اهل بیت علیهم السلام
اشاره
اهل بیت علیهم السلام: خاندان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله
«اهل بیت» ترکیبی اضافی و مرکب از «اهل» و «بیت» است. واژه اهل به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و … آمده «1» که قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، انس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزی به چیزی بیشتر باشد اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان «اهل» قوی‌تر خواهد بود. «2»
از نظر واژه‌شناسان «آل» به دلیل اینکه مصغّر آن «اهَیْل» است با «اهل» یکی است، با این تفاوت که «آل» مخصوص انسانهاست و باید به اسم عَلَم اضافه شود، در حالی که چنین التزامی در کار برد «اهل» وجود ندارد. «3»
«بیت» نیز به معنای خانه و محل سکونت است «4» و بدین ترتیب، ترکیب «اهل بیت» به معنای «ساکنان خانه» است.
اهل بیت در آیات و روایات برخاندان پیامبر (وابستگان بیت نبوی) منطبق می‌گردد.
با توجه به معنای لغوی، ترکیب اهل بیت در درجه نخست کسانی را در برمی‌گیرد که با صاحب بیت پیوندی نزدیک‌تر برقرار ساخته‌اند. چنین است که محدثان، مفسران و سیره نویسان مسلمان- با وجود گرایشهای گوناگونی که داشته‌اند- همواره ارتباط چند نام را با اصطلاح اهل‌بیت ناگسستنی یافته‌اند: علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام «5» و احادیثی را (1). بصائر ذوی التمییز، ج 2، ص 83- 84
(2). التحقیق، ج 1، ص 169- 171، «اهل»
(3). مفردات، ص 98، «آل»
(4). لسان العرب، ج 1، ص 545، «بیت»
(5). التفسیر الکبیر، ج 27، ص 166
از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند که بر پایه آنها محبوب‌ترین اهل بیت علیهم السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله علی بن ابی‌طالب علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام هستند. «1» گفتنی است که بر اساس روایاتی پرشمار «2» عنوان اهل بیت شامل سایر امامان معصوم نیز می‌شود.
اهل بیت- که گاه با عناوینی چون عترت پیامبر صلی الله علیه و آله، ذوی القربی و آل محمد صلی الله علیه و آله خوانده می‌شوند- در سخنان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سیره عملی آن حضرت نقشی محوری یافته، در جایگاهی بس والا قرار گرفته‌اند. حدیث متواتر ثقلین اهل بیت را کنار قرآن می‌نشاند. «3» حدیث پرآوازه سفینه، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله را به کشتی نوح همانند می‌کند و کسانی را که از این کشتی بهره نگیرند غرق دریای گمراهی می‌خواند. «4» در حدیثی دیگر که به حدیث امان معروف است، رسول خدا صلی الله علیه و آله اهل بیت خود را محور وحدت امت می‌نامد و مخالفان آنان را در حزب ابلیس جای می‌دهد. «5» در روایتی دیگر، علی و فرزندانش هدایتگرانی خوانده شده‌اند که هیچ‌گاه کسی را از باب هدایت خارج نساخته و درِ ضلالت را به روی کسی نمی‌گشایند. «6»
در قرآن کریم، ترکیب «اهل بیت» یک بار (قصص/ 28، 12) و «اهل‌البیت» دوبار آمده است (هود/ 11، 73؛ احزاب/ 33، 33)، ازاین میان آنچه به خاندان گرامی پیامبر اسلام اشاره دارد و به اعتراف همگان فضیلتی بس والا برای آنان رقم می‌زند آیه 33 سوره احزاب/ 33 است، افزون براین، آیات فراوان دیگری می‌توان یافت که درباره اهل بیت نازل شده، یا بالاترین مصداق خود را در این گروه یافته است. اهل بیت (1). السنن الکبری، ج 5، ص 143؛ کنزالعمال، ج 11، ص 604؛ المعجم الکبیر، ج 24، ص 136
(2). مجمع البیان، ج 9، ص 44؛ الصافی، ج 4، ص 189؛ کمال الدین، ص 278
(3). مسند احمد، ج 3، ص 394؛ صحیح مسلم، سنوسی، ج 8، ص 233؛ المستدرک، ج 3، ص 118
(4). المستدرک، ج 3، ص 163؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 168؛ کنزالعمال، ج 12، ص 94
(5). المستدرک، ج 3، ص 162؛ ذخائر العقبی، ص 17؛ الصواعق المحرقه، ص 187
(6). کنز العمال، ج 11، ص 611- 612
همان «صراط مستقیم» اند که همواره دستیابی به آن را از خدا می‌طلبیم: «اهدِنَا الصِّراطَ المُستَقیم» (حمد/ 1، 6) «1» و به نشانه و ستاره‌ای همانندند که به مدد آن هدایت می‌یابیم:
«و عَلمتٍ وبِالنَّجمِ هُم یَهتَدون» . (نحل/ 16، 16) «2» علم کتاب نزد ایشان است و آنان صاحبان علم «3» (آل‌عمران/ 3، 18) و عالم به تأویل متشابهات و راسخان در علم «4» (آل‌عمران/ 3، 7) و بابهایی هستند که برای ورود به مدینه علم، گزیری از آنها نیست:
«وَ أتوا البُیوتَ مِن ابوبِها … » . (بقره/ 2، 189) «5» فضایل اهل بیت چنان والاست که دشمنان بر آن حسد می‌برند: «ام یَحسُدونَ النّاسَ عَلی ما ءاتهُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ … » (نساء/ 4، 54) «6» و دانش آنها چنان گسترده است که نشاید آن را با دانش دیگران برابر انگارند: «هَل یَستَوِی الَّذینَ یعلَمونَ والَّذینَ لا یَعلَمونَ» . (زمر/ 39، 9) «7» خداوند آنان را برای تبیین آموزه‌های کتاب خویش برگزیده: «ثُمَّ اورَثنَا الکِتبَ الَّذینَ اصطَفَینا مِن عِبادِنا» (فاطر/ 35، 32) «8» و امام پیشین را واسطه انتقال معارف (امانات الهی) به امام پسین ساخته است: «انَّ اللَّهَ یَأمُرُکُم ان تُؤَدُّوا الامنتِ الی اهلِها … » . (نساء/ 4، 58) «9» اهل بیت در خانه‌هایی بلند مرتبه جای گرفته‌اند: «فی بُیوتٍ اذِنَ اللَّهُ ان تُرفَعَ» (نور/ 24، 36) «10» و در کار نیک از همگان پیشی می‌گیرند: «و مِنهُم سابِقٌ بِالخَیرتِ» . (فاطر/ 35، 32) «11» آنان در راه میانه گام برمی‌دارند: «و کَذلِکَ جَعَلنکُم امَّةً وسَطًا» (بقره/ 2، 143) «12» و ریسمان نجات بخش خداوندی‌اند: «واعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا ولا تَفَرَّقوا» (آل عمران/ 3، 103) «13» و برای بهره‌مندی از رحمت و مغفرت الهی، راهی جز هدایتیابی به ولایت آنان نیست: «و انّی لَغَفّارٌ لِمَن تابَ و ءامَنَ و عَمِلَ صلِحًا ثُمَّ اهتَدی . (طه/ 20، 82) «14» (1). مناقب، ج 3، ص 89- 90
(2). تفسیر فرات الکوفی، ص 234؛ مجمع البیان، ج 6، ص 545
(3). نورالثقلین، ج 1، ص 323
(4). البرهان، ج 1، ص 598- 600
(5). مجمع‌البیان، ج 2، ص 509؛ البرهان، ج 1، ص 408- 409
(6). کتاب سلیم بن قیس، ص 194؛ بصائرالدرجات، ص 55- 56؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 3، ص 978
(7). الکافی، ج 1، ص 212؛ جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 241؛ مجمع البیان، ج 8، ص 767
(8). الکافی، ج 1، ص 215؛ عیون اخبارالرضا علیه السلام، ج 1، ص 468؛ مجمع‌البیان، ج 8، ص 638؛ المیزان، ج 17، ص 45
(9). تفسیر عیاشی، ج 1، ص 249؛ البرهان، ج 2، ص 102
(10). الدرالمنثور، ج 6، ص 203
(11). مجمع البیان، ج 8، ص 639
(12). کتاب سلیم‌بن قیس، ص 465، 408؛ الکافی، ج 1، ص 191؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 119
(13). الغیبه، ص 42- 43؛ الصافی، ج 1، ص 365- 366؛ نور الابصار، ص 112
(14). النور المشتعل، ص 142؛ مناقب، ج 3، ص 103؛ تفسیر قرطبی، ج 11، ص 154
فضایل اهل بیت علیهم السلام
بسیاری از آیات قرآن کریم به اهل‌بیت ارتباط می‌یابد؛ اعم از شأن نزول یا انطباق- که شمار آنها به صدها فقره می‌رسد. «1» اکنون با تفصیلی بیشتر به آیاتی می‌پردازیم که اختصاصاً در شأن و منقبت اهل بیت علیه السلام نازل شده، یا انطباق آنها بر این گروه بسیار آشکارتر و پرآوازه‌تر است.
