امّ حکم بنت ابی سفیان
اشاره
امّ حکم بنت ابی سفیان: دختر ابوسفیان (بنحرب بن امیّه)، خواهر معاویه
وی و 5 زن دیگر به نامهای فاطمه دختر ابیامیّه و امّ کلثوم (همسران عمر)، بَرْوَع دختر عُقْبَه، عَبدَه دختر عبدالعزّی و هنده دخترابوجهل هنگام مهاجرت شوهرانشان به مدینه از همراهی آنان سر باز زدند، ازاینرو «1» همسر امّ حکم (عِیاض بن غَنْم فِهری) وی را به سبب بقای بر کفر یا ارتداد طلاق داد. «2» او سپس با عبدالله بن عثمان ثقفی ازدواج کرد و به طائف رفت و پس از اینکه شوهرش در حمله مسلمانان به طائف در سال نهم هجری کشته شد «3» به اسلام گروید و با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیعت کرد. «4» برخی اسلام وی را هنگام فتح مکّه (سال هشتم هجری) دانستهاند «5» که باتوجّه به مرگ همسر او در محاصره طائف، درست نمینماید. امّحکم در زمان حکومت برادرش معاویه به شام رفت. وی از همسر دومش فرزندی داشت که به عبدالرحمن بن امّ حکم شهرت یافت و از طرف معاویه به امارت کوفه و سپس مصر گمارده شد. امّحکم در ماجرای اعتراض مصریان به فرزندش، در حضور معاویه و سفیر مصر، به شدت از پسرش دفاع کرد. سفیر مصر به امّ حکم گفت: به خدا سوگند نه ازدواجت میمون بود و نه فرزندت نجیب. «6» امّ حکم را از راویان طبقه دوم تابعان شام برشمردهاند. «7» (1)
. المحبر، ص 432- 433؛ روضالجنان، ج 19، ص 168
(2). المغازی، ج 2، ص 633
(3). المحبر، ص 105؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3350
(4). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3350؛ تاریخ دمشق، ج 70، ص 219
(5). تاریخ دمشق، ج 70، ص 219
(6). تاریخ طبری، ج 3، ص 253- 254
(7). اعلام النساء، ج 1، ص 279
ام حکم در شأن نزول
خداوند در آیه 10 ممتحنه/ 60 که ناظر به بخشی از عهدنامه صلح حدیبیّه و درباره بازگرداندن زنان مسلمان و فراری از مکه است فرمان داد که اگر زنان مؤمن هجرت کردند و از کافران جدا شدند آنان را به مشرکان باز نگردانند و مهر آنان را به شوهران کافرشان بازپس دهند. «1» در این آیه همچنین خداوند به مؤمنان دستور میدهد که همسران کافر خود را در عقد ازدواج خود نگه ندارند و مهری را که به آنان پرداختهاند از مشرکان مطالبه کنند:
«یایُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اذا جاءَکُمُ المُؤمِنتُ مُهجِرتٍ فَامتَحِنوهُنَّ اللَّهُ اعلَمُ بِایمنِهِنَّ فَان عَلِمتُموهُنَّ مُؤمِنتٍ فَلا تَرجِعوهُنَّ الَی الکُفّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُم ولا هُم یَحِلّونَ لَهُنَّ وءاتوهُم ما انفَقوا ولا جُناحَ عَلَیکُم ان تَنکِحوهُنَّ اذا ءاتَیتُموهُنَّ اجورَهُنَّ ولا تُمسِکوا بِعِصَمِ الکَوافِرِ وسَلوا ما انفَقتُم ولیَسَلوا ما انفَقوا ذلِکُم حُکمُ اللَّهِ یَحکُمُ بَینَکُم واللَّهُ عَلیمٌ حَکیم» .
(ممتحنه/ 60، 10) در پی نزول این آیه عدهای، از جمله عِیاض بن غَنْم شداد فِهری همسر امّ حکم «2» همسران خود را طلاق دادند. سپس آیه 11 ممتحنه/ 60 نازل شد و فرمان داد:
اگر زنی از مسلمانان جدا شد و به سوی کافران رفت، اگر آنان مهر مورد مطالبه مسلمانان را ندادند از غنیمت جنگ داده شود: «و ان فاتَکُم شَیءٌ مِن ازوجِکُم الَی الکُفّارِ فَعاقَبتُم فَاتوا الَّذینَ ذَهَبَت ازوجُهُم مِثلَ ما انفَقوا … » ؛ امّا در اینکه سبب جدایی امّ حکم از همسرش هجرت نکردن وی همراه همسر خود به خاطر بقای بر کفر و یا ارتداد بود «3» آرای مفسران و تاریخنگاران یکسان نیست.
هرچند واقدی و سُهیلی برآناند که هیچ زنی از مسلمانان مرتدّ نشد و شوهر خود را ترک نکرد و این آیه فقط حکم خدا را بیان میکند «4» ؛ اما برخی «5» برآناند که ام حکم بیتردید از زنانی بوده که مرتد شده و به مشرکان پیوستند. (1)
. التفسیر الکبیر، ج 29، ص 306؛ تاریخ دمشق، ج 70، ص 220
(2). تاریخ دمشق، ج 70، ص 220
(3). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3350
(4). المغازی، ج 2، ص 632؛ الروضالانف، ج 6، ص 584
(5). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3350؛ روضالجنان، ج 19، ص 168؛ تنویر المقباس، ص 468
منابع
اعلامالنساء فی عالمی العرب و الاسلام؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ مدینة دمشق؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم؛ التفسیر الکبیر؛ تنویرالمقباس من تفسیر ابن عباس؛ الروض الانف؛ روضالجنان و روحالجنان؛ المحبر؛ المغازی.