آللوط
اشاره
آللوط: خاندان لوط، پیروان او، لوط و دخترانش که از عذاب الهی رهایی یافتند.
این عنوان، در آیات 59 و 61 حجر/ 15؛ 56 نمل/ 27 و 34 قمر/ 54 آمده است.
براساس آیات 58- 60 حجر/ 15 فرشتگان به ابراهیم علیه السلام گفتند: ما به سوی گروه مجرمان فرستاده شدهایم، مگر خانواده لوط که به طور قطع همه آنان جز زنش را میرهانیم: «قالُوا إِنّا أُرسِلنا إِلَی قَومٍ مُجرِمِینَ* إِلَّا ءَالَ لُوطٍ إِنّا لَمُنَجُّوهُم أَجمَعِینَ* إلَّاامرَأتَهُ … » . آیه 61 همین سوره، از آمدن فرشتگان نزد آل لوط خبر میدهد: «فَلَمّا جاءَ ءَالَ لُوطٍ المُرسَلُون» .
در آیه 56 نمل/ 27 قوم لوط در برابر لوط که آنان را به پرهیز از گناه فرامیخواند، آل لوط را متظاهر به پاکی دانسته، به اخراج از شهر تهدید میکنند: «فَما کانَ جَوابَ قَومِهِ إلَّاأَن قالُوا أَخرِجُوا ءَالَ لوطٍ مِن قَریَتِکُم إِنَّهُم أُناسٌ یَتَطَهَّرُون» . در آیه 34 قمر/ 54 رهایی آللوط را بیان میکند: «إِنّا أَرسَلنا عَلَیهِم حاصِباً إِلَّا ءَالَ لوطٍ نَجَّینهُم بِسَحَر/ ما برآنها تندبادی که ریگها را به حرکت درمیآورد، فرستادیم و همه را نابود کردیم جز خاندان لوط که سحرگاهان نجاتشان دادیم» .
مقصود از آللوط
با توجّه به اختلاف در معنای آل، مفسّران درباره آللوط نیز یک نظر ندارند. گروهی، آل لوط را پیروان وی دانستهاند «1» که براساس روایتی از سعید بن جبیر، 13 نفر بودهاند «2» و گفته شده که یکی از آنان، پس از 20 سال به لوط ایمان آورد. «3» برخی دیگر، افزون بر (1). جامعالبیان، مج 8، ج 14، ص 55؛ تفسیر قرطبی، ج 10، ص 25؛ روضالجنان، ج 8، ص 289
(2). الکشاف، ج 4، ص 402؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 620
(3). روحالبیان، ج 9، ص 165
پیروان، آن را شامل شخص لوط نیز دانستهاند «1» که ممکن است منشأ این تفسیر، دلالت فحوای آیات باشد؛ همچنین گفته شده که مقصود از آللوط، خویشاوندان ویژه و عشیره لوط «2» یا شخص لوط با دختران او است. «3» این رأی که موافقان بسیاری دارد، با نظر نخست قابل جمع است؛ زیرا هر چند آللوط به معنای پیروان لوط است، لوط جز دو دخترش پیرو دیگری نداشته است. «4» به نظر میبدی، آللوط، دو دختر و همسر مؤمن لوط (نه همسری که نابود شد) بودهاند. «5» بعضی، آللوط در آیه 61 حجر/ 15 را شخص لوط دانستهاند؛ «6» زیرا فرشتگان، نزد لوط آمدند، «7» نه خانواده لوط، و چون به خانه و بر اهل وی وارد شدند، به آللوط تعبیر شده است. «8»
آیا آل لوط، شامل همسر وی میشود؟