1. پاک از پلیدیها: براساس بخشی از آیه 33 احزاب/ 33 که به آیه تطهیر شهرت یافته، اراده تخلف‌ناپذیر خداوند بر این تعلق گرفته است که هرگونه پلیدی را از اهل بیت بزداید و آنان را به طور کامل پاک و پاکیزه گرداند: «انَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذهِبَ عَنکُمُ الرّجسَ اهلَ البَیتِ ویُطَهّرَکُم تَطهیرا» . دانشمندان شیعه این فضیلت را برابر با عصمت می‌دانند.
چنین برداشتی از آیه با توجه به نکات ذیل تأیید می‌گردد:
2 الف. اراده تکوینی خدا بر تطهیر اهل بیت از هرگونه پلیدی: بی‌تردید، اراده در آیه تطهیر تکوینی است؛ نه تشریعی، زیرا اراده تشریعی خداوند به تطهیر همه مؤمنان تعلق گرفته است: « … ولکِن یُریدُ لِیُطَهّرَکُم» (مائده/ 5، 6) و برای کسی فضیلتی به ارمغان نمی‌آورد، در حالی که این آیه ویژه اهل‌بیت علیهم السلام است و به اعتراف همگان آنان را در جایگاهی بس والا می‌نشاند. «2» البته ناگفته نماند که اراده تکوینی خداوند در طول اراده انسانهاست و با آن منافاتی ندارد. از سوی دیگر، با نگاهی گذرا به آیات قرآن کریم درمی‌یابیم که واژه «رجس» درباره مجموعه‌ای از آلودگیهای ظاهری و باطنی به کار رفته است (مائده/ 5، 90؛ انعام/ 6، 125، 145؛ اعراف/ 7، 71؛ توبه/ 9، 95، 125؛ یونس/ 10، 100؛ حجّ/ 22، 30) و چون در این آیه با الف و لام جنس یا استغراق همراه گشته است همه نوع پلیدی* را در برمی‌گیرد «3» ، در نتیجه پیام آیه این است که خداوند با اراده (1). ر. ک: شواهد التنزیل
(2). تلخیص الشافی، ج 2، ص 250، 253؛ مجمع البیان، ج 8، ص 560؛ المیزان، ج 16، ص 312- 313
(3). فتح القدیر، ج 4، ص 278؛ روح المعانی، مج 12، ج 22، ص 18؛ الالهیات، ج 4، ص 128- 129
تکوینی تخلف‌ناپذیر خود هرگونه پلیدی را از اهل بیت زدوده و آنان را پاک و مطهّر ساخته است، چنان‌که برخی از راویان و مفسران اهل سنت، در تفسیر آیه شریفه این حدیث را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گزارش کرده‌اند که من و اهل بیتم از همه گناهان پاکیزه و مبرا هستیم. «1» حضرت زهرا علیها السلام نیز در ضمن احتجاجهای خویش در ماجرای فدک به آیه استشهاد کرده و اهل بیت علیهم السلام را از هر بدی معصوم و از هر زشتی پاکیزه دانسته‌اند. «2»
2 ب. سازگاری «اذهاب» و «تطهیر» با عصمت: برخی از کسانی که آیه* تطهیر را دلیل بر عصمت اهل بیت نمی‌دانند، بر این نکته پای می‌فشارند که پاک ساختن از پلیدیها (تطهیر) و زدودن آلودگیها (اذهاب رجس) نه تنها گواه بر عصمت* اهل بیت نیست، بلکه نشان آن است که آنان نیز، همچون دیگران، از آلوده شدن به گناه ایمنی ندارند، زیرا اذهاب و تطهیر درباره «رفع» پلیدیهای موجود به کار می‌رود؛ نه «دفع» آنچه هنوز تحقق نیافته‌است «3» ، در حالی که دامنه کاربرد این واژه، فراتر از رفع آلودگیهای موجود است و دفع پلیدیهای تحقق نیافته را نیز در برمی‌گیرد.
شیخ مفید برای توضیح معنای اذهاب از یکی از مترادفهای آن کمک می‌گیرد که در قالب دعا چنین به کار می‌رود: «خداوند هر گونه ناگواری را از شما دور گرداند» .
روشن است که مقصود گوینده تنها بر طرف شدن گرفتاریهای موجود نیست، بلکه می‌خواهد که از آغاز، گَرد بلا بر او ننشیند. «4» چگونگی کاربرد این واژه در روایات نیز شاهدی گویا بر مدعاست، چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «من أطعم أخاه حلاوةً أذهب الله عنه مرارة الموت «5»
هرکس کام برادر مؤمن خود را شیرین سازد خداوند تلخی مرگ را از وی دور گرداند» . واضح است که منظور از این سخن آن نیست که ابتدا تلخی مرگ را به وی می‌چشاند و سپس آن را برطرف می‌سازد، بلکه مقصود این است که از ابتدا مرگ برای چنین شخصی گوارا خواهد بود.
نگاهی گذرا به موارد کاربرد واژه تطهیر در قرآن نیز بر آنچه گفته شد مهر تأیید می‌زند؛ از باب نمونه در سوره واقعه، در وصف کتاب مکنون آمده است: «لا یَمَسُّهُ الَّاالمُطَهَّرون» . (1)
. دلائل النبوه، ج 1، ص 171؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 606؛ فتح القدیر، ج 4، ص 280
(2). کتاب سلیم بن قیس، ص 227؛ بحارالانوار، ج 30، ص 306
(3). روح المعانی، مج 12، ج 22، ص 18
(4). سلسله مؤلفات، ج 6، ص 27، «المسائل العکبریه» ؛ منشور جاوید، ج 5، ص 293- 294
(5). بحارالانوار، ج 72، ص 456؛ ج 18، ص 16؛ ج 23، ص 116؛ ج 47، ص 133؛ ج 63، ص 397
5
(واقعه/ 56، 79) یکی از احتمالاتی که بیشتر مفسران اهل سنت به آن اشاره کرده‌اند این است که منظور از «مُطَهَّرون» فرشتگان الهی است که از آغاز آفرینش از وسوسه‌های شیطانی و آلودگی به طبیعت جسمانی، پاک و منزه بوده‌اند «1» ؛ همچنین در سوره مدثّر به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دستور داده شده است: «وثیابَکَ فَطَهّر» . (مدثّر/ 74، 4) از جمله اقوال مفسران در این آیه این است که مقصود از لباس، همین لباس ظاهری است و منظور از سفارش به تطهیر یا این است که پیامبر و دیگر مسلمانان باید لباس آلوده به نجاست را شست و شو دهند (رفع) یا آنکه، بر خلاف شیوه رایج در دوران جاهلیت، لباسهای خود را کوتاه کرده، بر زمین نکشانند تا به نجاست آلوده نگردد (دفع). «2» این مفسران عرب زبان در تفسیرهای خود بر احادیثی اعتماد کرده‌اند که زبان مادری غالب راویان آنها نیز عربی بوده است و هیچ یک از آنان استفاده از واژه تطهیر درباره دفع آلودگیهای تحقق نیافته را ناسازگار با برداشت زبانی خود نمی‌دیده‌اند.
2 ج. مقصود از اهل بیت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش و پس از نزول آیه تطهیر، با شیوه‌هایی به یاد ماندنی اهل بیت را به همگان معرفی کرده، راهِ هرگونه توجیهی را بسته است.
