ابوحذیفة بن عتبه
اشاره
ابوحذیفة بن عتبه: قیسبن عتبةبن ربیع بن عبد شمس قریشیازاصحاب فاضل و فداکار رسول خدا صلی الله علیه و آله
در بیشتر منابع، نامهای مِهشم، هیشم و هاشم برای او ذکر شده است. «1» پدرش عتبه از بزرگان قریش و از سردمداران مشرکان در بدر بود. ابوحذیفه پیش از رفتن پیامبر به دارالارقم (سال 4 بعثت) مسلمان شد. «2» او با همسرش، سهلة بنت سهیلبن عمرو به حبشه مهاجرت کرد؛ امّا با شنیدن شایعه مصالحه پیامبر و مکّیان، از آنجا بازگشت «3» و در پناه امیّة بنخلف یا پدرشعُتبه قرار گرفت. «4» همراهی ابوحذیفه با پیامبر صلی الله علیه و آله در مهاجرت به مدینه و پیمان برادری میان او و عبّادبنبشر، «5» شرکت وی در مهاجرت دوم به حبشه را «6» به روایتی ضعیف بدل میکند. بر پایه دو روایت پیشین، لقب ذوهجرتین و ذوقبلتین «7» نیز بر وی صادق است.
ابوحذیفه در همه غزوههای پیامبر صلی الله علیه و آله «8» و نیز سریّههایی که به فرماندهی حمزةبنعبدالمطّلب، سعدبنابیوقّاص، عبداللَّهبن جحش و ابوسلمه انجام شد، شرکت داشت. «9» وی در غزوه بدر در قتل پدرش عُتبه که در سپاه مشرکان بود، شرکت کرد و به نقلی، خود، پدرش را به مبارزه فراخواند؛ به همین جهت خواهرش هند، همسر (1). الاستیعاب، ج 4، ص 197؛ اسدالغابه، ج 6، ص 68
(2). اسدالغابه، ج 6، ص 68
(3). السیرة النبویه، ج 1، ص 365
(4). انساب الاشراف، ج 1، ص 262؛ الکامل، ج 2، ص 77
(5)
(6) 5 و. الطبقات، ج 3، ص 62
(7). الاصابه، ج 7، ص 74
(8). الطبقات، ج 3، ص 62
(9). المغازی، ج 1، ص 9، 19 و 345
اعلام قرآن، ج1، ص: 395
ابوسفیان او را با دو بیت هجو کرد؛ «1» البتّه روایتهای معتبر دیگری حکایت از آن دارند که عُتبه، به دست حمزةبنعبدالمطّلب «2» یا حضرت علی علیه السلام کشته شده است. «3»
ابوحذیفه چون جنازه پدر را دید، رنگ از رخسارش پرید. پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: آیا دچار تردید شدهای؟ ابوحذیفه گفت: خیر ای رسولخدا! بلکه در پدرم فضل و بردباری و دانشی سراغ داشتم که گمان میکردم ایمان خواهد آورد. «4» در همین نبرد، چون پیامبر اعلام کرد که گروهی از بنیهاشم به اکراه به میدان نبرد آمدهاند و مسلمانان نباید آنها را بکشند، ابوحذیفه باناراحتی فریاد برآورد: بستگان خویش را بکشیم و خویشان پیامبر صلی الله علیه و آله را رها کنیم؟ هرگز. «5» بر پایه این روایت، پیامبر خشم خود را از سخنان ابوحذیفه به عمر بنخطّاب ابراز و عُمر اعلام کرد که ابوحذیفه منافق شده است. بعضی از محدّثان شیعه، سخنان عمر را درباره نفاق ابوحذیفه نقل کرده، بر این باورند که اگر اجتهاد مصطلح اهل سنّت درباره خلفا و صحابه روا است و هر سخن آنها را باید اجتهاد شخصی ایشان دانست، پس سخنان ابوحذیفه نیز از سنخ همین اجتهاد مصطلح است و عمر نباید او را به نفاق متّهم میکرد؛ «6» به هر روی، ابوحذیفه از سخنان خود در غزوه بدر در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله پشیمان شد و اعتقاد یافت که فقط شهادت، گناه او را پاک میکند. «7» شخصیّت علمی ابوحذیفه را میتوان از تفسیری که از کلمه «کُن» در آیه «فَسَبِّح بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السجِدین» (حجر/ 15، 98) انجامداد و آن را نشان دهنده وجوب سجده گرفت «8» و نیز اینکه یکی از معدود افرادی بود که در آغاز بعثت توان خواندن و نوشتن داشت، «9» به خوبی دریافت. (1). المغازی، ج 1، ص 70؛ الطبقات، ج 3، ص 62؛ الاستیعاب، ج 4، ص 197
(2). السیرة النبویه، ج 2، ص 625
(3). نهجالبلاغه، نامه 64
(4). المغازی، ج 1، ص 112
(5). الطبقات، ج 4، ص 7
(6). بحارالانوار، ج 34، ص 380
(7). الطبقات، ج 4، ص 7
(8). تفسیر قرطبی، ج 10، ص 42
(9). العقد الفرید، ج 4، ص 149
فرجام ابوحذیفه
او سرانجام در دوره خلافت ابوبکر، هنگام نبرد با مسیلمه کذّاب، در یمامه، در 53 یا 54 سالگی کشته شد. «1» از میان فرزندان او، محمد که در هجرت حبشه به دنیا آمده بود، «2» پس از کشته شدن پدر در کفالت عثمان قرار گرفت و در شورش مردم مصر برضدّ عثمان نقش مهمّی را ایفا کرد. «3»
ابوحذیفه در شأن نزول
1. آیات 217- 218 بقره/ 2: «یَسْئلونَک عَنِالشَّهرِ الحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُل قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ … » . مفسّران شأن نزول این دو آیه را سریّه عبداللَّه بنجحش میدانند که با هفت تن از مسلمانان از جمله ابوحذیفه به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله برای ارزیابی موقعیّت کاروانهای تجاری مشرکان مکّه از مدینه بیرون آمدند و بر خلاف دستور پیامبر در ماه رجب با مشرکان جنگیده، یکی از آنان را کشتند. مشرکان زبان به سرزنش گشودند که دو آیه بالا در پاسخ به آنها نازل شد و ضمن تأیید حرمت ماههای حرام، فتنههای مشرکان، چون اخراج از مسجدالحرام و کفر بهخداوند، را بالاتر و زشتتر از کشتار در ماه حرام دانست؛ بدینگونه مؤمنان، مهاجران و مجاهدان راه خدا حمایت شدند. «4»
2. آیه 155 آلعمران/ 3: «إنّ الّذینَ تَولَّوا مِنْکُم یَومَ الْتَقَی الجَمْعانِ … / کسانیکه در روز برخورد دو سپاه فرار کردند» . این آیه در خصوص فراریان جنگ احُد که پیامبر صلی الله علیه و آله را رها کردند، فرود آمده و بنابر روایتی، ابوحذیفه یکی از آنها بوده است. «5» (1). الطبقات، ج 3، ص 62
(2). اسدالغابه، ج 6، ص 68
(3). المعارف، ص 272
(4). جامعالبیان، مج 2، ج 2، ص 475، 482- 483
(5). مبهمات القرآن، ج 1، ص 310
منابع
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ اسدالغابة فی معرفةالصحابه؛ الاصابة فی تمییزالصحابه؛ انساب الاشراف؛ بحارالانوار؛ تفسیر مبهمات القرآن؛ جامعالبیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ السیرة النبویه، ابنهشام؛ الطبقات الکبری؛ العقدالفرید؛ الکامل فی التاریخ؛ المعارف؛ المغازی؛ نهجالبلاغه
ابوالحُصی