ابوعقیل انصاری
اشاره
ابوعقیل انصاری: حثجاث یا حثحاث، معروف به صاحب‌الصاع از تیره بنی‌انیف اراشی «1» و از هم پیمانان بنی عمرو* بن‌عوف «2» طبری به نقل از قتاده، نامش را حبحاب، و شیخ طوسی حجاب بن‌عثمان ذکر کرده است «3» که گویا طبق نقل طبری، تصحیف «حبحاب ابوعقیل» باشد؛ چنان‌که دو نام اوّل نیز تصحیف یک نام است. وی از مسلمانان تهی‌دست بود «4» و با کارگری، امرار معاش می‌کرد. «5»
از زندگی و مرگ وی اطلاع چندانی در دست نیست.
گروهی از مفسّران، جمله «والَّذینَ لا یَجدونَ الّا جُهدَهُم» در آیه 79 توبه/ 9 را درباره ابوعقیل دانسته‌اند. خداوند می‌فرماید: «الَّذینَ یَلمِزونَ المُطَّوّعینَ مِنَ المُؤمِنینَ فِی الصَّدَقتِ والَّذینَ لا یَجِدونَ الّا جُهدَهُم فَیَسخَرونَ مِنهُم سَخِرَ اللَّهُ مِنهُم ولَهُم عَذابٌ الیم آنان که از مؤمنانِ داوطلب، در صدقاتشان عیب‌جویی* می‌کنند، و کسانی را که برای انفاق* در راه خدا] جز به مقدار ناچیز] توانایی خود دست‌رسی ندارند، به تمسخر می‌گیرند، خدا آنان را مسخره می‌کند، و برای آن‌ها عذاب دردناکی است» .
در نقلی از ابن‌عباس، ربیع‌بن‌انس «6» و قتاده «7» آمده است که وقتی رسول‌خدا صلی الله علیه و آله مؤمنان را به آوردن صدقه* تشویق کرد، برخی از آنان صدقاتی آوردند که مورد تمسخر* منافقان قرار گرفت و از سوی آنان به ریا* متهم شدند. ابوعقیل نیز یک صاع (حدود سه کیلو) خرما (1). الاستیعاب، ج 4، ص 279؛ الاصابه، ج 7، ص 233
(2). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 248؛ الاستیعاب، ج 4، ص 279
(3). التبیان، ج 5، ص 266
(4). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 248؛ کشف‌الاسرار، ج 4، ص 181
(5). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 248؛ التبیان، ج 5، ص 266
(6). الاستیعاب، ج 4، ص 279- 280
(7). اسباب النزول، ص 210؛ التبیان، ج 5، ص 266
آورد و گفت: جز 2 صاع خرما چیزی نداشتم که آن را نیز شب پیشین با آب‌کشی برای نخلستانی، مُزد گرفتم. یک صاع را برای خانواده‌ام نگه داشتم و دیگری را برای شما آوردم. منافقان با استهزا* ی وی گفتند: خداوند از این صدقه ابوعقیل بی‌نیاز است. «1» به دنبال آن، آیه پیشین نازل شد و آنان را توبیخ کرد و به عذاب الهی وعده‌شان داد. بخاری با نقل این جریان از ابن‌مسعود، مقدار صدقه ابوعقیل را نصف صاع ذکر کرده «2» و میبدی با توجه به سیاق آیات، زمان پرداخت آن را در آستانه عزیمت پیامبر صلی الله علیه و آله به تبوک* و برای تأمین هزینه جنگ دانسته است. «3»
منابع
اسباب النزول، واحدی؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ الاصابة فی معرفة الصحابه؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام؛ صحیح البخاری؛ کشف‌الاسرار و عدةالابرار. (1). السیرة النبویه، ج 4، ص 551؛ جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 250
(2). صحیح البخاری، ج 5، ص 245، ح 4668
(3). کشف‌الاسرار، ج 4، ص 181
ابوفکی