یعلی : ج 5 ص 19 ح 4978 کلّها عن عبد اللّه بن مسعود ، کنز العمّال : ج 1 ص 246 ح 1240 .
ص: 297
3 / 7 شیطان های جِن و اِنس
الف وسوسه شیطان (ابلیس)
امام علی علیه السلام :چیزی را که موافق هوای نفْس توست ، هرگز نگو ، هر چند گفتنش برای سرگرمی یا وقت گذرانی باشد . چه بسیار سرگرمی ای که آزاده را از تو هراسان می کند ، و چه بسیار بیهوده گویی ای که برایت شر می آفریند!
امام علی علیه السلام :چه بسیار بیهوده گویی ای که شرآفرین است !
3 / 7شیطان های جِن و اِنسالف وسوسه شیطان (ابلیس)قرآن«شیطان، شما را از تهی دستی بیم می دهد و شما را به زشتی وا می دارد» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا شیطان القائاتی به فرزند آدم دارد و فرشته نیز القائاتی دارد : القای شیطان، به بدی وعده دادن و حق را تکذیب نمودن است و القای فرشته، به نیکی وعده دادن و حق را تصدیق کردن. پس هر کس این را یافت ، باید بداند که از جانب خداوند است و بدین خاطر باید خدا را ستایش نماید ، و هر کس آن دیگری را یافت ، باید از شیطانِ رانده شده به خدا پناه ببرد .
.
ص: 298
عنه صلی الله علیه و آله :[إنَّ] (1) لِلشَّیطانِ کُحلاً ولَعوقا (2) ، فَإِذا کَحَّلَ الإِنسانَ مِن کُحلِهِ نامَت عَیناهُ عَنِ الذِّکرِ ، وإذا لَعَّقَهُ مِن لَعوقِهِ ذَرِبَ (3) لِسانُهُ بِالشَّرِّ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ إبلیسَ یَخطُبُ شَیاطینَهُ ویَقولُ : عَلَیکُم بِاللَّحمِ وَالمُسکِرِ وَالنِّساءِ ، فَإِنّی لا أجِدُ جِماعَ الشَّرِّ إلّا فیها . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :إنّ لِلقَلبِ اُذُنَینِ : روحُ الإِیمانِ یُسارُّهُ بِالخَیرِ ، وَالشَّیطانُ یُسارُّهُ بِالشَّرِّ ، فَأَیُّهُما ظَهَرَ عَلی صاحِبِهِ غَلَبَهُ . (6)
ب بِطانَهُ السّوءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما بَعَثَ اللّهُ مِن نَبِیٍّ ولَا استَخلَفَ مِن خَلیفَهٍ إلّا کانَت لَهُ بِطانَتانِ ، بِطانَهٌ تَأمُرُهُ بِالمَعروفِ وتَحُضُّهُ عَلَیهِ ، وبِطانَهٌ تَأمُرُهُ بِالشَّرِّ وتَحُضُّهُ عَلَیهِ ، فَالمَعصومُ مَن عَصَمَ اللّهُ تَعالی . (7)
3 / 8تِلکَ الأَعمالُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن وُقِیَ شَرَّ ثَلاثٍ فَقَد وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ : لَقلَقِهِ وقَبقَبِهِ وذَبذَبِهِ ؛ فَلَقلَقُه لِسانُهُ ، وقَبقَبُهُ بَطنُهُ ، وذَبذَبُهُ فَرجُهُ . (8)
.
1- .ما بین المعقوفین سقط من المصدر وأثبتناه من المصادر الاُخری .
2- .اللَّعوقُ : اسم لما یُلعَقُ کالدواء والعسل وغیره (مجمع البحرین : ج 3 ص 1643 «لعق») .
3- .ذَرِبَ لسانهُ : إذا کان حادّ اللِّسان لا یبالی ما قال (النهایه : ج 2 ص 156 «ذرب») .
4- .المعجم الکبیر : ج 7 ص 206 ح 6855 ، شعب الإیمان : ج 4 ص 249 ح 4963 ، تاریخ أصبهان : ج 2 ص 204 الرقم 1394 کلّها عن سمره ، کنز العمّال : ج 1 ص 245 ح 1234 .
5- .طب النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 5 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 293 .
6- .قرب الإسناد : ص 33 ح 108 عن بکر بن محمّد الأزدی ، بحار الأنوار : ج 70 ص 53 ح 17 .
7- .صحیح البخاری : ج 6 ص 2632 ح 6773 ، سنن النسائی : ج 7 ص 158 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 78 ح 11342 ، صحیح ابن حبّان : ج 14 ص 72 ح 6192 ، السنن الکبری : ج 10 ص 190 ح 20314 کلّها عن أبی سعید الخدری ، کنز العمّال : ج 6 ص 81 ح 14930 .
8- .کنز الفوائد : ج 2 ص 10 ، معدن الجواهر : ص 32 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 105 ، إرشاد القلوب : ص 103 وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 315 ح 7 ؛ الفردوس : ج 3 ص 632 ح 5978 عن أنس نحوه .
ص: 299
ب ندیمان بد
3 / 8 و این کارها
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا شیطان، توتیا و معجونی دارد . پس هر گاه از توتیای خود بر چشم انسان بریزد، چشمانش از یاد خدا غافل می شوند ، و هر گاه از معجون خود به کام انسان بچشاند ، زبانش به بدی، تند می گردد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا ابلیس به شیطان هایش خطاب می کند و می گوید : در پی گوشت و مست کننده و زنان باشید ؛ چرا که من همه بدی ها را جز در آنها نمی یابم .
امام صادق علیه السلام :همانا دل، دو گوش دارد : روح ایمان که آن را به سوی خیر می برد، و شیطان که آن را به سوی شر می راند . هر یک از آن دو بر دیگری چیره شود ، پیروز می گردد .
