گروه نرم افزاری آسمان

اسحاق علیه السلام‌


اشاره

اسحاق علیه السلام: از پیامبران الهی، فرزند ابراهیم علیه السلام و نیای بنی‌اسرائیل
نام این پیامبر 17 بار در قرآن کریم در آیات 133، 136، 140 بقره/ 2؛ 84 انعام/ 6؛ 84 آل‌عمران/ 3؛ 163 نساء/ 4؛ 71 هود/ 11؛ 6، 38 یوسف/ 12؛ 39 ابراهیم/ 14؛ 49 مریم/ 19؛ 72 انبیاء/ 21؛ 27 عنکبوت/ 29؛ 112- 113 صافّات/ 37، 45 ص/ 38 ذکر شده است.
مشهور لغویان اسحاق را واژه‌ای عبری می‌دانند که از «یصحاق» به معنای «می‌خندد» گرفته شده است «1» ، اگرچه برخی آن را عربی و مشتق از «س- ح- ق» دانسته‌اند. «2»
درباره این پیامبر نیز، همانند برخی دیگر از پیامبران، در منابع اسلامی و قرآن کریم و در کتاب مقدس، گزارشهای فراوانی وجود دارد که برخی از آنها با هم سازگار بوده، برخی نیز ناسازگاریهای عمیقی دارد.

اسحاق در کتاب مقدس‌

تاریخ و داستان زندگی اسحاق در عهد عتیق در سِفْر پیدایش به‌تفصیل بیان شده و از او به عنوان فرزندی یاد شده است که خداوند پیش از تولد و در هنگام پیری والدینش وعده تولد او را به ابراهیم* داده بود «3» و چون این خبر باعث خوشحالی وی و همسرش ساره* گردید، این مولود را اسحاق یعنی «خنده» نام نهادند «4» و 8 روز پس از تولد به فرمان (1). المعرب، ص 12؛ قاموس کتاب مقدس، ص 51- 52؛ التحقیق، ج 1، ص 82، «اسحاق» ؛ لسان‌العرب، ج 6، ص 195، «سحق»
(2). واژه‌های دخیل، ص 118؛ المزهر، ج 1، ص 140؛ لسان‌العرب، ج 6، ص 195، «سحق»
(3). کتاب مقدس، پیدایش 17: 1- 18
(4). همان، 21: 6- 7؛ اعلام قرآن، ص 114

خداوند او را ختنه کردند. «1» هنگامی که اسحاق را از شیر گرفتند ابراهیم به این مناسبت جشن بزرگی برپا کرد. «2»
در عهد قدیم ناسازگاری میان اسماعیل و اسحاق و رانده شدن اسماعیل و مادرش از خانه گزارش شده است. «3»
در عهد جدید نیز از زبان پولس نقل شده که اسحاق در کودکی مورد آزار برادر پدری خود اسماعیل قرار گرفت و خداوند به ابراهیم دستور داد که کنیزش هاجر و پسرش اسماعیل* را از خانه بیرون کند، زیرا از نظر آنان پسر کنیز نمی‌تواند، مانند پسر زن آزاد از دارایی ابراهیم ارث ببرد. «4»
برخلاف بیشتر مفسران مسلمان و ظاهر آیات قرآن، کتاب مقدس در داستان امتحان ابراهیم، ذبح را به اسحاق نسبت داده و آورده است: خداوند به ابراهیم فرمان داد یگانه پسرش اسحاق را به سرزمین «موریا» برده، وی را در آنجا بر سر یکی از کوهها به عنوان هدیه سوختنی قربانی کند. «5» یهود این ویژگی را از دلایل برتری اسحاق علیه السلام بر اسماعیل علیه السلام می‌دانند. (ظ اسماعیل علیه السلام)
براساس گزارش همین کتاب اسحاق در سن 40 سالگی به‌سفارش پدرش و باوساطت خادم او با دختر پسر عموی خود «ربکا» (دختر بتوئیل بن ناحور) ازدواج کرد. «6» ثمره این ازدواج پس از 20 سال نازایی دو پسر همزاد به نامهای «عیسو» و «یعقوب» * بود. «7»
پس از سپری شدن 137 سال، اسحاق درحالی‌که پیر و نابینا شده بود، خواست از میان دو فرزندش یکی را به جانشینی خود برگزیند، که یعقوب با اقدام زیرکانه‌ای این مقام را (1). کتاب مقدس، پیدایش، 21: 4
(2). کتاب مقدس، پیدایش 21: 8
(3). همان، 21: 9- 21
(4). همان، غلاطیان، 4: 28- 31
(5). همان، پیدایش 22: 1- 3
(6). همان، 24: 1- 67
(7). همان، 25: 19- 26