بیشتر مفسّران، در این باره اظهار نظر صریحی نکردهاند. ابنعاشور، با استناد به استثنای همسر لوط از آللوط در آیه 60 حجر/ 15 وی را از آللوط دانسته؛ «9» ولی برخی، با استناد به آیه «أَخرِجُوا ءَالَلوطٍ مِن قَریَتِکُم إِنّهُم أُناسٌ یَتَطَهَّرُون» (نمل/ 27، 56) این نظر را رد کردهاند؛ زیرا زن لوط از پاکان نبود؛ به همین جهت، مورد تهدید قوم لوط واقع نشد؛ بنابراین، آللوط شامل او نمیشود؛ «10» در این صورت، استثنا در آیه 60 حجر/ 15 میتواند منقطع باشد. «11» این رأی، با آیه 34 قمر/ 54 «إِنّا أَرسَلنا عَلَیهِم حاصِباً إِلَّا ءَالَ لوطٍ نَجَّینهُم بِسَحَر … » که زن لوط از آل او استثنا نشده، تأیید میشود. اگر چه در عهد عتیق (1). الکشاف، ج 2، ص 126؛ التبیان، ج 8، ص 106
(2). مجمعالبیان، ج 6، ص 524
(3). تفسیر قرطبی، ج 17، ص 93؛ المیزان، ج 8، ص 184
(4). تفسیر قرطبی، ج 17، ص 93
(5). کشفالاسرار، ج 9، ص 393 و ج 5، ص 323
(6). همان، ج 5، ص 323
(7). تفسیر ابنکثیر، ج 2، ص 574
(8). التحریر والتنویر، ج 14، ص 63
(9). همان، ص 61
(10). الفرقان، ج 19- 20، ص 227
(11). روحالمعانی، مج 11، ج 20، ص 3
آمده، آن دو فرشته که بر لوط وارد شده بودند به او گفتند عجله کن، همسر و دو دخترت را که اینجا هستند بردار و فرار کن «1»
رابطه اهللوط با آللوط
واژه اهل، هفت بار به ضمیری که به لوط برمیگردد، اضافه شده است. در آیه 169 شعراء/ 26 لوط، از خداوند میخواهد تا او و اهلش را از عمل قومش برهاند: «رَبِّ نَجّنِی وَ أَهلِی مِمّا یَعمَلون» و هنگام هجوم قوم به خانهاش، فرشتگان با مشاهده درماندگی لوط، در دفاع از وی با دلداریاش، او را مژده رهایی میدهند: «وَ قالُوا لَاتَخَف و لَاتَحزَن إِنّا مُنجُّوکَ و أَهلَکَ إِلَّا امرَأَتَک … » . (عنکبوت/ 29، 33) در آیه 65 حجر/ 15 فرشتگان به لوط میگویند: شبانه اهلت را حرکت ده و در پی آنها برو: «فَأَسرِ بِأَهلِکَ بِقِطعٍ مِنَ الَّیلِ وَاتَّبِع أَدبرَهُم … » . خداوند در 4 مورد، از نجات لوط و اهل او به جز همسرش خبر میدهد:
«فَأَنجَینهُ وَ أَهلَهُ إِلَّا امرَأَتَهُ» . (نمل/ 27، 57؛ اعراف/ 7، 83؛ صافّات/ 37، 134؛ شعراء/ 26، 170) مفسّران، اهللوط را خویشاوندان وی، «2» دو دختر وی با همسر مؤمنش، «3» فقط دو دختر و یا پیروانش «4» دانستهاند؛ ولیبعضی بااستناد به آیه «فَما وَجَدنافِیها غَیرَ بَیتٍ مِنَ المُسلِمین و لی درآن جا جز یک خانه از فرمانبران خدا، بیشتر نیافتیم» (ذاریات/ 51، 36) رأی اخیر (پیروان) را رد کردهاند. «5»
از مقایسه کاربرد «آللوط» و «اهللوط» ، تفاوت میان دو واژه آشکار میشود که آللوط بر خلاف اهل، شامل شخص او نیز میشود؛ زیرا اهل در همه موارد بر ضمیر لوط عطف شده؛ مانند «فَأَنجَیناهُ وَ أَهلَه» در حالی که چنین عطفی در آل وجود ندارد.
