گروه نرم افزاری آسمان

ابن صوریا


اشاره

ابن‌صوریا: عبدالله‌بن‌صوریا (صوری) «1» از قبیله بنی‌ثعلبة، «2» معروف به ابن‌صور اسرائیلی «3» یکی از دانش‌مندان بزرگ یهود در عصر پیامبر
از زندگانی وی اطلاع فراوانی در دست نیست؛ ولی روشن است که از احبار و عالمان بزرگ یهود، «4» اعلم آنان به تورات «5» و معاصر با پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است. در منابع موجود، روایات متفاوت و گاه متناقضی آمده که شناخت او و اظهارنظر قاطع درباره وی را مشکل می‌سازد. براساس برخی گزارش‌ها، وی هنگام ورود پیامبر به مدینه، با عدّه‌ای از یهودیان فدک نزد ایشان آمده و ضمن محاجّه با حضرت، مطالبی را پرسیدند و به‌رغم یقین کردن به رسالت پیامبر، از پذیرش اسلام سرباز زدند؛ «6» البتّه درباره ابن صوریا گفته شده که پس از این واقعه مسلمان شد، ولی مدّتی بعد، از اسلام برگشت. «7» برخی دیگر از گزارش‌ها او را تا پایان عمر، یهودی معتقد معرّفی کرده که روابط نزدیکی با پیامبر صلی الله علیه و آله داشت و حضرت را از برخی‌احکام تورات آگاه می‌کرد؛ «8» گرچه فرض آگاهی‌یافتن پیامبر صلی الله علیه و آله از احکام تورات به وسیله ابن صوریا با اعتقادات اسلامی سازگار و قابل پذیرش نیست. در روایتی دیگر آمده که در ماجرای تعیین حُکم زنای محصنه زن و مردی یهودی، از میان بزرگان خیبر، وی در جای‌گاه عالم‌ترین یهودی به تورات، حسب دستور پیامبر صلی الله علیه و آله در میان جمع حاضر شد و حکم تورات (سنگ سار کردن زناکاران) را اعلام کرد. «9» در مقابل این گروه از روایات (1). التعریف، ص 96
(2). البدایة و النهایه، ج 3، ص 186
(3). الاصابه، ج 4، ص 115
(4). الاصابه، ج 4، ص 115
(5). مجمع‌البیان، ج 3، ص 299-/ 300
(6). همان، ج 1، ص 325
(7). الاصابه، ج 4، ص 115
(8). جامع‌البیان، مج 4، ج 6، ص 340
(9). جامع‌البیان، مج 4، ج 6، ص 340

به روایت دیگری بر می‌خوریم که وی را یهودی فتنه‌جو معرّفی می‌کند. او و عدّه‌ای از بزرگان یهود، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند و از حضرت خواستند که برای حل اختلاف موجود بین آن‌ها و قومی دیگر از یهود به نفع آن‌ها داوری کند تا در عوض، رسالت حضرت را تأیید کنند. انگیزه آنان ازاین درخواست آن‌بود که پیامبر را از حق و دستور قرآن منحرف سازند. «1»

ابن‌صوریا در شأن نزول‌

اختلاف روایات شأن نزول درباره این شخصیّت فراوان است و شاید بتوان آیات مربوط را به طور کلّی به دو دسته تقسیم کرد که در یک دسته، از او چهره‌ای مثبت و در دسته دیگر، چهره‌ای منفی ارائه می‌شود. این دو دسته آیات یا درباره وی یا حوادثی است که او در آن‌ها نقش داشته است:
1. ابن حجر به نقل از مکّی درباره عبدالله‌بن صوریا خبر می‌دهد که وی پس از پذیرش اسلام، مرتد می‌شود. «2» طبری در نقلی، شأن نزول آیه «یأیُّها الرَّسولُ لا یَحزُنکَ الّذینَ یُسرِعونَ فِی‌الکُفرِ … » (مائده/ 5، 41) را عبدالله‌بن‌صوریا می‌داند که بعد از پذیرش اسلام، مرتد شد. «3»
2. مفسّران، شأن نزول آیات 97- 99 بقره/ 2 را درباره محاجّه او با پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته‌اند. ابن‌صوریا و یهودیان با آگاهی از نزول وحی بر پیامبر به وسیله جبرئیل گفتند:
جبرئیل دشمن ما است؛ زیرا همواره جنگ و سختی بر ما نازل می‌کند. در این هنگام، آیه «قُل مَن کان عَدوًّا لِجبریل … » (بقره/ 2، 97) و دو آیه بعدی آن نازل شد و خداوند او و یهودیان هم‌طرازش را دشمن جبرئیل، خدا و پیامبرش خواند. «4» (1). اسباب‌النزول، ص 162
(2). الاصابه، ج 4، ص 115
(3). جامع‌البیان، مج 4، ج 6، ص 315
(4). مجمع‌البیان، ج 1، ص 325