نصیب خود کرد. «1»
اسحاق در 180 سالگی از دنیا رفت و پسرانش یعقوب و عیسو او را در مقبره ابراهیم علیه السلام، معروف به «مکفیله» دفن کردند. «2»

اسحاق درقرآن ومنابع اسلامی‌

به جز داستان مژده تولد اسحاق، درباره تاریخ، مکان، مدت عمر و دیگر ویژگیهای زندگی او در قرآن چیز دیگری نیامده است؛ ولی نام او در میان چند پیامبر دیگر با چندین صفتی که به او نسبت داده شده ذکر گردیده است. درباره داستان بشارت تولد اسحاق گفته شده: عادت حضرت ابراهیم علیه السلام بر آن بوده که همواره باید چند مهمان بر سر سفره او حاضر باشند؛ اما چند روزی مهمانی برای او نرسیده بود که سه «3» ، 4 «4» ، 8 «5» یا … فرشته به‌صورت ناشناس و با ادای سلام بر وی وارد شدند. ابراهیم گوساله فربهی را برای آنان بریان کرده، بر سرِ خوان نهاد؛ ولی با شگفتی دید آنها به سوی غذا دست دراز نمی‌کنند، از این‌رو آنان را ناشناس و بیگانه شمرده، در دل هراسی احساس کرد. فرشتگان با معرفی خود و بیان اینکه به سوی قوم لوط فرستاده شده‌اند هراس ابراهیم را برطرف کردند:
«ولَقَد جاءَت رُسُلُنا ابرهیمَ بِالبُشљɢ قالوا سَلمًا قالَ سَلمٌ فَما لَبِثَ ان جاءَ بِعِجلٍ حَنیذ* فَلَمّا رَءا ایدِیَهُم لا تَصِلُ الَیهِ نَکِرَهُم واوجَسَ مِنهُم خیفَةً قالوا لا تَخَف انّا ارسِلنا الی قَومِ لوط» . (هود/ 11، 69- 70) در این هنگام همسر ابراهیم ایستاده بود، پس خندید و فرشتگان او را به تولد اسحاق و پس از او یعقوب بشارت دادند: «وامرَاتُهُ قامَةٌ فَضَحِکَت فَبَشَّرنها بِاسحقَ ومِن وراءِ اسحقَ یَعقوب» . (هود/ 11، 71) در ذیل این آیه، برخی مفسران «ضَحِکَت» را از «ضَحْک» به فتح ضاد و به معنای «حائض شدن» دانسته و گفته‌اند: ظاهر شدن این حالت در ساره نشانه نزدیکی بشارت فرشتگان به تولد اسحاق بوده است «6» ؛ ولی بیشتر مفسران این واژه را از «ضِحْک» به کسر ضاد و به معنای «خندیدن» مشتق دانسته و در سبب خنده او برخی از آنها گفته‌اند: چون ساره گفت‌وگوی ابراهیم و مهمانان را می‌شنید، نخست از امتناع آنها از خوردن غذا ناراحت و نگران شد؛ (1). همان، 27: 1- 29؛ قاموس کتاب مقدس، ص 53
(2). کتاب مقدس، پیدایش 35: 28- 29؛ قاموس کتاب مقدس، ص 52
(3). مجمع البیان، ج 5، ص 272؛ تفسیر المنار، ج 12، ص 127؛ قصص الانبیاء، شعراوی، ج 2، ص 644
(4). الصافی، ج 2، ص 459؛ المیزان، ج 12، ص 320
(5). البحر المحیط، ج 6، ص 179
(6). جامع‌البیان، مج 7، ج 12، ص 95؛ التبیان، ج 6، ص 31؛ المیزان، ج 10، ص 323