از طرفی، اهللوط، شامل همسر وی نیز میشود و این در مورد آل، ثابت نیست. (1). کتاب مقدس، پیدایش، 19: 15
(2). التبیان، ج 4، ص 459؛ التفسیر الکبیر، ج 14، ص 171
(3). کشفالاسرار، ج 5، ص 323 و ج 9، ص 393
(4). روضالجنان، ج 8، ص 289؛ التفسیرالکبیر، ج 14، ص 171
(5). المنار، ج 8، ص 515
دختران لوط
تقریباً همه مفسّران، دختران لوط را جزو آللوط شمردهاند؛ گرچه در شمار آنان اختلاف دارند. بسیاری، برای وی دو دختر «1» به نامهای زعوراء و رتیاء «2» یا ریثا و یغوثا «3» (ذعرتا) «4» ذکر کردهاند؛ ولی برخی، با استناد به آیه 71 حجر/ 15 «هؤُلَاءِ بَناتِی» دختران لوط را بیش از دو تن دانستهاند. «5» علّامه طباطبایی، شمار دختران لوط را یکی از موارد اختلاف تورات با قرآن دانسته؛ زیرا تورات برای لوط دو دختر، ولی قرآن واژه بنات (دختران) را به کار برده است. «6» به گفته ابنعاشور، لوط به جز دو دخترِ شوهر نکرده، دو دختر شوهردار نیز داشته است. «7»
چگونگی ورود فرستادگان الهی بر آللوط
فرشتگان، پس از خروج از منزل حضرت ابراهیم، به سوی سرزمین قوم لوط رفته، نیمروز، کنار نهر سَدوم (از شهرهای قوملوط «8» ) با دختر لوط که برای خانوادهاش آب میبُرد، روبهرو شدند و از وی، سراغ منزلی برای استراحت گرفتند. دختر لوط از آنان خواست تا وارد شهر نشوند؛ سپس پدر را از وجود جوانان نیکو صورت در کنار دروازه شهر آگاه کرد. با اینکه قوم لوط، او را از مهمان کردن مردان نهی کرده بودند، فرشتگان را به منزل خود برد و جز خانوادهاش کسی از حضور آنان باخبر نشد. «9» براساس روایتی دیگر، پس از آن که فرشتگان خود را رهگذر معرّفی کردند، لوط به آنان هشدار داد که به شهر وارد نشوند و چون با اصرار آنها مواجه شد، ایشان را در خانه خود مهمان کرد و از (1). الکشاف، ج 4، ص 402؛ مجمعالبیان، ج 9، ص 238؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 620.
(2). مجمعالبیان، ج 5، ص 280
(3). روحالمعانی، مج 5، ج 8، ص 255
(4). البدایة و النهایه، ج 1، ص 167
(5)
(6) 5 و. المیزان، ج 10، ص 359
(7). التحریروالتنویر، ج 8، ص 236- 237
(8). معجمالبلدان، ج 3، ص 200
(9). البدایة و النهایه، ج 1، ص 167
همسرش خواست تا حضور آن جوانان را پنهان دارد و در برابر آن، صاحب همه دارایی لوط شود؛ ولی او، قوم را از وجود جوانان زیباروی آگاه کرد. «1» قرآن، روبهرو شدن لوط با فرشتگان را این گونه وصف میکند: «قالَ إِنَّکُم قَومٌ مُنکَرونَ* قالوا بَل جِئنکَ بِما کانوا فِیهِ یَمتَرُونَ* وَ أَتَینکَ بِالحَقّ وَ إِنّا لَصدِقون/ لوط گفت: شما مردانی ناشناس هستید.
گفتند نه بلکه برای تو چیزی آوردهایم که آنان در آن/ نزول عذاب تردید میکردند و حق واقعیّتی مسلّم را برای تو آوردهایم و به قطع ما راستگویانیم» . (حجر/ 15، 62- 64) در این آیه، «منکرون» به ناشناس تفسیر شده؛ «2» ولی به نظر برخی، بدینمعنا است که لوط به آنها گفت: من از سوء قصد قوم خود به شما بیمناکم. «3» این تفسیر، با آیه بعد مناسبتر به نظر میرسد. اگرچه زمان گفت و گوی لوط با فرشتگان در قرآن با صراحت ذکر نشده، به نظر بعضی، از سیاق آیات بهدست میآید کهاینگفتوگو پس از هجوم قوم لوط به خانه وی بوده است، «4» نه هنگام ورود فرشتگان به شهر.