براساس روایات فراوانی که به «حدیث کساء» شهرت یافته، رسول خدا صلی الله علیه و آله پارچه‌ای بر روی خود و علی و فاطمه و فرزندانشان، حسن و حسین انداخته، جمله «اللهم هؤلاء أهل بیتی» را برای آیندگان به یادگار گذاشت «3» و در پاسخ به امّ سلمه که از شایسته‌ترین همسران پیامبر بود و پیوستن به اصحاب کساء را درخواست می‌کرد، فرمود: «رحمت خدا بر تو باد. تو همواره به راه خیر و رستگاری بوده‌ای و چقدر من از تو راضی‌ام؛ لیکن این فضیلت ویژه من و این گرامیان است» . «4» پیامبر خدا برای آنکه وظیفه خویش در تبیین آیات الهی را به گونه‌ای شایسته به جای آورد، به این مقدار نیز بسنده نکرده، بلکه با به کارگیری شیوه‌ای فراموش نشدنی و در مدت زمانی نسبتاً طولانی، آن هم به صورت (1). التفسیرالکبیر، ج 29، ص 195- 196؛ تفسیر بیضاوی، ج 5، ص 239- 292؛ روح‌المعانی، مج 15، ج 27، ص 235
(2). التفسیر الکبیر، ج 30، ص 191- 192؛ تفسیر بیضاوی، ج 5، ص 411
(3). مسند احمد، ج 7، ص 416- 417؛ ج 5، ص 79؛ صحیح مسلم، سنوسی، ج 8، ص 276؛ سنن الترمذی، ج 5، ص 31، 328، 361
(4). بحارالانوار، ج 10، ص 141؛ جامع‌البیان، مج 12، ج 22، ص 11- 13؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 260- 261
هر روزه، به معرفی اهل‌بیت پرداخت. در روایتی از ابن عباس در این‌باره آمده است:
رسول خدا تا 9 ماه، روزی 5 بار، هنگام فرا رسیدن وقت نماز به در خانه علی بن ابی طالب می‌آمد و می‌فرمود: درود و رحمت خدا بر شما اهل بیت، خداوند اراده کرده است که هرگونه پلیدی را از شما اهل بیت دورگرداند و به طور کامل و شایسته پاکتان سازد. وقت نماز است، آماده شوید. رحمت خدا بر شما باد. «1» مضمون این حدیث در تفسیر آیه شریفه «و أمُر اهلَکَ بِالصَّلوةِ واصطَبِر عَلَیها» (طه/ 20، 132) نیز به چشم می‌خورد «2» ، با این همه، برخی از مفسران با دستاویز قرار دادن روایاتی از عِکرمه، عروة بن زبیر و مقاتل بن سلیمان، «3» یا با استناد به این نکته که آیات پیش و پس از فقره معروف به آیه تطهیر درباره همسران* پیامبر است «4» تلاش کرده‌اند که اصحاب کساء را از گستره تطهیر خارج سازند، یا دست کم زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نیز در قلمرو آن بگنجانند. در این باره به بیان چند نکته بسنده می‌کنیم:
یک. سه راوی یاد شده کینه اهل بیت را در دل می‌پرورانده و به تصریح تذکره نویسان اهل سنت، اشخاصی فاسق، غیر قابل اعتماد، و دروغگو بوده‌اند؛ احمد بن حنبل و مالک بن انس، از پیشوایان چهارگانه اهل سنت، و نیز مسلم- که کتاب صحیح او از معتبرترین کتب روایی اهل سنت به شمار می‌رود- به نکوهش عکرمه پرداخته و از نقل روایاتش خودداری می‌ورزیده‌اند. «5» نسائی، صاحب سنن، مقاتل را یکی از 4 نفری می‌شمارد که در جعل حدیث پرآوازه‌اند و خارجة بن مصعب، از معاصران مقاتل، می‌گوید: من خون یهودی را حلال نمی‌شمارم؛ امّا اگر بر مقاتل بن سلیمان دست یابم، شکمش را می‌درم. «6» عروة بن زبیر نیز همچون برادرش عبدالله با اهل بیت پیامبر دشمنی می‌ورزیده و با شنیدن نام امیرمؤمنان علی علیه السلام به شدت دگرگون می‌شده است. به گفته (1). عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 495؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 606؛ سنن‌الترمذی، ج 5، ص 31
(2). تاریخ دمشق، ج 42، ص 136؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 613
(3). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 9، ص 3132؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 603؛ روح المعانی، مج 12، ج 22، ص 19
(4). تفسیر قرطبی، ج 14، ص 119؛ غرائب القرآن، ج 5، ص 460؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 491، 494
(5). وفیات الاعیان، ج 3، ص 265- 266؛ میزان الاعتدال، ج 5، ص 116؛ تهذیب التهذیب، ج 7، ص 230، 233
(6). وفیات الاعیان، ج 5، ص 256- 257؛ میزان الاعتدال، ج 6، ص 505، 507؛ تهذیب التهذیب، ج 10، ص 253، 255
ابو جعفر اسکافی وی از کسانی بود که با دریافت مبالغی هنگفت از معاویه در نکوهش امیر مؤمنان علیه السلام به جعل حدیث می‌پرداخت. «1»
دو. شمار احادیثی که آیه تطهیر را ویژه خمسه طیّبه می‌داند، حتی در میان کتب روایی اهل سنت، بسیار بیشتر از روایات کسانی چون عکرمه است و حتی برخی از این منابع به نقل از راویانی چون زیدبن ارقم بر خروج نساء النبی از مفهوم اهل بیت چنین استدلال کرده‌اند: زن پس از طلاق به نزد خویشاوندان خود باز می‌گردد، پس اهل‌بیت پیامبر نَه همسران او، بلکه کسانی‌اند که با وی از یک ریشه بوده و صدقه بر آنها حرام گشته است. «2»
سه. روایات پیشگفته صریح در نزول آیه تطهیر به تنهایی است و حتی یک روایت بر نزول این آیه در ضمن آیات همسران پیامبر صلی الله علیه و آله وارد نشده و کسی نیز آن را ذکر نکرده است، حتی کسانی که قائل به اختصاص آیه به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله اند، چنان که به عکرمه و عروه نسبت داده می‌شود، بنابراین، آیه تطهیر برحسب نزول جزو آیات همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز متصل به آن نبوده و قرار گرفتن آن بین آیات مزبور یا به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله یا هنگام تألیف بعد از رحلت ایشان بوده و مؤید آن این است که انسجام و اتصال آیه «و قَرنَ فی بُیوتِکُنَّ» بر فرض برداشته شدن آیه تطهیر از بین جمله‌های آن به هم نمی‌خورد، بر این اساس موقعیت آیه تطهیر نسبت به آیه «و قَرنَ فی بُیوتِکُنَّ» مانند موقعیت «الیَومَ یسَ الَّذینَ کَفَروا» (مائده/ 5، 3) نسبت به آیه محرمات اکل از سوره مائده است. «3»
چهار. تفاوت ضمایر آیه تطهیر با آیات پسین و پیشین، و نیز تمایز آشکار در لحن این دو بخش- که یکی مخاطب خود را به شدت می‌ستاید و دیگری خوف و امید را به هم می‌آمیزد- گواه روشن این ادعاست که همسران پیامبر را از این فضیلت نصیبی نیست. «4»
به گفته برخی دانشمندان، اگر اصحاب جمل عایشه را در منقبت مورد اشاره آیه (1). شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 63- 64، 69، 102
(2). صحیح مسلم، سنوسی، ج 8، ص 232- 233
(3). المیزان، ج 16، ص 309، 312
(4). بحارالانوار، ج 35، ص 235؛ منشور جاوید، ج 5، ص 308، 312؛ بررسی مسائل کلی امامت، ص 217، 219
شریک می‌دیدند، بی‌تردید نقشی از آن بر پیشانی جمل پدید می‌آوردند. «1»
2. شرکت در مباهله و دعوت به دین حق: در سال دهم هجری گروهی از مسیحیان نجران- که شمارشان به 60 تن می‌رسید- به مدینه آمدند و پس از گفت و گوهای طولانی با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همچنان بر درستی آموزه‌های مسیحی (همچون الوهیت حضرت عیسی علیه السلام) اصرار ورزیدند. «2» سرانجام آیه معروف مباهله* به این گفت و گوها پایان داد و راه دیگری فرا روی مسیحیان نهاد: «فَمَن حاجَّکَ فیهِ مِن بَعدِ ما جاءَکَ مِنَ العِلمِ فَقُل تَعالَوا نَدعُ ابناءَنا وابناءَکُم و نِساءَنا و نِساءَکُم وانفُسَنا وانفُسَکُم ثُمَّ نَبتَهِل فَنَجعَل لَعنَتَ اللَّهِ عَلَی الکذِبین» . (آل‌عمران/ 3، 61) پیام آیه برای عالمان مسیحی- با توجّه به آگاهیشان از تاریخ انبیا- این بود که دو گروه با تضرّع خدای خود را بخوانند و از او بخواهند تا دروغگویان را به لعن و عذاب خویش گرفتار سازد. فردای آن روز پیامبر خدا در حالی که دست حسن* را به کف و حسین* را در آغوش گرفته بود و علی* و فاطمه*- صلوات الله علیهم اجمعین- او را همراهی می‌کردند، قدم به میدان مباهله نهاد و رعب و هراسی بر دل مسیحیان افکند. اسقف نجران با دیدن این صحنه به یاران خود گفت:
چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از خدا بخواهند کوهی را از میان بردارد، چنان خواهد کرد. «3»
بدین ترتیب، مسیحیان از مباهله سر باز زده، به پرداختن جزیه تن دادند. درباره این آیه و رویداد پس از نزول آن نکاتی درخور توجه است:
الف. برخی، عناوین به کار رفته در آیه را بی‌ارتباط با اهل بیت می‌شمارند و در این مسئله، راویان اهل سنت را به پیروی کورکورانه از شیعیان متهم می‌سازند. «4» برخی دیگر پا را فراتر نهاده و بی‌مهابا اعلام می‌کنند که در صحاح سته و مسند و مُوطّأ خبری از این احادیث نیست. «5» این در حالی است که به نقل بسیاری از محدّثان بزرگ اهل سنت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه مباهله، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام را نزد خود خواند (1). فاطمة الزهراء علیها السلام، ص 18
(2). التفسیر الکبیر، ج 7، ص 165- 166
(3). الکشاف، ج 1، ص 368- 369؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 762؛ التفسیر الکبیر، ج 8، ص 85
(4). تفسیر المنار، ج 3، ص 322
(5). جامع‌البیان، مج 3، ج 3، ص 409
و همچون موارد مشابه دیگر جمله «اللهم هؤلا أهلی» «1»
را به یادگار گذاشت. آوازه این شأن نزول به گونه‌ای است که سعد بن ابی وقاص در پاسخ این پرسش معاویه که چرا از ناسزاگویی به ابو تراب خود داری می‌کنی؟ بر سه ویژگی آن حضرت تأکید می‌ورزد و یکی از آنها را منزلتی می‌داند که آیه مباهله برای ایشان به ارمغان آورده است «2» ، بر همین اساس، بسیاری از مفسران بزرگ اهل سنت، آیه مزبور را دلیل بر نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز قوی‌ترین دلیل بر فضیلت اهل بیت آن حضرت دانسته‌اند.