3. برخی از مفسّران، در تفسیر آیه «وَ قالوا کُونوا هُودًا أو نَصری تَهتَدوا … » (بقره/ 2، 135) می‌نویسند: روزی عبداللّه‌بن‌صوریا به پیامبر گفت: هدایت، همان چیزی است که ما برآنیم؛ پس از ما پیروی کن و هدایت شو و نصارا نیز مانند همین سخن را به پیامبر گفتند. «1»
4. در شأن نزول آیه «و أنِ احکُم بَینَهُم بِما أَنزلَ اللّهُ و لا تَتَّبِع أَهواءَ هُم وَ احذَرهُم أَن یَفتِنُوکَ عَن بَعضِ ما أَنزلَ اللّهُ إلیکَ … » (مائده/ 5، 49) که خطاب به پیامبر می‌گوید:
درباره یهودیان به آن‌چه خدا فرود آورده، داوری کن و از هواهایشان پیروی مکن، گفته‌اند: از جمله آنان، ابن‌صوریا بود. «2»
5. طبرسی در تفسیر آیه «لَن‌یَضُرّوکُم إلّاأذیً … » (آل‌عمران/ 3، 111) و آیه پس از آن که درباره یهودیان واذیّت و آزار آنان برضدّ مسلمانان است، از قول مقاتل می‌نویسد:
بزرگان یهود، از جمله عبدالله‌بن‌صوریا، دیگر یهودیان تازه مسلمان، مانند عبداللَّه بن سلام را به جهت اسلامشان سرزنش می‌کردند که این آیات نازل شد. «3»
6. قرطبی در شأن نزول آیه «یأیّها الّذین أُوتوا الکِتبَ ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصدّقًا لِما مَعَکم … » (نساء/ 4، 47) می‌نویسد: رسول خدا صلی الله علیه و آله به رؤسا و بزرگان احبار یهود، مانند عبدالله بن‌صوریا و کعب‌بن‌اسید فرمود: ای یهود! از خدا بترسید و اسلام آورید. به خدا سوگند! می‌دانید که آن‌چه شما را بدان می‌خوانم، حقّ است. آن‌ها سخن حضرت را انکار و آن‌چه را می‌دانستند، مخفی کرده و بر کفر خود افزودند «4» که این آیه درباره آنان نازل شد.
7. طبرسی در شأن نزول آیه «إنَّ الّذین یَکتُمونَ ما أنزَلنا مِنَ البَیّنتِ … » (بقره/ 2، 159) می‌نویسد: این آیه در حقّ یهود، از جمله ابن‌صوریا و نصارا است که امر پیامبر صلی الله علیه و آله و نبوّتش را انکار کردند؛ در حالی‌که نشانه‌هایش را در تورات و انجیل به طور قطع می‌دیدند. «5»
8. ابوالفتوح رازی از قول ضحّاک نقل می‌کند که: مقصود خداوند از آیه «الّذین ءاتَینهم الکِتبَ یَتلونَه حَقَّ تِلاوَتِه أُوللِک یُؤمِنونَ بِه» (بقره/ 2، 121) که در باره مؤمنان به کتاب آسمانی است، جهودانی هستند که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آوردند و از جمله آن‌ها (1). جامع‌البیان، مج 1، ج 1، ص 784
(2). اسباب‌النزول، ص 162
(3). مجمع‌البیان، ج 2، ص 813
(4). تفسیر قرطبی، ج 5، ص 158
(5). مجمع‌البیان، ج 1، ص 441

