بدر صغرا
اشاره
بدر صغرا: از غزوه‌های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
از این غزوه به نامهای بَدْرِ المَوْعِد «1» ، بدرالآخره «2» ، بدرالثالثه «3» و بدر صُغری «4» یاد شده است.
برحسب بعضی از نقلها آیات 171- 175 آل عمران/ 3 و 84 و 104 نساء/ 4 درباره این غزوه نازل شده است.
ابوسفیان پس از نبرد احد قرار این غزوه را در منطقه بدر الصَفْراء نهاد «5» تا شکست غزوه بدر کبری را در آنجا جبران کند. «6» صفراء بخشی از منطقه بدر در مسیر اصلی مکه به مدینه بود که با مدینه فاصله کمتری داشت و در سال یک بار بازاری 8 روزه در آن برپا می‌شد. «7»
مشرکان مکه از آن جهت که پیروزمندانه از احد باز گشته بودند و طمع پیروزی دیگری را در بدرالموعد داشتند به تدریج به جمع‌آوری سپاه پرداخته، خود را آماده جنگ کردند.
خبرهایی که به مدینه می‌رسید همه گویای توان قریش برای جنگ و کمک گرفتن از همپیمانان عرب خویش در این جنگ بود. ابوسفیان نیز در این مدت آمادگی خویش را به هرکس که آهنگ مدینه داشت اعلام می‌کرد. «8» (1)
. المغازی، ج 1، ص 384؛ السیرةالنبویه، ابن کثیر، ج 2، ص 424
(2). السیرةالنبویه، ابن هشام، ج 3، ص 209؛ دلائل النبوه، ج 3، ص 384
(3). مجمع‌البیان، ج 2، ص 888؛ تاریخ الخمیس، ج 1، ص 465
(4). الطبقات، ج 2، ص 46؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 67؛ بحارالانوار، ج 20، ص 180
(5). المغازی، ج 1، ص 384؛ المنتظم، ج 3، ص 204؛ تاریخ الخمیس، ج 1، ص 465
(6). الوفاء باحوال المصطفی 9، ص 711
(7). الطبقات، ج 2، ص 46؛ اطلس تاریخ اسلام، ص 70
(8). المغازی، ج 1، ص 384- 385؛ المنتظم، ج 3، ص 205
اما گرفتاری مردم مکه در خشکسالی آن سال مایه سستی ابوسفیان* گردید، هرچند از طرفی دیگر تمایل نداشت که تخلّف از وعده‌ای که خود قرار آن را گذاشته بود از ناحیه وی صورت گیرد، زیرا چنین امری سبب سرشکستگی قریش و جرأت بیشتر مسلمانان می‌شد، بدین جهت مایل بود زمینه‌ای فراهم شود که پیامبر صلی الله علیه و آله در وعده‌گاه حاضر نشود. «1»
برخلاف میل ابوسفیان نُعیم بن مسعود اشجعی که از مدینه به مکّه آمده بود در دیداری با ابوسفیان و گروهی از سران قریش اوضاع مدینه را به اناری انباشته از دانه تشبیه کرد و مسلمانان را سخت درصدد تهیه سلاح و مرکب و کمک گرفتن از همپیمانهای اوس همچون قبایل بَلِیّ و جُهَیْنَه و دیگر قبایل دانست. «2»
ابوسفیان با شنیدن سخنان وی، 20 شتر برای او جایزه قرار داد تا به مدینه بازگردد و مسلمانان را از حرکت به سوی بدرالصفراء منصرف سازد. «3»
بنظر می‌رسید اقدامهای نعیم بن مسعود از یک سو و واکنش منافقان و یهود «4» از سوی دیگر رعب و وحشت فراوانی در بین مسلمانان ایجاد کرده باشد؛ اما بر پایه برخی نقلها آیه «الَّذینَ قالَ لَهُمُ‌النّاسُ انَّ النّاسَ قَد جَمَعوا لَکُم فَاخشَوهُم فَزادَهُم ایمنًا و قالوا حَسبُنَا اللَّهُ ونِعمَ الوَکیل/ آنان که مردمان ایشان را گفتند که سپاهی ازمردم- کافران مکه- برای جنگ باشما گرد آمده‌اند پس از آنها بترسید؛ اما این سخن‌بر ایمانشان افزود و گفتند:
خدا ما را بس است و نیکوکارگزار و پشتیبانی است» (آل‌عمران/ 3، 173) در این باره نازل شد و روحیه مسلمانان را عالی دانست. «5» مراد از «الناس» نعیم بن مسعود است که مسلمانان را از تجمع سپاه عظیم ابوسفیان بیم می‌داد. «6» بر اساس نقلی دیگر مقصودْ منافقان (1). المغازی، ج 1، ص 384؛ الطبقات، ج 2، ص 46؛ المنتظم، ج 3، ص 205
(2). المغازی، ج 1، ص 385
(3). همان، ص 386؛ الطبقات، ج 2، ص 45؛ المنتظم، ج 3، ص 205
(4). المغازی، ج 1، ص 386
(5). جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 241- 242؛ مجمع البیان، ج 2، ص 888
(6). مجمع البیان، ج 2، ص 889؛ التفسیر الکبیر، ج 9، ص 102
مدینه بودند که مسلمانان را از خروج به سوی بدرالموعد برحذر داشته، خاطره تلخ شکست احد را بازگو می‌کردند. «1»