رهایی آللوط
براساس آیه 34 قمر/ 54 خداوند، آللوط را در سحرگاهان رهانید: «نَجَّینهُم بِسَحَر» و براساس آیه 65 حجر/ 15 فرشتگان به لوط گفتند: اهلش را شبانه از شهر خارج و برای مراقبتشان، «5» خود در پی آنان حرکت کند. آنان مأمور بودند به پشت سر خود نگاه نکنند تا از رفتن باز نمانند «6» یا عذاب هولناک الهی را نبینند. «7» به نظر برخی، این دستور برای آزمون بود تا کسانی که به لوط ایمان و به نزول عذاب یقین دارند، رهایی یابند. زن لوط که از این دستور سرپیچید، گرفتار عذاب شد. «8» در عهد عتیق نیز آمده، یکی از آن دو مرد (فرشته) به (1). النورالمبین، ص 136
(2). کشفالاسرار، ج 5، ص 324
(3). تفسیر قرطبی، ج 10، ص 26
(4). روحالمعانی، مج 8، ج 14، ص 99
(5). مجمعالبیان، ج 6، ص 525
(6). کشفالاسرار، ج 5، ص 323
(7). مجمعالبیان، ج 6، ص 525
(8). التحریروالتنویر، ج 8، ص 236
لوط گفت: برای نجات جان خود فرار کنید و به پشت سرهم نگاه نکنید … امّا زن لوط به پشت سر نگاه کرد و به ستونی از نمک تبدیل شد. «1» مفسّرانی که میگویند: همسر لوط همراه وی از شهر خارج و در بین راه با نگاه به پشت سر، دچار عذاب شد نیز، این رأی را تأیید میکنند. قول دیگر، باقی ماندن وی در شهر است.
برخی نیز گفتهاند: مقصود از توجّه نکردن به پشت سر، این بوده که نگران قوم و نابودی آنها نباشند. «2» گفته شده: مردی دانشمند از قوم لوط مردم را به عذابِ تهدید شده از سوی لوط، هشدار داد و از آنها خواست که مانع خروج لوط شوند؛ زیرا حضور وی، مانع عذاب میشود؛ از این رو مردم، گردِ خانه لوط جمع شده تا از خروج وی جلوگیری کنند؛ ولی لوط در پی ستونی از نور که جبرئیل پیش رویش ایجاد کرد، به راه افتاد و از شهر بیرون شد. «3» برپایه روایتی از امامباقر علیه السلام، فرشتگان به لوط گفتند: پس از هفت روز در نیمه شب هشتم، با اهلت از شهر بیرون برو. «4» لوط، پس از خروج از شهر، به جایی که مأمور بود رفت؛ مکانی که بیشتر مفسّران آنجا را شام دانستهاند. «5» مکانهای دیگری، چون صُغَر، «6» صَفَد (یکی از قریههای قوم لوط) مصر، «7» الیقین (محلی در الخلیل) که لوط به آنجا نزد ابراهیم رفت و به انتظار عذاب ماندند و با نزول عذاب، ابراهیم گفت: «أَیقَنتُ بِاللّهِ» و از آن پس، «الیقین» خوانده شد «8» نیز ذکر شده است. در عهد عتیق نیز ذکر شده (1). کتاب مقدس، پیدایش، 19: 17- 27
(2). روضالجنان، ج 10، ص 314
(3). النورالمبین، ص 136
(4). بحارالانوار، ج 12، ص 149
(5). کشفالاسرار، ج 5، ص 324؛ مجمعالبیان، ج 6، ص 525؛ تفسیرقرطبی، ج 10، ص 26
(6). روضالجنان، ج 11، ص 335
(7). کشفالاسرار، ج 5، ص 324
(8). تفسیر قرطبی، ج 10، ص 26
فرشتگان به لوط گفتند: به بالای کوهی در آنجا برود. لوط از آنان خواست به یکی از قریههای اطراف به نام «صُوعَر» برود. پس از رفتن لوط به آن جا، صبحگاهان عذاب بر قومش نازل شد «1» : «فَأَسرِ بِأَهلِکَ بِقِطعٍ مِنَ الَّیلِ و اتَّبِع أَدبرَهُم و لایَلتَفِت مِنکُم أحَدٌ وامضُوا حَیثُ تُؤمَرُونَ/ پس پاسی از شب گذشته خانوادهات را حرکت ده و خودت در پی آنان برو، و هیچکس نباید به عقب بنگرد، و به هر جا مأمور میشوید، بروید.»