ب. با کنار هم نهادن آیه مباهله و روایاتی که به تفسیر آن پرداخته است چنین به دست می‌آید که اولًا امام حسن و امام حسین علیهم السلام پسران رسول خدایند و بر خلاف پندار دوران جاهلیت نوادگان دختری را نیز می‌توان فرزند به شمار آورد. «3» ثانیاً فاطمه زهرا علیها السلام سرآمد همه زنانی است که به گونه‌ای به پیامبر منسوب‌اند. «4» ثالثاً مقصود از «انفُسَنا» نه خود پیامبر، بلکه علی بن ابی طالب علیه السلام است، زیرا آدمی همواره دیگری را به کاری فرا می‌خواند و دعوت از خود تعبیر پسندیده‌ای نیست. «5» از آیه مباهله می‌توان نتیجه گرفت که علی علیه السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله سرآمد همه مردمان است و همچون ایشان بر پیامبران پیشین برتری دارد «6» ، چنان‌که در کلامی منسوب به امام رضا علیه السلام به آن اشاره شده است. «7» این برداشت هرچند از دیدگاه برخی نادرست می‌نماید «8» ؛ اما به هر حال، منزلتی که تعبیر «انفُسنَا» به بار می‌آورد انکار ناشدنی است و با احادیثی چون «انَّ علیّاً منّی و انا منه» «9»
نیز تأیید می‌گردد.
ج. فراخوانی نزدیک‌ترین کسان پیامبر برای مباهله نه تنها بیانگر اطمینان (1). مسند احمد، ج 1، ص 301- 302؛ صحیح مسلم، سنوسی ج 8، ص 230؛ سنن الترمذی، ج 4، ص 293
(2). صحیح مسلم، سنوسی، ج 8، ص 228- 230؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 111- 112
(3). التفسیر الکبیر، ج 8، ص 86
(4). مجمع البیان، ج 2، ص 763- 764؛ المیزان، ج 3، ص 225
(5). سلسله مؤلفات، ج 2، ص 38، «الفصول المختاره» ؛ التفسیر الکبیر، ج 8، ص 86؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 764
(6). التفسیر الکبیر، ج 8، ص 86
(7). سلسله مؤلفات، ج 2، ص 38، «الفصول المختاره»
(8). التفسیر الکبیر، ج 8، ص 86- 87
(9). مسند احمد، ج 6، ص 489؛ سنن الترمذی، ج 5، ص 296؛ المستدرک، ج 3، ص 119
رسول خدا صلی الله علیه و آله به حقانیت خویش، بلکه همچنین نشان آن است که همه افراد اهل بیت در دعوت به دین حق و مباهله بر سر آن، شریک‌اند. «1»
3. ولایت و رهبری: قرآن کریم والیان امر را کنار پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داده و با یک فرمان مؤمنان را به اطاعت از پیامبر و اطاعت از آنان فراخوانده است: «یایُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اطیعُوا اللَّهَ واطیعُوا الرَّسولَ و اولِی الامرِ مِنکُم» . (نساء/ 4، 59) رسول خدا صلی الله علیه و آله افزون بر دریافت و ابلاغ وحی، دست کم دو وظیفه مهم دیگر بر عهده داشت: تبیین آموزه‌های وحیانی، و فرمانروایی و حکومت. بی‌شک اطاعت از خدا با وظیفه نخست (دریافت و ابلاغ وحی) پیوند می‌خورد و اطاعت از رسول در دو قلمرو دیگر (تبیین و حکم) قابل تصور است. نکته درخور توجه، آن است که از کنار هم آمدن «الرَسول» و «اولِی الامر» و بسنده شدن به یک «اطیعُوا» برای هر دو می‌توان دریافت که اولواالامر*، صرف نظر از دریافت و ابلاغ وحی، با پیامبر صلی الله علیه و آله همسان و برابرند و بر همگان واجب است که تبیین معارف الهی را از آنان بجویند و نیز امر حکومت بر جامعه اسلامی را بدانان بسپارند. «2» از سوی دیگر، این اطاعت به دلیل آنکه قید و شرطی را به همراه ندارد، اطاعتی همه جانبه و بی‌چون و چراست، و این مطلب جز با عصمت رسول و اولوا الامر سازگار نیست، زیرا سرسپردگی بدین صورت تنها در برابر کسی سزاست که از کج‌اندیشی و کجروی مصون است و در گفتار و رفتار، مردم را جز به آنچه رضای خداست نمی‌خواند. «3»
برخی از مفسران اهل سنت دلالت آیه بر عصمت را می‌پذیرند؛ ولی اولوا الامر را به نخبگان امت تفسیر می‌کنند «4» ، در حالی که در منابع معتبر آنان آمده است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله جانشینان خود را- با به کارگیری تعابیری چون خلیفه، والی و امیر- 12 تن شمرده و همه آنان را از قریش (طایفه بنی‌هاشم) «5» دانسته است. این خود نشان آن است که عنوان اولی الامر فقط بر امامان دوازده‌گانه شیعه منطبق است و شامل (1). المیزان، ج 3، ص 224- 227
(2). همان، ج 4، ص 388
(3). المیزان، ج 4، ص 389، 391؛ کشف المراد، ص 493
(4). التفسیر الکبیر، ج 10، ص 144
(5). ینابیع الموده، ج 1، ص 341، 351؛ احقاق الحق، ج 13، ص 1، 74
خلفای دیگر نمی‌شود.
4. اطعام و ایثار: بر پایه احادیثی که در منابع شیعه و سنی آمده است «1» امیرمؤمنان و فاطمه زهرا علیهما السلام به همراه فضّه با نذر سه روز روزه شفای حسن و حسین علیهما السلام را از خدا طلبیدند و پس از اندکی خواسته خود را برآورده دیدند. به شکرانه این بهبودی، هر 5 تن لب از طعام فرو بستند و در روزگاری که گویا خشک سالی و قحطی سفره اهل‌بیت را خالی‌تر از همیشه ساخته بود، «2» روز را به شب رساندند. در آن زمان فاطمه زهرا علیها السلام برای همسایه یهودی کاری را (ریسیدن پشم) به انجام می‌رساند که اجرت آن، سه پیمانه جو بود و می‌توانست به کارِ افطار آید؛ هر شب یک پیمانه و هر پیمانه 5 قرص نان؛ اما تقدیر و آزمون الهی سرنوشت دیگری را رقم زد. هنوز لقمه‌ای از گلویی فرونرفته بود که مسکینی آمد و طعامی طلبید و درگشاده دستی هر 5 تن را با یکدیگر برابر دید. روز بعد یتیمی از راه رسید و روز سوم اسیری که هر کدام 5 قرض نان را به همراه بردند و سفره اهل بیت را خالی و ایثارشان را پُر آوازه ساختند: «و یُؤثِرونَ عَلی انفُسِهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ» .