ولی هنگامی که دانست آنان فرشته‌اند، خوشحال شده، خندید «1» یا چون شنید که قوم لوط به سبب سرپیچی از فرمان خداوند دچار عذاب می‌شوند خندیϮ «2» برخی نیز بر این باورند که در آیه تقدیم و تأخیر صورت گرفته و اصل آیه چنین بوده است: «فَبَشَّرنها بِاسحقَ ومِن وراءِ اسحقَ یَعقوب فَضَحِکَت … » و خنده ساره را به سبب شگفتی وی از این بشارت دانسته‌اند»
، زیرا منابع اسلامی گفته‌اند: در آن هنگام ابراهیم علیه السلام 100 «4» ، 112 «5» یا 120 «6» سال و همسرش ساره 70 «7» ، 90 «8» یا 98 «9» سال داشته است. این تعجب از آیه بعد نیز نمایان است: «قالَت یوَیلَتی ءَالِدُ وانا عَجوزٌ وهذا بَعلی شَیخًا انَّ هذا لَشَی‌ءٌ عَجیب گفت: ای وای بر من، آیا من فرزند می‌آورم؛ درحالی‌که پیر زنم، و این شوهرم پیر مردی است؟! این راستی چیز عجیبی است» . (هود/ 11، 72)
خداوند در آیاتِ 84 انعام/ 6؛ 39 ابراهیم/ 14؛ 72 انبیاء/ 21؛ 27 عنکبوت/ 29؛ 49 مریم/ 19 از اسحاق به عنوان موهبت خویش به ابراهیم علیه السلام یاد کرده است: « … و وَهَبنا لَه اسحق … » ؛ همچنین از آیه «الحَمدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ اسمعیلَ واسحقَ انَّ رَبّی لَسَمیعُ الدُّعاء حمد خدای را که در پیری اسماعیل و اسحاق را به من بخشید.
مسلماً پروردگار من شنونده دعاست» (ابراهیم/ 14، 39) چنین برمی‌آید که همسر ابراهیم علیه السلام سالها نازا بود و تولد فرزندان او پس از انقطاع همه اسباب عادی و در پی استجابت دعای وی بوده است، به‌گونه‌ای که پس از این موهبت الهی خداوند را حمد و سپاس می‌گوید. براساس دیدگاه آن دسته از مفسران که اسحاق را «ذبیح اللّه» می‌دانند، آیات «رَبّ هَب لی مِنَ الصلِحین* فَبَشَّرنهُ بِغُلمٍ حَلیم» (صافّات/ 37، 100- 101) نیز درباره بشارت به تولد اسحاق است «10» ، اگرچه بیشتر مفسران اسماعیل را ذبیح اللّه (1). التبیان، ج 6، ص 32؛ المیزان، ج 10، ص 324؛ الدرالمنثور، ج 12، ص 451
(2). التبیان، ج 6، ص 32؛ تفسیر قرطبی، ج 9، ص 46
(3). مجمع‌البیان، ج 5، ص 273
(4). مروج‌الذهب، ج 1، ص 43
(5). مجمع‌البیان، ج 6، ص 491
(6). همان، ج 5، ص 273؛ مروج الذهب، ج 1، ص 43
(7). الکامل، ج 1، ص 102
(8). تفسیر قرطبی، ج 9، ص 47
(9). مجمع البیان، ج 5، ص 273
(10). جامع‌البیان، مج 12، ج 23، ص 102- 103

دانسته و این آیات را نیز به او تفسیر کرده‌اند «1» (ظ اسماعیل علیه السلام)؛ همچنین در ذیل آیات «هَل اتکَ حَدیثُ ضَیفِ ابرهیمَ المُکرَمین* اذ دَخَلوا عَلَیهِ فَقالوا سَلمًا قالَ سَلمٌ قَومٌ مُنکَرون* فَراغَ الی اهلِهِ فَجاءَ بِعِجلٍ سَمین* فَقَرَّبَهُ الَیهِم قالَ الا تَأکُلون* فَاوجَسَ مِنهُم خیفَةً قالوا لا تَخَف وبَشَّروهُ بِغُلمٍ عَلیم* فَاقبَلَتِ امرَاتُه فی صَرَّةٍ فَصَکَّت وجهَها وقالَت عَجوزٌ عَقیم» (ذاریات/ 51، 24- 29) که حکایتی همانند آیات 69- 70 هود/ 11 را بیان می‌کند، برخی از مفسران «غلم عَلیم» را به اسحاق تفسیر کرده و گفته‌اند: این آیات درباره بشارت به تولد آن پیامبر است. «2»
براساس برخی آیات، گویا طولانی شدن انتظار فرزند، به نومیدی ابراهیم منجر شده بود: « … قالوا لا تَوجَل انّا نُبَشّرُکَ بِغُلمٍ عَلیم* قالَ ابَشَّرتُمونی عَلی ان مَسَّنِیَ الکِبَرُ فَبِمَ تُبَشّرون* قالوا بَشَّرنکَ بِالحَقّ فَلا تَکُن مِنَ القنِطین گفتند: نترس ما تو را به پسری دانا بشارت می‌دهیم. گفت: آیا به من بشارت می‌دهید، با اینکه پیر شده‌ام؟! به چه چیز بشارت می‌دهید؟! گفتند: تو را به حق بشارت دادیم، پس از مأیوسان مباش» . (حجر/ 15، 53- 55) اگرچه برخی مفسران «غلم عَلیم» را به اسماعیل تفسیر کرده‌اند «3» ؛ ولی بیشتر آنها با ذکر دلایلی این آیات را درباره اسحاق می‌دانند. «4»
صرف نظر از آیاتی که به تولد اسحاق بشارت می‌داد، درباره زندگی اسحاق در قرآن چیزی بیان نشده است؛ ولی منابع اسلامی که گاهی از کتاب مقدس نیز متأثّر است تولّد او را، 5 «5» ، 7 «6» ، 13 «7» یا … سال بعد از تولد برادرش اسماعیل و بنابر برخی روایات در شب عاشورا «8» ، در سرزمین شام «9» یا منطقه جرار «10» ذکر کرده است. از ابن عباس (1). التبیان، ج 8، ص 517؛ کشف الاسرار، ج 8، ص 287؛ المیزان، ج 17، ص 155
(2). مجمع البیان، ج 9، ص 238؛ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 252؛ المیزان، ج 18، ص 378
(3). تفسیر ماوردی، ج 5، ص 371؛ مجمع البیان، ج 9، ص 238
(4). تفسیر قرطبی، ج 17، ص 32؛ الفرقان، ج 27، ص 326؛ تفسیر بیضاوی، ج 4، ص 189
(5). مجمع البیان، ج 8، ص 310
(6). المیزان، ج 7، ص 232
(7). مجمع البیان، ج 6، ص 491
(8). ا
(9). البدء والتاریخ، ج 3، ص 63؛ اعلام‌القرآن، ص 86
(10). اعلام‌القرآن، ص 86
روایت شده که خداوند اسماعیل را در 99 سالگی و اسحاق را در 112 سالگی به ابراهیم عنایت کرد. «1» براساس برخی از گزارشهای روایی و تاریخی اسلامی، اسحاق در 40 سالگی با «رفقه» دختر بتوئیل بن الیاس «2» ، یا دختر ناهر بن آزر «3» ، دختر پسر عموی خویش ازدواج کرده و از وی صاحب دو فرزند همزاد شد که آنها را «عیسو» و «یعقوب» نام نهاد. «4» این منابع مرگ وی را در 160 یا 180 «5» سالگی و مدفن او را در کنار پدرش ابراهیم «6» ذکر کرده‌اند.
برخلاف کتاب مقدس که درصدد برتری مقام اسحاق بر اسماعیل است، منابع اسلامی نبوت اسحاق را پس از اسماعیل ذکر کرده و گفته است: اسحاق اسم اعظم را از برادر بزرگ‌ترش فرا گرفته، جانشینی او را در شام بر عهده گرفت. «7»

صفات اسحاق در قرآن‌

1. موحّد: هنگام مرگ، وقتی یعقوب علیه السلام از فرزندانش پرسید: پس از او چه چیزی را می‌پرستند، آنان پاسخ دادند: خدای تو و خدای پدارنت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را … : « … قالوا نَعبُدُ الهَکَ والهَ ءاباکَ ابرهیمَ و اسمعیلَ واسحقَ الهًا واحِدًا … » . (بقره/ 2، 133) این آیه بر موحد بودن اسحاق و شهرت توحید او در میان فرزندان یعقوب دلالت دارد، ازاین‌رو یکی از کسانی که، آنها او را الگوی خود قرار می‌دهند، اسحاق علیه السلام است. (1)
. مجمع‌البیان، ج 6، ص 491
(2). قصص‌الانبیاء، طبری، ص 208- 209؛ الکامل، ج 1، ص 126؛ قصص‌الانبیاء، ابن کثیر، ص 183
(3). قصص الانبیاء، طبری، ص 207
(4). عرائس‌المجالس، ص 88؛ مروج‌الذهب، ج 1، ص 43؛ الکامل، ج 1، ص 126
(5). الکامل، ج 1، ص 127؛ مع الانبیاء، ص 156؛ تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 40
(6). مع‌الانبیاء، ص 156
(7). اثبات‌الوصیه، ص 45- 46؛ تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 39

2. دریافت کننده وحی: قرآن کریم نزول وحی بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله را همانند نزول آن بر نوح و پیامبران بعد از او و ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و … می‌داند: «انّا اوحَینا الَیکَ … و اوحَینا الی ابرهیمَ واسمعِیلَ واسحقَ و … » . (نساء/ 4، 163) در آیه‌ای دیگر قرآن با رد ادعای اهل کتاب که هدایت را در پیروی از آیین یهودی یا مسیحی می‌دانستند، به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمان می‌دهد که به آنان بگوید: از آیین خالص ابراهیم پیروی کنند و یادآوری کند که آنها به خدا و دستوری که برای آنها فرستاده و آنچه بر ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و یعقوب نازل شده، ایمان بیاورند: «و قالوا کونواهودًا او نَصری تَهتَدوا قُل بَل مِلَّةَ ابرهیمَ حَنیفًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین* قولوا ءامَنّا بِاللَّهِ وما انزِلَ الَینا وما انزِلَ الی ابرهیمَ و اسمعیلَ و اسحقَ ویَعقوبَ … » . (بقره/ 2، 135- 136) این آیه با رد ادعای اهل کتاب که هدایت را در یهودی و نصرانی شدن می‌دانستند، دین حنیف ابراهیم علیه السلام را شایسته پیروی می‌داند و به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و مسلمانان فرمان می‌دهد که بگویند: به خدا و آنچه بر او و ابراهیم، اسماعیل، اسحاق و … نازل شده، ایمان آورده‌اند. (همچنین آل عمران/ 3، 84) در آیه‌ای دیگر بیان شده که وحی به ابراهیم و اسحاق و یعقوب به‌صورت خاص برای انجام کارهای خیر، برپایی نماز و ادای زکات بوده است: «واوحَینا الَیهِم فِعلَ الخَیرتِ واقامَ الصَّلوةِ وایتاءَ الزَّکوةِ» . (انبیاء/ 21، 73) از ابن‌عباس نقل شده که مراد از کارهای خیر شرایع نبوت است. «1» برخی مفسران گفته‌اند: این وحی می‌تواند تشریعی یا تکوینی باشد «2» ؛ ولی علامه طباطبایی با استدلال بر صدور فعل این دسته از روی وحی*، تشریعی بودن آن را رد کرده، آن را وحی تسدیدی (راهنمایی باطنی الهی) می‌داند. «3» (ظ وحی)
گروهی از مفسران این آیه را دلیل بر نبوت این سه پیامبر دانسته و گفته‌اند: دلیل ذکر نماز و زکات به‌صورت خاص این است که نماز بزرگ‌ترین عبادت بدنی و زکات شریف‌ترین عبادت مالی است. «4»
3. عطیّه الهی: در آیه «فَلَمَّا اعتَزَلَهُم و ما یَعبُدونَ مِن دونِ‌اللَّهِ وهَبنا لَهُ اسحقَ و یَعقوبَ … » (مریم/ 19، 49) قرآن اسحاق و یعقوب را عطیه‌ای می‌داند که به پاداش دوری ابراهیم از قوم خود و امتناع او از پرستش بتها و برای جبران تنهایی او خداوند آن دو را به ابراهیم بخشید. در آیات 84 انعام/ 6؛ 39 ابراهیم/ 14؛ 72؛ انبیاء/ 21 و 27 عنکبوت/ 29 (1). مجمع‌البیان، ج 7، ص 89
(2). نمونه، ج 13، ص 456
(3). المیزان، ج 14، ص 305
(4). التفسیرالکبیر، ج 22، ص 192

نیز از اسحاق به عنوان عطیه یاد شده و در برخی از آن آیات ابراهیم در پاسخ به این نعمت، به حمد و ستایش پروردگار می‌پردازد: «الحَمدُ لِلَّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ اسمعیلَ و اسحقَ … » . (ابراهیم/ 14، 39)
4. هدایت شده ویژه: هدایت و راهنمایی الهی از بزرگ‌ترین نعمتهایی است که اسحاق و پیامبران دیگر به دریافت آن مفتخر شده‌اند: «و وهَبنا لَهُ اسحقَ ویَعقوبَ کُلًّا هَدَینا … * ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهدی بِهِ مَن یَشاءُ … » . (انعام/ 6، 84- 88) برخی از مفسران در ذیل این آیه گفته‌اند: تقدیم «کلًّا» بر «هدینا» نشان تعلّق هدایت به هر یک از این پیامبران به صورت استقلالی است؛ نه تبعی. «1» برخی نیز مراد از هدایت در این آیه را نبوت آن پیامبران دانسته‌اند. «2»
5. بشارت داده شده از سوی خداوند: خداوند پیش از تولد اسحاق اعطای چنین فرزندی را به ابراهیم: «و بَشَّرنهُ بِاسحقَ نَبیًّا مِنَ الصلِحِین» (صافّات/ 37، 112) یا به مادرش ساره: «وامرَاتُهُ قامَةٌ فَضَحِکَت فَبَشَّرنها بِاسحق … » (هود/ 11، 71) بشارت داده است.
6. برخوردار از رحمت خداوند: «وهَبنا لَهُ اسحقَ و یَعقوبَ … ووهَبنا لَهُم مِن رَحمَتِنا … » . (مریم/ 19، 49- 50) مفسران درباره تفسیر رحمت* الهی بر یک نظر نیستند؛ برخی آن را وسعت روزی و بی‌نیازی آنها بر اثر برخورداری از فضل الهی «3» ، برخی دیگر با توجّه به آیه «و وهَبنا لَهُ اسحقَ ویَعقوبَ نافِلَةً … وجَعَلنهُم امَّةً یَهدونَ بِامرِنا … »
(انبیاء/ 21، 72- 73) مراد از آن را امامت، تأیید روح‌القدس، یا ولایت الهی «4» و برخی همه نعمتهای دینی و دنیوی، دانسته‌اند. «5»
7. دارای نام نیک و شهرت ستوده: « … و جَعَلنا لَهُم لِسانَ صِدقٍ عَلِیّا» .
(مریم/ 19، 50) مراد از «لسانَ صدقٍ» در نظر برخی از مفسران، برخورداری از حُسن ثنا (1). المیزان، ج 7، ص 242
(2). مجمع‌البیان، ج 4، ص 510
(3). جامع‌البیان، مج 9، ج 16، ص 117
(4). المیزان، ج 14، ص 62
(5). مجمع‌البیان، ج 6، ص 799

در میان مردم است. اینان وصف این نعمت به «علوّ» را به سبب رواج این مدح و ستایش در میان همه ملل دانسته و گفته‌اند: از این‌رو همه ادیان پس از ابراهیم او و فرزندانش را مدح و ثنا کرده و ادعا می‌کنند که از شریعت آنها پیروی می‌کنند. «1» برخی دیگر آن را به بقای نام نیک آنها در امت محمد صلی الله علیه و آله و جاودانگی آن تا قیامت، تفسیر کرده‌اند. «2» گروهی نیز «علیًّا» را به «رفیعًا» معنا کرده، مراد از «لِسانَ صدقٍ علیًّا» را ثنای جمیل صادق و با ارزش دانسته‌اند. «3»
8. «صالح» : «و وهَبنا لَهُ اسحقَ ویَعقوبَ نافِلَةً وکُلًّا جَعَلنا صلِحین» (انبیاء/ 21، 72)، «و بَشَّرنهُ بِاسحقَ نَبِیًّا مِنَ‌الصلحین» (صافّات/ 37، 112)؛ یعنی آنها را برای نبوت صالح قرار دادیم، یا اینکه به صالح بودنشان حکم کردیم. «4» به گفته برخی از مفسران این تعبیر بالاترین ثنایی است که خداوند درباره برخی از بندگان به کار برده است. «5»
9. امام: «وجَعَلنهُم امَّةً یَهدونَ بِامرِنا … » . (انبیاء/ 21، 73) برخی با تمسک به روایتی از امام صادق علیه السلام بر این باورند که مقام امامت در این آیه برتر از مقام نبوتی است که خداوند به ابراهیم، اسحاق و یعقوب عطا کرد، زیرا هدایتی که از شئون امامت* قرار داده شده، فقط به معنای راهنمایی مردم نیست، بلکه به معنای رساندن مردم به کمال از راه تصرف تکوینی در نفوس است و خداوند قدرت آن را فقط به امام داده است و امام برای برخورداری از چنین تصرف تکوینی ابتدا باید خود به آن متلبّس باشد تا بتواند حلقه اتصال میان بندگان و خداوند باشد. «6»
10. نیرومند و بصیر: «واذکُر عِبدَنا ابرهیمَ واسحقَ ویَعقوبَ اولِی الایدی والابصر» . (ص/ 38، 45) علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌گوید: دست و چشم در صورتی مدح می‌شود که در راستای هدفی که برای آن آفریده شده، در خدمت خداوند و (1)
(2) 1-. مجمع‌البیان، ج 6، ص 799
(3). المیزان، ج 14، ص 62
(4). مجمع‌البیان، ج 7، ص 89؛ الجوهرالثمین، ج 5، ص 262
(5). مجمع‌البیان، ج 7، ص 89
(6). المیزان، ج 1، ص 276

بندگانش باشد؛ یعنی به وسیله چشم راه درست برگزیده شود و با دست عمل صالح انجام گیرد، پس «اولِی الایدی وَالابصر» کنایه از توان آنها در اطاعت و پرستش خداوند و رسیدن به خیر و دیدن راه حق برای گزینش اعتقاد صحیح است. «1» از ابومسلم نقل شده که معنای آن «اولی العلم والعمل» است. «2» برخی دیگر «أولِی الایدی» را صاحب نعمت برای دعوت بندگان به دین و «اولِی … الأبصر» را صاحب عقل*، یعنی عاقل دانسته‌اند. «3»
11. مبارک: «و برَکنا عَلیهِ و عَلی اسحقَ … » (صافّات/ 37، 113)؛ یعنی برکات دین و دنیا را به آنها افاضه کردیم، ازاین‌رو پیامبران از نسل آنها قرار داده شدند «4» یا اینکه مراد از آن، کثرت فرزندان آنها و بقای آنان در قرنهای متمادی تا قیامت است. «5»
12. عابد: « … و کانوا لَنا عبدین» . (انبیاء/ 21، 73) برخی از مفسران تقدم «لَنا» بر «عبدین» را نشان حصر و اشاره به توحید خالص این سه پیامبر دانسته‌اند. «6» عده‌ای دیگر نیز عابد بودن آنها را به خشوع در طاعت و عبادت و خلوص در بندگی تفسیر کرده‌اند. «7»
13. برخوردار از اتمام نعمت خداوند: « … و یُتِمُّ نِعمَتَهُ عَلَیکَ وعَلی ءالِ یَعقوبَ کَما اتَمَّها عَلی ابَوَیکَ مِن قَبلُ ابرهیمَ واسحقَ … » . (یوسف/ 12، 6) در این آیه خداوند به یوسف خبر می‌دهد: همان‌گونه که نعمتش را بر ابراهیم و اسحاق تمام کرد، بر او نیز تمام و کامل خواهد کرد. مفسران اتمام نعمت* بر ابراهیم و اسحاق را به نبوت «8» آن دو، نجات ابراهیم از آتش نمرود و اسحاق از ذبح «9» ، یا برگزیده شدن ابراهیم به مقام خلیل اللّهی و به وجود آمدن یعقوب و فرزندان او از اسحاق «10» ، تفسیر کرده‌اند. (1)
. المیزان، ج 17، ص 211
(2)
(3) 2-. مجمع‌البیان، ج 8، ص 749
(4). الجوهرالثمین، ج 5، ص 263
(5). مجمع البیان، ج 8، ص 709؛ المیزان، ج 17، ص 154
(6). روح‌المعانی، مج 10، ج 1، ص 107؛ التحریر والتنویر، ج 17، ص 111
(7). جامع‌البیان، مج 10، ج 17، ص 64
(8). التبیان، ج 6، ص 98؛ روح المعانی، مج 7، ج 12، ص 282
(9). جامع البیان، مج 7، ج 12، ص 201؛ مجمع البیان، ج 4، ص 321؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 500
(10). مجمع‌البیان، ج 4، ص 321؛ روح‌المعانی، مج 7، ج 12، ص 283

14. یاد کننده سرای آخرت: « … انّا اخلَصنهُم بِخالِصَةٍ ذِکرَی الدّار» .
(ص/ 38، 46) برخی از مفسران کلمه «دار» را به «دنیا» تفسیر کرده، مراد از آیه را ماندن نام و یاد نیک این پیامبران در میان جهانیان تا پایان دنیا دانسته‌اند «1» ؛ ولی بیشتر مفسران به دلیل اطلاق کلمه «دار» و ظهور آن در دار حقیقی، مراد از آن را «سرای آخرت» دانسته، گفته‌اند: آنان همواره به یاد آخرت بودند و مردم را نیز با یادآوری آن به سوی خدا می‌خواندند. «2»
علامه طباطبایی جمله «انّا اخلَصنهُم … » را تعلیل مضمون آیه پیشین می‌داند که ابراهیم، اسحاق و یعقوب را به «اولِی الایدی وَالابصر» وصف می‌کند، و آیه را چنین معنا می‌کند: علت نیرومند و بینا بودن این سه پیامبر، این است که ما آنان را به یادآوریِ سرای آخرت خالص گردانیدیم. «3»
15- 16. برگزیده و نیک: «و انَّهُم عِندَنا لَمِنَ المُصطَفَینَ الاخیار» . (ص/ 38، 47) با توجّه به برخورداری آنها از ویژگیهایی که در آیات قبل ذکر شد، آنان در نزد خداوند از برگزیدگان* و نیکان‌اند؛ یعنی برای نبوت و تحمّل مشکلات آن برگزیده شده‌اند و در اندیشه، اخلاق و عمل، نیک هستند. برخی مفسران از این آیه که بدون هیچ قیدی آنان را از «اخیار» به شمار آورده، عصمت* این سه پیامبر را استفاده کرده‌اند. «4»
17. برتر از عالمیان: در سوره انعام پس از ذکر نام چند پیامبر می‌فرماید: « … و کُلًّا فَضَّلنا عَلَی العلَمین» . (انعام/ 6، 86) بیشتر مفسران «العلمین» را عالمیان زمان هر پیامبر دانسته‌اند. «5» علامه طباطبایی مراد از این برتری را برخورداری این پیامبران از هدایت فطری الهی بیان کرده است که بدون واسطه، شامل آنها شده است، درحالی‌که سایر مردم به واسطه آنها هدایت می‌شوند. «6» (1)
. مجمع‌البیان، ج 8، ص 750؛ نمونه، ج 19، ص 309
(2). مجمع‌البیان، ج 8، ص 750؛ تفسیربیضاوی، ج 4، ص 19؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 198
(3). المیزان، ج 17، ص 212
(4). التفسیر الکبیر، ج 26، ص 217
(5). جامع‌البیان، مج 5، ج 7، ص 342؛ مجمع‌البیان، ج 4، ص 510؛ التبیان، ج 4، ص 197
(6). المیزان، ج 7، ص 243

منابع‌

اثبات الوصیه؛ اعلام قرآن؛ اعلام القرآن؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ البدء والتاریخ؛ تاریخ ابن خلدون؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الجوهر الثمین فی تفسیرالکتاب المبین؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ عرائس المجالس فی قصص‌الانبیاء؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ قاموس کتاب مقدس؛ قصص‌الانبیاء، ابن کثیر؛ قصص‌الانبیاء، شعراوی؛ قصص الانبیاء، طبری؛ الکامل فی التاریخ؛ کتاب مقدس؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان العرب؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ المزهر فی علوم اللغة و انواعها؛ مع‌الانبیاء فی القرآن الکریم؛ المعرب من الکلام الاعجمی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت و العیون، ماوردی؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید.

اسَ