عبداللّه‌بن‌صوریا است. «1»
9. در آیه «لَیسوا سَواءً مِن أهلِ‌الکِتبِ أُمَّةٌ قائِمةٌ یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وَ هُم یَسجُدونَ» از برخی اهل‌کتاب یاد می‌شود که به طاعت خدا ایستاده‌اند و آیات خدا را در دل شب تلاوت می‌کنند و سجده‌به‌جا می‌آورند. (آل‌عمران/ 3، 113) برخی‌از مفسّران در زمره «أُمّة قائمة» از ابن‌صوریا، عبداللّه بن سلام، اسدواسید پسران شعبه و یارانشان نام برده‌اند. «2»
10. ابوالفتوح نقل می‌کند: مقصود از احبار در آیه ذیل، ابن صوریا است: «إنّا أَنزلنا التَّورل- ةَ فیها هُدیً و نُورٌ یَحکُمُ بِها النّبیّون الّذین أَسلَموا لِلّذین هادُوا و الرّبنیّونَ و الأحبارُ بِما استُحفِظوا مِن کِتبِ اللّهِ و کانوا عَلیهِ شُهَداء … ما به راستی تورات را که در آن هدایت و روشنایی است، نازل کردیم. پیامبرانی که تسلیم فرمان خدا بودند به موجب آن برای یهود] داوری می‌کردند و نیز] خداشناسان و دانشمندان که به حفظ کتاب خدا مأمور بودند و بر آن گواه بودند … » . (مائده/ 5، 44) «3»
11. هنگامی که یهودیان از حکم سنگسار دو یهودی خیبر ناخشنود بودند، پیامبر صلی الله علیه و آله ابن‌صوریا را سوگند داد تا حکم زناکاران محصنه را در تورات بازگوید و او تأیید کرد که حکم آنان سنگسار است. «4» پیامبر دستور داد دو زناکار را حاضر و در مقابل مسجد سنگسار کنند. «5» در این هنگام، خداوند آیات 41- 51 مائده/ 5 را نازل فرمود. طبق نظر مفسّران، ابن صوریا پس از این ماجرا مورد سرزنش یهودیان قرار گرفت که آیه 23 آل‌عمران/ 3 در حمایت از او نازل شد: «أَلَم تَرَ إلی الّذینَ أُوتوا نَصیبًا مِنَ الکِتبِ یُدعَونَ إلی کِتبِ اللّهِ لِیَحکُمَ بَینَهم ثُمّ یَتولّی فَریقٌ مِنهُم وَ هُم مُعرِضونَ» . «6»
علّامه طباطبایی و طبری شأن نزول آیات 15- 16 مائده/ 5 «یأهلَ الکِتبِ قَد جاءَکُم رَسولُنا یُبَیّنُ لَکم کَثیرًا (1). روض الجنان، ج 2، ص 135
(2). غررالتبیان، ص 228
(3). روض‌الجنان، ج 6، ص 390؛ التعریف، ص 97
(4). جامع‌البیان، مج 4، ج 6، ص 318
(5). مجمع‌البیان، ج 3، ص 299
(6). همان، ج 2، ص 722

مِمّا کُنتُم تُخفونَ مِنَ الکِتبِ» را نیز همین مسأله زنای محصنه می‌دانند. «1» سیوطی نیز آیه 76 بقره/ 2 را در این باره می‌داند. «2»

منابع‌

اسباب‌النزول، واحدی؛ الاصابة فی تمییزالصحابه؛ البدایة والنهایه؛ التعریف و الاعلام؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الجامع لاحکام‌القرآن، قرطبی؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ غررالتبیان فی من لم‌یسم فی القرآن؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن.

ابن عب