(حشر/ 59، 9) «3» سرانجام، جبرئیل از سوی خداوند چنین هدیه آورد: «و یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبّهِ مِسکینًا و یَتیمًا و اسیرا» (انسان/ 76، 8) و از انگیزه این اطعام و بی‌اعتنایی اهل‌بیت به پاداش و ستایش مردمان چنین خبر داد «4» : «انَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً ولا شُکورا» . (انسان/ 76، 9)
برخی گفته‌اند: سوره هل اتی مکی است «5» و ازدواج علی و فاطمه و تولد حسن و حسین علیهم السلام در مدینه روی داده است، از این رو نمی‌توان انطباق آیات یاد شده را بر اهل بیت علیهم السلام پذیرفت؛ ولی همان‌گونه که بسیاری از دانشمندان اهل سنت تأکید کرده‌اند در مکی یا مدنی بودن سوره هل اتی بین صاحب نظران اختلاف است «6» ، افزون بر اینکه شمار کسانی که همه سوره یا آیات یاد شده را مدنی می‌دانند- حتی در میان اهل سنت- بسیار (1). الکشاف، ج 4، ص 670؛ روح‌المعانی، مج 16، ج 29، ص 269، 271
(2). بحارالانوار، ج 35، ص 243
(3). شواهد التنزیل، ج 2، ص 331
(4). کشف الاسرار، ج 10، ص 321؛ بحارالانوار، ج 35، ص 241
(5). منهاج السنه، ج 2، ص 117
(6). روح المعانی، مج 16، ج 29، ص 258
بیشتر از کسانی است که مکی بودن آن را ترجیح داده‌اند. «1» از سوی دیگر، چه بسیار است سوره‌هایی که مکی نامیده می‌شود، در حالی که برخی از آیات آنها- به اتفاق مفسران- در مدینه نازل شده است و به طور کلی، سوره‌ای که اولین آیاتش در مکه فرود آمده است، هر چند آیات دیگری در مدینه به آن ضمیمه شده باشد، مکّی نام می‌گیرد. «2» گفتنی است که در این سوره هنگام اشاره به نعمتهای بهشتی، سخن از حورالعین به میان نیامده، بلکه به جای آن گفته شده است: «و یَطوفُ عَلَیهِم وِلدنٌ مُخَلَّدونَ اذا رَایتَهُم حَسِبتَهُم لُؤلُؤًا مَنثورا» .
(انسان/ 76، 19). سبب این امر را می‌توان احترام و پاسداشت مقام سیده عالمیان دانست. «3»
5. وساطت و شفاعت: قرآن کریم وسیله جویی همگان را در سیر به سوی خدا امری لازم دانسته است: «وابتَغوا الَیهِ الوَسیلَةَ» . (مائده/ 5، 35) با توجه به اینکه مراد از وسیله اهل بیت «4» علیهم السلام و منظور از وسیله‌جویی شفاعت* خواهی است آیه یاد شده بیانگر منزلت والای اهل بیت علیهم السلام در مقام شفاعت و وساطت در پیشگاه خداوند است. در آیه‌ای دیگر با اشاره به لغزش حضرت آدم علیه السلام، از کلماتی سخن به میان آمده است که دریافت آنها به پذیرش توبه وی انجامید: «فَتَلَقّی ءادَمُ مِن رَبّهِ کَلِمتٍ فَتابَ عَلَیهِ انَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرحیم» . (بقره/ 2، 37) در تفسیر این «کلمات» عبارات گوناگونی آورده‌اند «5» که یکی از آنها استغاثه‌ای است که در آیه زیر بازگو شده است: «قالا رَبَّنا ظَلَمنا انفُسَنا وان لَم تَغفِر لَنا و تَرحَمنا لَنَکونَنَّ مِنَ الخسِرین» (اعراف/ 7، 23) «6» ، با این حال، روایاتی دیگر- که می‌تواند مکمّل احادیث دسته نخست به شمار آید- بیانگر آن است که حضرت آدم علیه السلام با دیدن نور خمسه طیّبه «7» یا مشاهده اسامی مبارکشان بر لوح عرش «8» با منزلت والای اهل بیت آشنا گردید و آنان را واسطه بهره‌مندی خویش از رحمت و مغفرت الهی قرار داد. «9» در منابع (1). تفسیرالخازن، ج 4، ص 337؛ الغدیر، ج 3، ص 169- 171
(2). بحارالانوار، ج 35، ص 256؛ المیزان، ج 20، ص 131
(3). روح‌المعانی، مج 16، ج 29، ص 258؛ المیزان، ج 20، ص 131
(4). مناقب، ج 3، ص 92؛ بحارالانوار، ج 25، ص 23؛ البرهان، ج 2، ص 292
(5). تفسیر عیاشی، ج 1، ص 41؛ الکافی، ج 8، ص 304- 305؛ التفسیر الکبیر، ج 3، ص 19
(6). الکشاف، ج 1، ص 128- 129؛ تفسیر بغوی، ج 1، ص 35
(7). کنز الدقائق، ج 1، ص 376
(8). تفسیر عیاشی، ج 1، ص 41
(9). الخصال، ص 305؛ البرهان، ج 1، ص 193؛ نورالثقلین، ج 1، ص 67
روایی اهل سنت نیز همین مضمون آمده و به نام 5 تن آل عبا تصریح شده است. «1»
6. رسوخ در علم: قرآن کریم گروهی را که در علم و دانش گامهایی استوار برداشته‌اند «راسخان* در علم» می‌نامد و بر اساس برخی از تفاسیر، بر آگاهی آنان از تأویل آیات الهی تأکید می‌ورزد: «و ما یَعلَمُ تَأویلَهُ الَّا اللَّهُ والرّ سِخونَ فِی العِلمِ» .
(آل‌عمران/ 3، 7) امامان معصوم علیهم السلام با اشاره به این آیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را «افضل الراسخین» «2» خوانده و درباره خود نیز فرموده‌اند: «نحن‌الراسخون فی‌العلم و نحن نعلم تأویله» . «3» بر اساس این تفسیر، «واو» در «والراسخون» برای عطف است و نشان می‌دهد که افزون بر خداوند، گروهی از آدمیان نیز از تأویل آیات متشابه آگاه‌اند. آن گونه که برخی گفته‌اند صحابه و تابعان به تفسیر همه آیات الهی همّت گماشتند و از تفسیر هیچ یک از آنها- به بهانه آنکه از متشابهات است و دانش آن را جز خدا نمی‌داند- دست فرو نگذاشتند. در همین‌باره ابن عباس می‌گفت: من از کسانی هستم که در علم راسخ‌اند. «4»
از سوی دیگر، بسیاری از دانشمندان اهل سنت این تفسیر را نمی‌پذیرند و با استینافی شمردن «واو» ، واژه‌های پس از آن را تشکیل دهنده جمله‌ای جدید می‌دانند «5» :
«والرّ سِخونَ فِی العِلمِ یَقولونَ ءامَنّا بِهِ کُلٌّ مِن عِندِ رَبّنا» . (آل‌عمران/ 3، 7) این تفسیر با ظاهر یکی از خطبه‌های نهج البلاغه نیز تأیید می‌گردد «6» ؛ آنجا که امام علیه السلام شنونده را از فرو رفتن در عرصه برخی از دانشها بیم می‌دهد و توجه وی را به این نکته فرا می‌خواند که چه سان خداوند گروهی را که به عجز خود اعتراف می‌کنند، ستوده و خودداری از (1). الدرالمنثور، ج 1، ص 147
(2). تفسیر عیاشی، ج 1، ص 164؛ الکافی، ج 1، ص 213؛ البرهان، ج 1، ص 597- 599
(3). نهج البلاغه، خطبه 144؛ الکافی، ج 1، ص 213؛ نورالثقلین، ج 1، ص 315، 318
(4). مجمع‌البیان، ج 2، ص 701
(5). جامع البیان، مج 3، ج 3، ص 250؛ التفسیر الکبیر، ج 7، ص 189- 190؛ تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص 355
(6). بحارالانوار، ج 3، ص 257
کنجکاویهای بیهوده را «رسوخ در علم» نامیده است. «1» با این همه، نزاع بر سر استینافی یا عاطفه بودن «واو» بی نتیجه و دلایل هر دو گروه قابل نقد است «2» ، زیرا از یک سو شرط اساسی اطلاع بر تأویل قرآن طهارت است: «لا یَمَسُّهُ الَّا المُطَهَّرون» (واقعه/ 56، 79)؛ نه رسوخ، زیرا قرآن برخی از اهل کتاب را راسخ در علم دانسته است، در حالی که نمی‌توان آنان را عالم به تاویل دانست. (نساء/ 4، 162) از سوی دیگر اهل بیت به شهادت آیه تطهیر از هرگونه پلیدی پاکیزه‌اند، پس باید بر تأویل قرآن مطلع باشند و اگر می‌بینیم در آیه بر رسوخ تکیه شده به جهت آن است که رسوخ نتیجه طهارت است.
