ابوقیس
اشاره
ابو قیس بن فاکِه بن مغیره قریشی: از تیره بنی مخزوم و از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله
او از تیره بنی‌مخزوم «1» و یکی از 7 «2» یا 5 تن «3» مسلمانی است که در مکّه به پیامبر صلی الله علیه و آله گرویده؛ امّا هنگام هجرت* حضرت به مدینه، از طرف پدران و اقوام خویش از هجرت باز داشته و زندانی شدند و اندک اندک فریفته شده، «4» یا در برابر شدت شکنجه‌های مشرکان تاب نیاورده، از اسلام برگشتند. «5» از جزئیات زندگی ابوقیس‌در این دوره و پیش از آن، بیش از آن‌چه بیان شد، اطلاعی در دست نیست.
وی در سپاه مشرکان مکّه، در جنگ بدر* (دوم هجری) حضور یافت و به دست حمزةبن عبدالمطلب «6» یا علی* بن‌ابی‌طالب (به گفته ابن‌اسحاق) و یا به دست عمار* بن‌یاسر (به گفته ابن‌هشام) «7» کشته شد. واقدی چگونگی کشته شدنش را چنین گزارش می‌کند: چون بنی‌مخزوم در جنگ بدر، شدت خشم مسلمانان را درباره ابوجهل* دریافتند، برای حفظ جان او، لباس جنگی‌اش را به تن عده‌ای کردند تا مسلمانان را بفریبند و ابوقیس یکی از افرادی بود که لباس ابوجهل بر تنش پوشانده شد و حمزه*، به تصوّر این‌که ابوجهل است، بر او حمله برد و به قتلش رساند. «8» در هر صورت ابوقیس در جنگ بدر و در حال کفر کشته شد. «9» (1). السیرة النبویه، ج 2، ص 641
(2). المغازی، ج 1، ص 72
(3). تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 28
(4). السیرة النبویه، ج 2، ص 641
(5). تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 28
(6). المغازی، ج 1، ص 150
(7). السیرة النبویه، ج 2، ص 711
(8). المغازی، ج 1، ص 86
(9). جمهرةانساب‌العرب، ص 144
ابوقیس در شأن نزول
مفسران در ذیل دو آیه، از ابوقیس سخن به میان آورده‌اند:
1. در ذیل آیه 97 نساء/ 4: «انَّ الَّذینَ تَوَفّهُمُ المَلکَةُ ظالِمی انفُسِهِم قالوا فیمَ کُنتُم قالوا کُنّا مُستَضعَفینَ فِی الارضِ قالوا الَم تَکُن ارضُ اللَّهِ وسِعَةً فَتُهاجِروا فیها فَاولکَ مَأوهُم جَهَنَّمُ وساءَت مَصیرا کسانی هستند که فرشتگان* جانشان را می‌ستانند؛ در حالی‌که بر خویشتن ستم کرده بودند. از آن‌ها می‌پرسند: در چه کاری بودید؟ گویند: ما در روی زمین مردمی زبون گشته بودیم. فرشتگان گویند: آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن مهاجرت کنید؟ مکان اینان جهنّم و آن بد فرجامی است.» طبری می‌گوید: آیه درباره عده‌ای از جوانان مرتد، از جمله ابوقیس‌بن‌فاکه نازل شده است. «1»
طبرسی به نقل از ابوحمزه ثمالی آورده است که آیه درباره گروهی از مردم است که به اسلام گرویده بودند؛ امّا در بدر با مشرکان همراه شدند و گویا ابوقیس بن فاکه از جمله آنان بوده است. «2»
2. طبری در ذیل آیه 49 انفال/ 8 از مجاهد نقل کرده است که آیه، درباره گروهی از قریش از جمله ابوقیس است. «3» طبرسی «4» و آلوسی «5» نیز آیه را در همین باره دانسته‌اند.
مجلسی، تفصیل داستان شأن نزول را چنین آورده است: عده‌ای از جوانان قریش در مکّه اسلام آوردند؛ امّا پدرانشان، آنان را زندانی کردند و مانع هجرتشان شدند. آنان هنگامه بدر با قریش خارج شدند؛ در حالی‌که در تردید و نفاق بودند. از جمله آنان ابوقیس‌بن‌فاکه بود. اینان چون به یاران اندک رسول خدا نظر کردند، گفتند:
اینان تهی‌دستان‌اند و دینشان آنان را فریفته و هم اکنون کشته می‌شوند که خداوند این (1). جامع‌البیان، مج 4،، ج 5، ص 317 و 319
(2). مجمع‌البیان، ج 3، ص 150
(3). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 29
(4). مجمع‌البیان، ج 4، ص 846
(5). روح‌المعانی، مج 6، ج 10، ص 23
آیه را درباره آنان نازل فرمود: «اذ یَقولُ المُنفِقونَ والَّذینَ فی قُلوبِهِم مَرَضٌ غَرَّ هؤلاءِ دینُهُم و مَن یَتَوَکَّل عَلَی‌اللَّهِ فَانَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیم منافقان و کسانی که در دل بیماری دارند، گفتند: اینان را دینشان فریفته است و هرکس به خدا توکل کند، همانا خداوند با عزت و حکمت است» . «1»
منابع
بحارالانوار؛ تاریخ الیعقوبی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ جمهرة انساب‌العرب؛ روح‌المعانی فی‌تفسیر القرآن العظیم؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآ