امّ جمیل
اشاره
امّ جمیل: همسر ابولهب و خواهر ابوسُفیان
وی عوراء»
دختر حرب بن امیه «2» ، خواهر ابوسفیان و همسر ابولهب «3» ، از دشمنان سرسخت پیامبر صلی الله علیه و آله «4» بود.
او در پی دشمنی با بنی‌هاشم و همچون دیگر افراد بنی‌امیه و نیز به پیروی از ابولهب*- که در رقابت با تیره خویش برای دستیابی به ریاست کعبه و مکه بود- به ستیز و کینه‌توزی با پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخت و سرسختانه آن حضرت را می‌آزرد. گفته‌اند که برای آزار رسول خدا صلی الله علیه و آله و باز داشتن او از رفتن به نماز، خار و خاشاک بر سر راه وی می‌ریخت. «5»
در پی این کینه‌توزی، خداوند در بخشی از سوره مسد که در لعن و نفرین همسرش ابولهب است، بی‌آنکه از او نامی ببرد، از او با وصف هیزم‌کش دوزخ یاد کرده است.
خداوند در این سوره، پس از سه آیه درباره ابولهب، امّ‌جمیل را به دو وصف می‌شناساند که هم جایگاه اجتماعی وی در دنیا و هم بدفرجامی آخرتی‌اش را می‌نمایاند:
«حَمّالَةَ الحَطَب* فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد» . (مسد/ 111، 4- 5) در اینکه معنای این دو ویژگی چیست سخنان بسیاری آمده است. در معنای «حَمّالَةَ الحَطَب» وجوهی ذکر شده است:
1. برخی برآن‌اند که چون وی خار و خاشاک را شبانه جمع می‌کرد و آن را بر سر راه پیامبر صلی الله علیه و آله می‌ریخت ازاین‌رو حمّالة الحطب خوانده شده است. «6» (1). التعریف والاعلام، ص 398
(2). انساب الاشراف، ج 1، ص 138
(3). السیرة النبویه، ج 1، ص 355؛ مجمع‌البیان، ج 10، ص 852
(4). التفسیر الکبیر، ج 32، ص 171
(5). مجمع البیان، ج 10، ص 852
(6). السیرة النبویه، ج 1، ص 355؛ انساب الاشراف، ج 1، ص 138؛ التفسیرالکبیر، ج 32، ص 171
2. برخی دیگر «حَطَب» (هیزم) را کنایه از سخنان فتنه‌انگیز و آتش‌افروز دانسته‌اند و چون امّ‌جمیل با سخن‌چینی میان مردم، آتش دشمنی با پیامبر را می‌افروخت، همچون کسی دانسته شده که با جمع کردن چوب آتش برمی‌افروزد. «1»
3. مراد آن است که او گناهان خویش را در دشمنی با رسول خدا بر دوش می‌کشید.
فخر رازی این معنا را از ابومسلم و سعید بن جُبَیْر نقل می‌کند، «2» به هرروی همه معانی بیان شده، از دشمنی و کینه‌توزی امّ‌جمیل با پیامبر حکایت دارد.
در تفسیر «فی جیدِها حَبلٌ مِن مَسَد» نیز مطالبی آمده است.
برخی آیه را حاکی از وضعیت ام‌جمیل در آخرت می‌دانند؛ یعنی وی در آنجا، زنجیری از آهن به گردن دارد و در زیر و بالای او آتش است. «3» از مجاهد نقل است که مراد از «مَسَد» آهن است. «4» عروة بن زبیر می‌گوید: مراد زنجیری است که 70 ذرع طول دارد و بر گردنش خواهد بود. «5»
ماوردی برای این وصف، 7 وجه ذکر می‌کند:
1. از عُرْوَة بن زبیر که مراد زنجیری از آهن است. زنجیر را مسد می‌گویند چون پیچیده شده است.
2. لیف خرمای بافته شده را مسد گویند.
3. از حسن نقل است که آن ریسمانی رنگارنگ، (قرمز و زرد) است که برای زیبایی به گردنش می‌انداخت و از باب سرزنش بدان خوانده شد.
4. از قتاده نقل است که مراد از آن گردنبندی از گوش ماهی دریایی است که به داشتن آن سرزنش شده است. (1). جامع‌البیان، مج 15، ج 30، ص 442؛ تفسیرسمرقندی، ج 3، ص 523
(2). التفسیر الکبیر، ج 32، ص 172
(3). تفسیر سمرقندی، ج 3، ص 523
(4). جامع البیان، مج 15، ج 30، ص 444
(5). همان؛ مجمع‌البیان، ج 10، ص 852
5. مراد گردنبندی از گوهر گرانبها بود که خود می‌گفت: آن را در دشمنی با محمّد صرف می‌کنم. آن گردنبند در قیامت عذابی به گردنش خواهد بود.
6. این وصف اشاره به خواری او دارد؛ یعنی وی چنان به شقاوت و پستی پیشین خود گره خورده و از ایمان بریده که گویی به گردنش ریسمانی گره خورده است.
7. چون او وبال کفر خویش را بر دوش می‌کشد به مانند آن است که آتش گیره عذاب خود را حمل می‌کند. «1»
به هر حال ام جمیل وقتی از نزول آیات در مذمت خود خبر یافت، سنگی برداشت و به سراغ پیامبر صلی الله علیه و آله رفت، تا او را از پای درآورد «2» ؛ اما چون نزد آن حضرت رفت، خداوند میان وی و پیامبر صلی الله علیه و آله پرده‌ای افکند که نتوانست آن حضرت را ببیند «3» ؛ گویا پس از این قضایا، ام جمیل برای انتقام از رسول خدا و آزردن او، از دو فرزندش عُتْبه و مُعتَّب خواست تا دختران آن حضرت را که به همسری داشتند، طلاق دهند، و آنان نیز چنین کردند. «4»
طبری بر پایه روایتی بر آن است که وقتی او آیه را شنید، گفت: به چه چیزی هجوم می‌کند؟ آیا تاکنون مرا دیده‌اید که چوبی حمل کنم، در حالی که در گردنم ریسمانی از پوسته نخل باشد، آن‌گونه که محمّد می‌گوید؟ سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «إِنّ ربّک قلاک و ودّعک» خداوند در پاسخ به او آیات 1- 2 ضحی/ 93 را فرو فرستاد: «والضُّحی والَّیلِ اذا سَجی ما ودَّعَکَ رَبُّکَ و ما قَلی «5»
سوگند به روشنایی روز، سوگند به شب چون آرام گیرد که‌پروردگارت تو را وانگذاشته و دشمن نداشته است» .
برخی مفسران در فرجام او می‌گویند: همانند همسرش گرفتار عذاب الهی شد و با همان ریسمانی که همواره برگردن می‌آویخت به هلاکت رسید. «6»
منابع
انساب‌الاشراف؛ بحرالعلوم، سمرقندی؛ التعریف و الاعلام؛ التفسیر الکبیر؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ النکت و العیون، ماوردی. (1). تفسیر ماوردی، ج 6، ص 367- 368
(2). انساب الاشراف، ج 1، ص 139
(3). تفسیر سمرقندی، ج 3، ص 524
(4). انساب الاشراف، ج 1، ص 139
(5). جامع البیان، مج 15، ج 30، ص 443
(6). تفسیر قرطبی، ج 20، ص 164- 165