وظیفه مسلمانان در برابر اهل بیت علیهم السلام
قرآن کریم افزون بر شمردن فضایل اهل بیت، وظیفه عموم مسلمانان را در برابر آنان نیز تعیین کرده است. برخی از این وظایف عبارت است از:
1. پرسش در امور دینی: خدا در قرآن کریم خطاب به مشرکانی که بشر (عادی) «3» بودن انبیا را بهانه‌ای برای انکار رسالتشان قرار دادند، می‌فرماید: اگر درباره پیامبران پیشین اطلاعی ندارید از اهل ذکر بپرسید: «فَسَلوا اهلَ الذّکرِ ان کُنتُم لا تَعلَمون» . (نحل/ 16، 43؛ انبیا/ 21، 7) با توجه به سیاق آیه، مقصود از «ذکر» کتابهای آسمانی و مراد از «اهل* ذکر» دانشمندان یهودی و مسیحی است که از ویژگیهای پیامبران پیشین باخبر بودند و می‌توانستند مشرکان را از آنها آگاه سازند. «4» با این همه، خطابهایی از این دست در چارچوب رویدادی که درباره آن نازل شده است، محصور نمی‌گردد و حکمی کلی و جهان شمول به دست می‌دهد، براین اساس، هنگامی که آیه یاد شده را بریده از شأن نزول آن در نظر می‌گیریم، بیانگر حکمی عقلایی است که نادانان را به پرسش از دانایان فرا می‌خواند «5» ، از این رو پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله لزوم بهره‌گیری از دانش عالمان را به همین آیه مستند می‌سازد. «6» از سوی دیگر، با توجه (1). نهج البلاغه، خطبه 91؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 163؛ البرهان، ج 1، ص 599
(2). المیزان، ج 3، ص 50
(3). همان، ج 12، ص 257
(4). جامع البیان، مج 8، ج 14، ص 145؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 591؛ المیزان، ج 12، ص 285
(5). المیزان، ج 12، ص 285
(6). الدرالمنثور، ج 5، ص 133
به این نکته که «ذکر» در قرآن کریم درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (طلاق/ 65، 10- 11) و کتاب آسمانی ایشان (زخرف/ 43، 44) نیز به کار رفته است می‌توان «اهل الذکر» را با «اهل البیت» برابر انگاشت «1» ، زیرا آنان نه تنها اهل و خاندان پیامبرند، بلکه به گواهی روایاتی چون حدیث متواتر ثقلین در صدر همه قرآن شناسان (اهل القرآن) جای دارند «2» ، از همین رو رسول خدا صلی الله علیه و آله در برخی از احادیث، اهل ذکر را بر «ائمه» منطبق می‌سازد «3» و در سخنان امامان معصوم علیهم السلام تعبیراتی از این دست فراوان به چشم می‌خورد: «نحن أهل الذکر و نحن المسئولون» . «4»
گفتنی است که برخی از دانشمندان شیعه توجیهات دیگری از این روایات ارائه داده‌اند که چندان استوار به نظر نمی‌آید. «5» گروهی از مفسران اهل سنت نیز به راز نهفته در این تعابیر پی نبرده و این پرسش را در انداخته‌اند که چگونه می‌توان مشرکانی را که با پیامبر مخالفت می‌ورزند، به مراجعه به اهل بیت آن حضرت فرا خواند! «6» برخی دیگر از آنان با اشاره به حدیثی از امام باقر علیه السلام جمله «نحن أهل الذکر» را به معنای «ما مسلمانان اهل ذکریم» تأویل برده‌اند! (هرچند در همان‌جا جایگاه علمی 6 امام نخست شیعیان را ستوده‌اند). «7» آنچه گذشت نادرستی این پندارها را نمایانده، مقصود حقیقی احادیث یاد شده را آشکار می‌سازد.
2. دوستی و مودّت: آیه 23 شوری/ 42 به مزد رسالت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اشاره کرده است: «قُل لا اسَلُکُم عَلَیهِ اجرًا الَّا المَوَدَّةَ فِی القُربی . درباره این آیه نکات گوناگونی قابل طرح است:
2 الف. متصل یا منقطع بودن استثنا: برخی از آیات قرآن بیانگر آن است که پیامبران الهی برای رسالت خود مزدی از مردم نمی‌خواهند: «وما اسَلُکُم عَلَیهِ مِن اجرٍ ان اجرِیَ الّا عَلی رَبّ العلَمین» . (شعراء/ 26، 109، 127، 145، 164، 180 و نیز ر. ک: انعام/ 6، 90؛ هود/ 11، 51؛ یوسف/ 12، 104؛ ص/ 38، 86) گروهی دیگر از آیات، اموری چون گام نهادن در راه خدا: «الّا مَن شاءَ ان یَتَّخِذَ الی رَبّهِ سَبیلا» (فرقان/ 25، 57) و (1). الکافی، ج 1، ص 210- 211؛ تفسیر فرات الکوفی، ص 235؛ البرهان، ج 3، ص 425
(2). المیزان، ج 12، ص 285؛ ج 14، ص 257
(3). الکافی، ج 1، ص 210؛ البرهان، ج 3، ص 423
(4). جامع البیان، مج 8، ج 14، ص 145؛ الکافی، ج 1، ص 210- 211؛ البرهان، ج 3، ص 423، 429
(5). الصافی، ج 3، ص 137
(6). روح المعانی، مج 8، ج 14، ص 218
(7). تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 591- 592
دوستی با اهل بیت علیهم السلام: «المَوَدَّةَ فِی‌القُربی (شوری/ 42، 23) را پاداش رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دانسته است. ناسازگاری ظاهری این دو دسته از آیات با اندک تأملی زدودنی است؛ پیامبران الهی از کسی اجر و پاداش مادی نمی‌طلبند: «ویقَومِ لا اسَلُکُم عَلَیهِ مالًا» (هود/ 11، 29) و بهره اجر معنویشان نیز به خود مردم باز می‌گردد: «قُل ما سَالتُکُم مِن اجرٍ فَهُوَ لَکُم» (سبأ/ 34، 47)، بر این اساس، مزد خواستن و نخوانستن را می‌توان با یکدیگر سازگاری داد و هر دو را تعبیری درست به شمار آورد. «1» بنا بر آنچه گذشت، تلاش دو گروه از مفسران در تفسیر آیه مودّت بیهوده به نظر می‌آید: یک. کسانی که از ظاهر استثنا دست برداشته، آن را منقطع به شمار آورده‌اند «2» (یا دست کم از برابریِ دو احتمالِ اتصال و انقطاع سخن گفته‌اند «3» ). دو. آنان که برخی از آیاتِ دسته نخست را ناسخ آیه مودّت پنداشته‌اند. «4»
2 ب. مقصود از «مودّت فی‌القربی» : یکی از نکات کلیدی در بیان آیه مورد بحث، روشن ساختن معنای «مودّت فی القربی» است. معنایی که عموم دانشمندان شیعه از آن جانبداری می‌کنند «5» و برخی از مفسران اهل سنت نیز بدان گرایش دارند «6» آن است که مقصود از این مودّت، دوستی با خویشاوندان پیامبر (اهل بیت) است.
این معنا با روایاتی که در منابع شیعی و سنی آمده است به خوبی تأیید می‌گردد. «7» بر اساس یکی از این روایات- که گروهی از دانشمندان اهل سنت به توثیق راویان آن پرداخته‌اند «8» - پیامبر گرامی اسلام علیه السلام در پاسخ به این پرسش که دوستی* با کدام یک از خویشاوندانت بر ما واجب شده است؟ فرمود: «علیّ و فاطمة و ابناهما» . «9»
حدیثی دیگر (1). المیزان، ج 18، ص 42- 43، 46- 47
(2). تفسیر بغوی، ج 5، ص 81؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 165؛ سلسله مؤلفات، ج 5، ص 141؛ «الاعتقادات»
(3). الکشاف، ج 4، ص 219؛ تفسیر نسفی، ج 4، ص 105؛ غرائب القرآن، ج 6، ص 73
(4). تفسیر قرطبی، ج 16، ص 16- 17؛ تفسیر بغوی، ج 4، ص 111؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 346- 347؛ فتح البیان، ج 8، ص 373
(5). تفسیر فرات الکوفی، ص 388- 399؛ مجمع‌البیان، ج 9، ص 43- 44؛ الصافی، ج 4، ص 372
(6). تفسیر بغوی، ج 4، ص 111؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 165- 166؛ الکشاف، ج 4، ص 219، 221؛ روح المعانی، مج 14، ج 25، ص 47، 50
(7). تفسیر قرطبی، ج 16، ص 16- 17؛ غرائب القرآن، ج 6، ص 74؛ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 121، 123
(8). مجمع الزوائد، ج 9، ص 168
(9). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3276؛ المعجم الکبیر، ج 3، ص 47؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 166
بیانگر آن است که رسول خدا علیه السلام با اشاره به آیه مودّت، ارزش عبادت چندین هزار ساله را در گرو پذیرش محبت اهل بیت دانسته است. «1» بر پایه یکی دیگر از روایات کسی که با دوستی آل محمد صلی الله علیه و آله بمیرد، به جایگاه شهیدان بار یافته و با ایمان کامل از دنیا رفته است.
در برابر، فرجام دشمنی با اهل بیت، محرومیّت از بهشت و ناامیدی از رحمت الهی است. «2»
برخی از مفسران به کارگیری «فی» در «فی القربی» به جای «لام» (للقربی) را از آن رو می‌دانند که اهل بیت پیامبر به منزله جایگاه محبت اند؛ مکانی که دوستی مؤمنان در آن جای می‌گیرد و استقرار می‌یابد «3» ، بر این اساس توهم کسانی که گمان کرده‌اند وجود «فی» در آیه، دلیل نادرستی معنای یاد شده است «4» ردّ می‌گردد.
امام سجاد علیه السلام به ناسزاگوی شامی فرمود: آیا تاکنون قرآن نخوانده‌ای و در سوره شوری به لزوم دوستی با اهل بیت پیامبر پی نبرده‌ای؟ آن که اکنون اسیرش می‌یابی و بر دروازه شام دشنامش می‌گویی از کسانی است که آیه مودّت دوستی او را واجب ساخته است. «5» گفتنی است که فرا خواندن مردم به دوستی اهل بیت، در درجه نخست، برای آن است که از هدایت آنان بهره‌مند گردند و صراط مستقیم الهی را در پیش گیرند، از این رو، آنچه در آیه مودّت مزد رسالت خوانده شده، با آنچه در سوره فرقان آمده است، مضمونی یگانه و پیوندی ناگسستنی دارد: «قُل ما اسَلُکُم عَلَیهِ مِن اجرٍ الّا مَن شاءَ ان یَتَّخِذَ الی رَبّهِ سَبیلا» . (فرقان/ 25، 57) در واقع- چنان که گذشت- بهره این اجر به خود پاداش دهندگان باز می‌گردد «6» : «قُل ما سَالتُکُم مِن اجرٍ فَهُوَ لَکُم» (سبأ/ 34، 47) و از همین رو، (1). المستدرک، ج 3، ص 161؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 65- 66
(2). الکشاف، ج 4، ص 220- 221؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 142- 143؛ تفسیر ابن عربی، ج 2، ص 433
(3). الکشاف، ج 4، ص 219؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 167؛ تفسیر نسفی، ج 4، ص 105
(4). تفسیر قاسمی، ج 14، ص 308
(5). جامع البیان، مج 13، ج 25، ص 33؛ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 121؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 348
(6). مجمع‌البیان، ج 9، ص 44؛ تفسیر ابن عربی، ج 2، ص 432
اجر نامیدن آن نیز نشان از عطوفت بی‌کران نبوی دارد؛ پیامبر صلی الله علیه و آله چنان به رستگاری و سعادت مردم دل بسته است که رهیابی آنان را پاداش زحمات توان فرسای خود می‌شمارد. البته درباره معنای مودّت فی القربی نظرهای دیگر نیز مطرح شده است:
یک. مراد صله ارحام و رعایت حال خویشاوندان است. «1» اکنون جای این پرسش است که دوستی هر کس با خویشاوندان خود چه تناسبی با مزد رسالت دارد؟ «2» افزون بر این، مودّت به خویشاوندان، به خودی خود، کار پسندیده‌ای نیست «3» ؛ به فرموده قرآن کریم مؤمنان باید از دوستی با دشمنان خدا و رسول- اگرچه پدر، فرزند، یا برادرشان باشد- بپرهیزند. (مجادله/ 58، 22)
دو. مقصود مدارای کافران قریش- که با پیامبر صلی الله علیه و آله پیوند خویشاوندی داشتند- با آن حضرت است «4» ، بر این اساس معنای آیه چنین است: اگر مرا به رسالت استوار نمی‌دارید و دعوت مرا اجابت نمی‌کنید باری به حکم قرابت که میان من و شماست مرا مرنجانید. «5» این معنا دارای این اشکال اساسی است که از دیدگاه کافران قریش، رسول خدا صلی الله علیه و آله جز توهین به خدایان و ایجاد گرفتاریهای فراوان کاری نکرده است، پس چگونه معقول است که از آنان مزدی طلب کند! منقطع شمردن استثنا نیز گرهی از کار نمی‌گشاید «6» ، زیرا خود داری از دریافت اجرت نیز در جایی متصور است که زمینه درخواست آن فراهم باشد.
سه. منظور تقرب جستن به خداست «7» ، بر این اساس معنای آیه چنین است: مزدی از شما نمی‌خواهم، جز آنکه برای خدا (یا با خدا) دوستی بورزید و با اطاعت از فرمانهایش به سوی او تقرّب جویید. «8» این معنا چون با ساختار عبارت «إلّا المَوَدَّةَ فِی القُربی» فاصله بسیار دارد، در سخنان بسیاری از مفسران تغییراتی یافته و گاه به صورت «دوستی با مقربان درگاه الهی» در آمده است. «9»
به هر حال، یکی از اشکالات این معنا ابهام نهفته در آن است، افزون بر آنکه مشرکان (1). جامع البیان، مج 13، ج 25، ص 32- 33؛ غرائب القرآن، ج 6، ص 74؛ روح المعانی، مج 14، ج 25، ص 32
(2). نمونه، ج 20، ص 408
(3). المیزان، ج 18، ص 45
(4). تفسیر قرطبی، ج 16، ص 15- 16؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 347؛ روح‌المعانی، مج 14، ج 25، ص 30
(5). کشف الاسرار، ج 9، ص 24
(6). المیزان، ج 18، ص 43
(7). مسند احمد، ج 1، ص 442
(8). جامع‌البیان، مج 13، ج 25، ص 34؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3277؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 350
(9). کشف الاسرار، ج 9، ص 23
مکه نیز با این سخن سرِ ستیز نداشتند و پرستش بتها را راهی برای تقرب به خدا می‌دانستند: «ما نَعبُدُهُم الّا لِیُقَرّبونا الَی اللَّهِ زُلفی . (زمر/ 39، 3) ناگفته پیداست که در مقام دعوت به توحید، گفتن چنین سخنانی دو پهلو کارساز نیست «1» ، افزون بر این در مفهوم مودت نوعی دلجویی و رسیدگی نهفته است «2» ، از این رو نمی‌توان آن را درباره دوستی ورزیدن با خداوند به کار گرفت. «3»
2 ج. مکی یا مدنی بودن آیه: برخی از مفسران اهل سنت، با وجود تأکید بر لزوم محبت اهل بیت، آیه مودت را بی‌ارتباط با آنان می‌شمارند. «4» برخی دیگر در تأیید این دیدگاه از مکی بودن آیه جانبداری می‌کنند و چنین نتیجه می‌گیرند که هنگام نزول آیه، حسن و حسین علیهما السلام قدم به عرصه گیتی نگذاشته بوده‌اند تا مشمول آن قرار گیرند. «5» این در حالی است که بسیاری از دانشمندان اهل سنت بر مدنی بودن آیه مودّت و برخی دیگر از آیات سوره شوری تصریح کرده‌اند «6» ؛ همچنین گروهی از مفسران در شأن نزول آیه، به حکایاتی مربوط به انصار اشاره کرده و از تصمیم آنان برای پرداخت اجرت پیامبر «7» یا مفاخره میان ایشان و مهاجران «8» سخن گفته‌اند که این دو شأن نزول نیز ادعای مکی بودن آیه را رد می‌کند. «9»
3. تأمین منابع مالی: قرآن کریم در کنار نام خدا و رسول، ترکیب «ذی القربی» را ذکر کرده است و مالیاتهایی چون خمس (انفال/ 8، 41) و فی‌ء (حشر/ 59، 7) را از منابع مالی آنان می‌شمارد: «واعلَموا انَّما غَنِمتُم مِن شَی‌ءٍ فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ ولِلرَّسولِ ولِذِی القُربی والیَتمی والمَسکینِ وابنِ السَّبیلِ» . (انفال/ 8، 41) دانشمندان اهل سنت با پذیرش این (1). المیزان، ج 18، ص 45- 46؛ نمونه، ج 20، ص 407
(2). مفردات، ص 860
(3). المیزان، ج 18، ص 46
(4). تفسیر قاسمی، ج 14، ص 307، 309
(5). منهاج السنه، ج 2، ص 147؛ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 121- 122؛ روح البیان، ج 8، ص 311
(6). تفسیر الخازن، ج 4، ص 90؛ فتح القدیر، ج 4، ص 524؛ الاتقان، ج 4، ص 90
(7). کشف الاسرار، ج 9، ص 22؛ الکشاف، ج 4، ص 221؛ التفسیر الکبیر، ج 27، ص 164
(8). تفسیر قرطبی، ج 16، ص 17؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 347- 348؛ فتح‌البیان، ج 8، ص 372
(9). روح المعانی، مج 14، ج 25، ص 47؛ الغدیر، ج 1، ص 255، 258
نکته که مقصود از ذوی القربی خویشاوندان پیامبر است درباره چارچوب دقیق آن اختلاف ورزیده و گزینه‌هایی چون «تنها بنی هاشم» ، «بنی‌هاشم و بنی‌مطّلب» و «همه افراد قریش» را مطرح ساخته‌اند. «1» سخنی از ابن‌عباس نشان آن است که این گونه تعمیمها نه در سنت پیامبر، که در طمع ورزی، یا جهالت و نادانی ریشه داشته است «2» ، افزون بر این برخی از روایاتی که در منابع اهل تسنن آمده، بیانگر آن است که در زمان دو خلیفه نخست، گروهی سهم ذوی‌القربی را از آنِ خویشاوندان خلیفه دانستند و سرانجام به هزینه کردن آن در امور عام المنفعه رضایت دادند. «3» دستگاه خلافت نیز با استناد به احادیثی منسوب به پیامبر- که میراث مادی را با شأن معنوی نبوّت ناسازگار می‌شمرد- بر این دیدگاه مهر تأیید نهاد «4» و حتی به باز پس‌گیری آنچه در زمان پیامبر عطا شده بود فرمان داد. «5» از سوی دیگر، امامان معصوم شیعه بر استمرار این حکم قرآنی تأکید می‌ورزند و مقصود از گروههایی چون یتامی و مساکین را نیز بینوایان بنی‌هاشم می‌دانند. «6»
در واقع، خداوند برای بزرگداشت مقام خاندان پیامبر صدقه (زکات) «7» را بر آنان حرام ساخته، به جای آن خمس را نهاده است. «8» به گفته برخی جای شگفتی است که کسانی مانند ابوحنیفه حرمت صدقه بر اهل بیت را همچنان برقرار می‌دانند و با این حال، به پایان یافتن بهره‌وری آنان از خمس فتوا می‌دهند! «9»
4. نثار صلوات: یکی از شیوه‌هایی که می‌تواند مردم را با پیشوایان معصوم پیوند دهد، بزرگداشت یاد و نام آنان است، از این رو، خداوند در قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد که بر رسول گرامی او سلام دهند و صلوات نثارش کنند: «انَّ اللَّهَ ومَلکَتَهُ (1). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 8، 10؛ تفسیر قرطبی، ج 8، ص 10؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 325
(2). صحیح مسلم، سنوسی، ج 6، ص 479، 540؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج 5، ص 1704؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 68
(3). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 5، ص 1705؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 324؛ الدرالمنثور، ج 4، ص 65- 66
(4). جامع البیان، مج 6، ج 10، ص 11؛ مج 14، ج 28، ص 49
(5). صحیح مسلم، سنوسی، ج 6، ص 342، 350
(6). جامع‌البیان، مج 6، ج 10، ص 11- 12؛ الکافی، ج 1، ص 539- 540؛ تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 324
(7). الکافی، ج 4، ص 59؛ وسائل الشیعه، ج 9، ص 268، 271؛ جواهر الکلام، ج 15، ص 406، 413
(8). صحیح مسلم، سنوسی، ج 3، ص 591، 600؛ سنن‌النسائی، ج 5، ص 107، 109؛ تفسیر قرطبی، ج 8، ص 10
(9). تفسیر المنار، ج 10، ص 9
یُصَلّونَ عَلَی النَّبیّ یایُّهَا الَّذینَ ءامَنوا صَلّوا عَلَیهِ وسَلّموا تَسلیما» . (احزاب/ 33، 56) پس از نزول این آیه، گروهی از مسلمانان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و از چگونگی صلوات* بر ایشان پرسیدند. نکته در خور توجه در پاسخ آن حضرت «1» آن است که درود بر آل محمد (اهل بیت «2» / ذریّه) «3» نیز جزئی از صلوات گردیده است: «اللهمّ صلِّ علی محمد و علی آل محمد کما صلَّیتَ (علی إبراهیم و) علی آل إبراهیم» . «4»
به باور برخی از دانشمندان اهل سنت، اشاره به ثنای الهی بر (ابراهیم و) آل ابراهیم زمینه‌ساز این درخواست است که خداوند اهل بیت را با پیامبر شریک سازد و با این کار، نعمت را بر وی همچون ابراهیم، تمام گرداند. «5»
گفتنی است که بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت جایگاه اصلی این صلوات را فریضه «نماز» می‌دانند، و این نکته را از الفاظ به کار رفته در پرسش از رسول خدا صلی الله علیه و آله استنباط می‌کنند «6» : «نحوه سلام بر تو را می‌دانیم السلام علیک أیها النبی و رحمة اللّه و برکاته، صلوات را چگونه بر زبان آوریم؟» ، بر همین اساس، محدثان اهل سنت عناوینی از این دست را برای احادیث مذکور برمی‌گزینند: «باب الصلاة علی النبی بعد التشهد» . «7»
در برخی دیگر از این احادیث در پرسش از رسول خدا صلی الله علیه و آله به نام نماز تصریح شده است:
«چگونه در نماز بر شما درود فرستیم» ؟ «8» برخی از پیشوایان اهل سنت با استناد به این روایات به وجوب صلوات در تشهد فتوا می‌دهند «9» و درود بر آل پیامبر را نیز گریزناپذیر می‌شمارند. «10» (1)
. جامع البیان، مج 12، ج 22، ص 53- 54؛ سنن النسائی، ج 3، ص 46، 49؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 646، 655
(2). جامع البیان، مج 12، ج 22، ص 54؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 647- 648
(3). صحیح مسلم، سنوسی، ج 2، 287؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 648
(4). صحیح البخاری، ج 6، ص 32؛ ج 7، ص 202؛ صحیح مسلم، سنوسی، ج 2، ص 287؛ سنن الترمذی، ج 5، ص 38
(5). صحیح مسلم، نووی، ج 4، ص 125
(6). السنن الکبری، ج 2، ص 508- 509؛ صحیح مسلم، نووی، ج 4، ص 124- 125؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 515
(7). صحیح مسلم، سنوسی، ج 2، ص 287؛ سنن النسائی، ج 3، ص 44، 47
(8). السنن الکبری، ج 2، ص 507، 509؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 516؛ الدرالمنثور، ج 6، ص 650
(9). الکشاف، ج 3، ص 558؛ الشفا بتعریف حقوق المصطفی صلی الله علیه و آله، ج 2، ص 62- 63؛ صحیح مسلم، نووی، ج 4، ص 123- 124
(10). تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 516؛ الصواعق المحرقه، ص 148
منابع
الاتقان فی علوم القرآن؛ الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل؛ احقاق الحق؛ انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ بحارالانوار؛ بررسی مسائل کلی امامت؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ بصائر الدرجات الکبری؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ تاریخ مدینة دمشق؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر الخازن بین الصحیح والضعیف؛ تفسیر روح البیان؛ تفسیر الصافی؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ تفسیر فرات الکوفی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القرآن الکریم، ابن عربی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ تلخیص الشافی؛ تهذیب التهذیب؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ دلائل النبوه؛ ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی القربی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ سلسلة مؤلفات الشیخ المفید؛ سنن الترمذی؛ السنن الکبری؛ سنن النسائی؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید؛ الشفا بتعریف حقوق المصطفی صلی الله علیه و آله؛ شواهد التنزیل؛ صحیح البخاری؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ صحیح مسلم بشرح نووی؛ الصواعق المحرقه؛ عیون اخبار الرضا علیه السلام؛ الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب؛ فاطمةالزهرا علیها السلام؛ فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ فتح القدیر؛ الکافی؛ کتاب الخصال؛ کتاب سلیم بن قیس؛ کتاب الغیبه؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ لسان العرب؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ محاسن التأویل، قاسمی؛ مدارک التنزیل و حقایق التأویل، نسفی؛ المستدرک علی الصحیحین؛ مسند احمدبن حنبل؛ معالم التنزیل فی التفسیر والتأویل، بغوی؛ المعجم الکبیر؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مناقب آل ابی‌طالب؛ منشور جاوید (تفسیر موضوعی)؛ منهاج السنة النبویه؛ میزان الاعتدال فی نقد الرجال؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار صلی الله علیه و آله؛ النور المشتعل من کتاب ما نزل فی القرآن فی علی علیه السلام؛ نهج‌البلاغه؛ وسائل‌الشیعه، وفیات الاعیان و انباءُ ابناء الزمان؛ ینابیع الموده.