(حجر/ 15، 65)
ویژگیهای آللوط
1. ایمان و اسلام: «فَأَخرَجنا مَن کانَ فِیها مِنَ المُؤمِنینَ* فَما وَجَدنا فِیها غَیرَ بَیتٍ مِنَ المُسلِمین/ پس هرکه از مؤمنان در آن شهرها] بود، بیرون بردیم؛ ولی در آنجا جز یک خانه از فرمانبران خدا، بیشتر] نیافتیم.» (ذاریات/ 51، 35- 36) و همین ایمان و اسلام، سبب رهایی آنان شد. «2»
2. پاکدامنی: « … إِنَّهُم أُناسٌ یَتَطَهَّرُون/ آنان مردمی پاکیزگی ورزند (اعراف/ 7، 82) به همین دلیل، قوم لوط آنان را به اخراج تهدید کردند: «3» « … قالُوا أَخرِجُوهُم مِن قَریَتِکُم … » (اعراف/ 7، 82) عدّهای، پاکی آل لوط را دوری از عمل قوم لوط «4» دانستهاند.
3. شکر: خداوند در آیه 35 قمر/ 54 رهایی آل لوط را نعمتی از جانب خود و پاداش شکرگزاری آنها دانسته است: «نِعمَةً مِن عِندِنا کَذلِکَ نَجزِی مَن شَکَر» . برخی، شکر آللوط را به ایمان و اطاعت خداوند تفسیر کردهاند. «5»
آللوط در تورات
تورات، در نقل ماجرای لوط، با قرآن شباهتهایی و در مواردی نیز اختلاف دارد.
تورات از دو فرشته یاد کرده که بر آللوط وارد شدند؛ «6» ولی قرآن به صورت جمع (مرسلون/ فرشتگان) آورده که دست کم شامل سه فرشته میشود. درباره شمار فرزندان لوط نیز تناقض وجود دارد. در مواردی، به دو دختر تصریح شده و در یک جا میگوید: آن دو مرد (1). قصصالانبیاء، ص 166؛ کتاب مقدس، پیدایش، 19: 18- 26
(2). التحریروالتنویر، ج 27، ص 7- 8
(3). المیزان، ج 10، ص 359
(4). جامعالبیان، مج 5، ج 8، ص 305؛ الکشاف، ج 2، ص 125
(5). تفسیر قرطبی، ج 17، ص 94
(6). کتاب مقدس، پیدایش 19: 1
ا
(دو فرشته) به لوط گفتند: دامادها، پسران، دختران و همه منسوبان خود را از این مکان خارج کن که ما این محل را نابود خواهیم کرد؛ پس از آن، لوط سراغ دامادهایش رفت تا آنها را به خروج از شهر تشویق کند؛ ولی آنها نپذیرفتند. «1» براساس نقل تورات، زن لوط در میان راه به سبب نافرمانی از فرمان خداوند و توجّه به پشت سر، گرفتار عذاب الهی شد. «2» لوط پس از نابودی قوم، از کوهی در صُوعَر، بالا رفت و در آن جا با دو دخترش اقامت گزید. در همان جا دختر بزرگ لوط به خواهرش پیشنهاد کرد که به دلیل پیر شدن لوط و نبودن هیچ مردی که همسر آنها شود، به وی شراب نوشانده، در حال مستی با وی درآمیزند و بدین طریق نسل پدر را حفظ کنند؛ آن گاه در دو شب پیاپی به لوط شراب نوشاند و هر دو از وی حامله شدند. خواهر بزرگتر، صاحب پسری به نام «موآب» و خواهر کوچکتر نیز صاحب پسری به نام «بَنْعَمی» شدند. موآبیین از نسل موآب و بنیعَمُّون یا عمونیین از نسل بَنْعَمی هستند؛ «3» ولی از نظر مسلمانان و قرآن، چنین عملی ناشایست است و قرآن، ساحت پیامبران را از این کارهای ناشایست منزّه میداند. «4»
منابع
بحارالانوار؛ البدایة و النهایه؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر روحالبیان؛ تفسیر القرآن العظیم، ابنکثیر؛ التفسیرالکبیر؛ تفسیر المنار؛ جامعالبیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روحالمعانی فیتفسیر القرآن العظیم؛ روضالجنان و روحالجنان؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ قصصالانبیاء، ابنکثیر؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ کشفالاسرار و عدةالابرار؛ مجمعالبیان فی تفسیر القرآن؛ معجم البلدان؛ المیزان فیتفسیرالقرآن؛ النور المبین فی قصصالانبیاء والمرسلین. (1). کتاب مقدس، پیدایش 19: 14- 15
(2). همان، 19: 26
(3). همان، 19: 30
(4). المیزان،