ب ندیمان بدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، هیچ پیامبری برنینگیخت و هیچ خلیفه ای برنگزید ، جز این که دو ندیم مخصوص داشت : ندیمی که او را به نیکوکاری فرمان می داد و بر آن تشویق می نمود ، و ندیمی که او را به بدی، فرمان می داد و بر آن، تحریک می نمود . معصوم، کسی است که خدای متعال، او را نگه داشته است .
3 / 8و این کارهاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از شرّ سه چیزْ محفوظ بماند ، از همه بدی ها در امان می ماند : آویزه اش، انبانش و جنبانش . آویزه اش [از ]زبان اوست ، انبانش شکم اوست و جنبانش [نیز] فَرْج [و شهوت ]اوست .
.
ص: 300
المُوطّأ عن عطاء بن یسار :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : مَن وَقاهُ اللّهُ شَرَّ اثنَینِ وَلَجَ الجَنَّهَ . فَقالَ رَجُلٌ : یا رَسولَ اللّهِ ، لا تُخبِرُنا ؟ فَسَکَتَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . ثُمَّ عادَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ مِثلَ مَقالَتِهِ الاُولی . فَقالَ لَهُ الرَّجُلُ : لا تُخبِرُنا یا رَسولَ اللّهِ ؟ فَسَکَتَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . ثُمَّ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِثلَ ذلِکَ أیضا . فَقالَ الرَّجُلُ : لا تُخبِرُنا یا رَسولَ اللّهِ ؟ ثُمَّ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِثلَ ذلِکَ أیضا . ثُمَّ ذَهَبَ الرَّجُلُ یَقولُ مِثلَ مَقالَتِهِ الاُولی فَأَسکَتَهُ رَجُلٌ إلی جَنبِهِ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن وَقاهُ اللّهُ شَرَّ اثنَینِ وَلَجَ الجَنَّهَ ، ما بَینَ لَحیَیهِ وما بَینَ رِجلَیهِ ، ما بَینَ لَحیَیهِ وما بَینَ رِجلَیهِ ، ما بَینَ لَحیَیهِ وما بَینَ رِجلَیهِ . (1)
عیسی علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : إنَّ المِدحَهَ بِالکَذِبِ وَالتَّزکِیَهَ فِی الدّینِ ، لَمِن رَأسِ الشُّرورِ المَعلومَهِ . (2)
.
1- .الموطّأ : ج 2 ص 987 ح 11 ، مسند ابن حنبل : ج 9 ص 35 ح 23127 نحوه ، سنن الترمذی : ج 4 ص 606 ح 2409 ، مسند أبی یعلی : ج 5 ص 443 ح 6172 ، موارد الظمآن : ص 632 ح 2545 والثلاثه الأخیره عن أبی هریره وفیها «من وقاه اللّه شرّ مابین لحییه وشرّ ما بین رجلیه دخل الجنّه» فقط ، کنز العمّال : ج 3 ص 553 ح 7871 .
2- .تحف العقول : ص 508 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 311 ح 17 .
ص: 301
الموطّأ به نقل از عطاء بن یسار : همانا پیامبر خدا فرمود : «هر که خداوند او را از شرّ دو چیز نگه بدارد، به بهشت وارد می شود». مردی گفت : ای پیامبر خدا! آیا ما را [از آنها ]آگاه نمی سازی؟ پیامبر خدا خاموشی گزید و سپس همان سخن نخست خویش را تکرار فرمود . آن مرد به ایشان گفت : ای پیامبر خدا! آیا ما را آگاه نمی سازی؟ پیامبر خدا ، باز سکوت کرد و سپس همان سخن را فرمود . آن مرد گفت : ای پیامبر خدا! آیا ما را آگاه نمی سازی؟ پیامبر خدا، باز همان سخن را فرمود و چون آن مرد خواست بار دیگر، سخن خود را تکرار کند، مردی که در کنارش بود، او را ساکت نمود . آن گاه پیامبر خدا فرمود : «هر که خداوند او را از شرّ دو چیز نگه بدارد، به بهشت وارد می شود : آنچه میان دو فک است (زبان) و آنچه میان دو پاست (فَرْج). آنچه میان دو فک است و آنچه میان دو پاست . آنچه میان دو فک است و آنچه میان دو پاست» .
عیسی علیه السلام :حقیقتاً به شما می گویم : به دروغ، مدح گفتن و خود را پاک شمردن در دین، اساس شرهای آشکار است .
.
ص: 302
الفصل الرّابِعُ : موانع الشّرور4 / 1المَعرِفَهُالکتاب«قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَا تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئا وَبِالْوَ لِدَیْنِ إِحْسَنًا وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَدَکُم مِّنْ إِمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُواْ الْفَوَ حِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَا بِالْحَقِّ ذَ لِکُمْ وَصَّلکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :مَن لَم یَعرِف مَضَرَّهَ الشَّرِّ ، لَم یَقدِر عَلَی الاِمتِناعِ مِنهُ . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :اِدفَع عَن نَفسِکَ حاضِرَ الشَّرِّ بِحاضِرِ العِلمِ . (3)
الإمام الکاظم علیه السلام :یا هِشامُ ، کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ : ما عُبِدَ اللّهُ بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، وما تَمَّ عَقلُ امرِئٍ حَتّی یَکونَ فیهِ خِصالٌ شَتّی ، الکُفرُ وَالشَّرُّ مِنه مَأمونانِ ... . (4)
.
1- .الأنعام : 151 .
2- .غرر الحکم : ح 9008 .
3- .تحف العقول : ص 285 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 163 ح 1 .
4- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 388 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 140 ح 30 .
ص: 303