آل‌موسی
اشاره
در قرآن، یک بار به آل موسی تصریح شده است: «وَ قالَ لَهُم نَبِیُّهُم إِنَّ ءَایَةَ مُلکِهِ أَن یَأتِیَکُمُ‌التَّابوتَ فیِهِ سَکِینَةٌ مِن رَبّکُم وَ بَقِیَّهٌ مِمّا تَرکَ ءَالُ‌مُوسی و ءَالُ هرُون … / و
پیامبرشان بدیشان گفت: در حقیقت، نشانه پادشاهی او طالوت این است که آن صندوق عهد که در آن آرامش خاطری از جانب پروردگارتان، و بازمانده‌ای از آن‌چه خاندان موسی و خاندان هارون در آن برجای نهاده‌اند … به سوی شما خواهد آمد» . (بقره/ 2، 248) یک بار نیز از دودمان موسی با واژه «ذرّیّه» که به برخی معانی آل نزدیک است، یاد شده: «و وَهَبنا لَهُ إسحقَ و یَعقوبَ … و مُوسی و هرونَ … * وَ مِن ءَابائِهِم وَ ذُرّیتِهِم و إِخونِهِم/ و به او، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم … و موسی و هارون را … و از پدران و فرزندان و برادرانشان.» (انعام/ 6، 84 و 87)
مقصود از آل‌موسی
به سبب گوناگونی معنای آل، مفسّران، در مقصود از آل موسی نیز چند نظر دارند:
1. خاندان موسی و هارون؛ «1» 2. موسی و خواصّ خاندان او؛ «2» 3. خود موسی که برای بزرگ‌داشت و احترام، با چنین تعبیری از او یاد شده است؛ «3» 4. پیروان او؛ «4» 5. پیامبران از نسل یعقوب پس از موسی و هارون. «5» (1). تفسیر قرطبی، ج 3، ص 163
(2). المیزان، ج 2، ص 291
(3). الکشاف، ج 1، ص 294؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 614
(4). التفسیر الکبیر، ج 6، ص 191؛ مواهب الرحمن، ج 4، ص 126
(5). الکشاف، ج 1، ص 293؛ فرهنگ اصطلاحات قرآنی، ص 8
آل هارون
در آیه 248 بقره/ 2 در کنار آل موسی از آل‌هارون نیز یاد شده و ذرّیّه در آیات 84 و 87 انعام/ 6 شامل آل هارون نیز می‌شود. هیچ یک از صاحب‌نظران، وجود فرزند را برای هارون منکر نشده‌اند؛ امّا درباره فرزند داشتن موسی اختلاف است. به نظر برخی، حضرت موسی فرزند نداشته؛ از این‌رو، «آل» را که در آیه پیش آمده است، به خاندان موسی و هارون که از نسل هارون استمرار یافته، تفسیر کرده‌اند. «1» شاید برخی از کسانی که آل را در آیه به معنایی جز خاندان موسی و هارون تفسیر کرده‌اند، به این نکته توجّه داشته‌اند که موسی فرزندی نداشته است. به نقل عهد عتیق، هارون دارای 4 پسر به ترتیب به نام‌های ناداب، ابیهو، العاذار و ایثامار «2» بوده که همگی از سران خاندان‌ها و طایفه‌های لاوی بودند «3» و بنا بر نقل همان کتاب، موسی نیز دارای دو فرزند به نام‌های جرشوم و ألیعازر (یا ألیعزر) «4» بوده است
میراث آل موسی و آل هارون
«.. و بَقیَّةٌ مِمّا تَرَکَ ءَالُ‌مُوسی و ءَالُ هرون … » (بقره/ 2، 248) به استناد آیه پیشین، فرشتگان، باقی‌مانده میراث آل موسی و آل هارون را که در صندوقی نگه‌داری می‌شده، به صورت نشان لیاقت طالوت، در حکم‌رانی بر بنی‌اسرائیل، نزد آنان آوردند.
(ظ الواح موسی) (1). التحریر والتنویر، ج 2، ص 494
(2). کتاب مقدس، خروج 6: 23
(3). همان: 25
(4). همان، 18: 3
فضایل آل‌موسی و آل‌هارون
« … وَ مَوسی و هرونَ … * و مِن ءَابائِهم و ذُرّیتِهِم وَ إِخونِهِم وَاجتَبَینهُم وَ هَدَینهُم إلی صِرطٍ مُستَقِیمٍ* أُولئِکَ الَّذِینَ ءَاتَینهُمُ الکِتبَ و الحُکمَ والنُّبُوَّة … / وموسی و هارون را … و از پدران و فرزندان و برادرانشان برخی را بر جهانیان برتری دادیم و آنان را برگزیدیم و به راه راست هدایت کردیم … آنان کسانی بودند که کتاب وحکم و نبوّت بدیشان دادیم.» (انعام/ 6، 84، 87 و 89) فضایلی که قرآن برای برخی از فرزندان، پدران و برادران موسی و هارون برشمرده، چنین است:
1. برگزیدگی: « … وَ اجتَبَینهُم … » برخی مفسّران، برگزیدگی را انتخاب آنان برای نبوّت یا رسالت دانسته‌اند؛ زیرا برگزیدگی پیامبران، همان بعثت آن‌ها است «1» و برخی آن را فیض الهی می‌دانند که انواع نعمت‌ها از آن بدون کوشش به دست می‌آید و ویژه پیامبران و برخی نزدیکان صدیق و شهید آن‌ها است. «2»
2. هدایت یافتن به صراط مستقیم: « … وَ هَدینهُم إلی صِرطٍ مُستَقِیم … » و صراط مستقیم به دین الهی تفسیر شده است. «3»
3. برخورداری از کتاب آسمانی: « … ءَاتَینهُم الکِتب … » صحف موسی و انجیل عیسی و زبور داوود از جمله آن‌ها است. «4» به نظر فخررازی، این آیه به اعطای علم فراوان به آن‌ها اشاره دارد. «5»
4. دریافت علم و حکم: « … ءَاتَینهُم‌الکِتبَ والحُکم.» برخی مفسّران، مقصود از «حکم» در آیه را عقل، «6» علم و فقه، «7» حکمت، «8» فهم کتاب آسمانی و شناخت احکام آن، «9» مقام قضاوت «10» یا مقام زمام‌داری «11» دانسته‌اند.
5. برخورداری از مقام نبوت: « … ءَاتَینهُم … النُّبُوَّة … » .
(1)
. التفسیر الکبیر، ج 13، ص 67 (2). المنار، ج 7، ص 590 (3). جامع البیان، مج 5، ج 9، ص 342 (4). همان، ص 343؛ کشف‌الاسرار، ج 3، ص 417 (5). التفسیر الکبیر، ج 13، ص 68 (6). جامع البیان، مج 5، ج 9، ص 343 (7). تفسیر قرطبی، ج 7، ص 24 (8). مجمع‌البیان، ج 4، ص 513؛ روح‌المعانی، مج 5، ج 7، ص 313 (9). جامع البیان، مج 5، ج 9، ص 343 (10). مجمع‌البیان، ج 4، ص 513؛ روح المعانی، مج 5، ج 7، ص 313؛ المنار، ج 7، ص 592 (11). التفسیر الکبیر، ج 13، ص 68
منابع
تفسیر التحریروالتنویر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم؛ فرهنگ اصطلاحات قرآنی؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ کشف‌الاسرار و عدةالابرار؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، سبزواری؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
آل یعقوب