و نیز مراد از «الشیطان» در آیه «انَّما ذلِکُمُ الشَّیطنُ یُخَوّفُ اولِیاءَهُ فَلا تَخافوهُم و خافونِ ان کُنتُم مُؤمِنین/ همانا این شیطان است که دوستان خود را می‌ترساند، پس اگر ایمان دارید از آنها نترسید و از من بترسید» (آل‌عمران/ 3، 175) نعیم بن مسعود است یا آنکه خود شیطان است که نسبت به جنگ در دل مؤمنان ایجاد ترس و وسوسه می‌کرد. «2»
هرچند اخباری که به گوش رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌رسید حکایت از خوف و سستی برخی مسلمانان در این جنگ داشت؛ امّا آن حضرت سوگند یاد کرد که حتی اگر یک نفر با او حرکت نکند رهسپار خواهد شد. «3»
بر اساس نقلی با نزدیک شدن زمان بدر الموعد و کراهت مسلمانان از حرکت به سوی جنگ، خداوند پیامبر صلی الله علیه و آله را به تشویق و تحریض مسلمانان به جنگ فرمان داد «4» : «فَقتِل فی سَبیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ الّا نَفسَکَ وحَرّضِ المُؤمِنینَ عَسَی اللَّهُ ان یَکُفَّ بَأسَ الَّذینَ کَفَروا واللَّهُ اشَدُّ بَأسًا واشَدُّ تَنکیلا/ پس در راه خدا کارزار کن. جز بر خودت مکلف نیستی و مؤمنان را به پیکاربرانگیز. باشد که خدا زور و گزند آنان را که کافر شدند باز دارد و خدا زور آورتر (نیرومندتر) وبه کیفر سخت‌تراست» . (نساء/ 4، 84)
نیز به گفته بعضی از مفسران آیه: «ولا تَهِنوا فِی ابتِغاءِ القَومِ ان تَکونوا تَألَمونَ فَانَّهُم یَألَمونَ کَما تَألَمونَ و تَرجونَ مِنَ‌اللَّهِ ما لا یَرجونَ وکَانَ اللَّهُ عَلیمًا حَکیما/ و در جُستن آن گروهِ کافرسستی مکنید. اگر شما از زخم و جراحت‌دردمندید آنها نیز چنان‌که شما دردمند می‌شوید دردمند می‌شوند و شما چیزی یاری و بهشت‌را از خدا امید دارید که آنان امید ندارند و خدا دانا و با حکمت است» (نساء/ 4، 104) در همین زمینه نازل شده است. «5» (1). مجمع‌البیان، ج 2، ص 889؛ التفسیر الکبیر، ج 9، ص 100
(2). المغازی، ج 1، ص 386؛ التبیان، ج 3، ص 54
(3). الطبقات، ج 2، ص 46؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 88؛ بحارالانوار، ج 20، ص 182- 183
(4). مجمع البیان، ج 3، ص 128؛ بحارالانوار، ج 20، ص 182
(5). مجمع‌البیان، ج 3، ص 159؛ بحارالانوار، ج 20، ص 182
آغاز غزوه
سرانجام به رغم همه تبلیغات سوء، مسلمانان به فرمان رسول خدا عازم نبرد شدند.
در تاریخ وقوع این غزوه دو نظر عمده وجود دارد: گروهی بر شعبان سال چهارم تأکید دارند «1» و در مقابل، عده‌ای نیز اول ذیقعده سال چهارم را تاریخ غزوه می‌دانند «2» که با توجه به آنکه قرار این غزوه در شوال سال سوم در پایان جنگ احد گذاشته شد «3» و از سویی نقل شده که مسلمانان در ایام اقامت در بدر الصفراء در بازار موسمی این منطقه به تجارت پرداختند «4» و این بازار هر ساله از اول ذیقعده به مدت 8 روز راه‌اندازی می‌شد «5» می‌توان نظر دوم را صحیح دانست.
رسول خدا پس از آنکه عبدالله بن رَواحَه «6» یا عبدالله بن عبدالله بن ابَیّ «7» را جانشین خویش در مدینه قرار داد به همراه 1500 تن از جمله 10 سواره به سوی بدر الصفراء حرکت کرد «8» و پرچم سپاه اسلام را به دست علی بن ابی طالب سپرد. «9»
سپاه اسلام در حالی وارد بدر شد که هیچ کس از سپاه مکه در آنجا حضور نداشت. «10»
سپاه مکه و اقدامات ابوسفیان
ابوسفیان پس از فرستادن نعیم به مدینه تصمیم گرفت مدت کوتاهی از مکه خارج شده، چنین وانمود کند که عازم جنگ است تا چنانچه مسلمانان در این جنگ شرکت نکنند برتری خود را نشان داده باشند و در غیر این صورت ضمن توافق با مسلمانان از آنان بخواهند جنگ در سالی پر نعمت انجام شود. قریش رأی ابوسفیان را پسندیدند. «11» ابوسفیان با 000/ 2 تن از قریش که 50 سواره در میان آنان بود از مکه (1). المحبر، ص 113؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 67؛ البدایة والنهایه، ج 4، ص 72- 73
(2). المغازی، ج 1، ص 384؛ الطبقات، ج 2، ص 59
(3). المغازی، ج 1، ص 384؛ الطبقات، ج 2، ص 59
(4). المغازی، ج 1، ص 387؛ السیرةالنبویه، ابن کثیر، ج 2، ص 427
(5). المغازی، ج 1، ص 387؛ الطبقات، ج 2، ص 60
(6). الطبقات، ج 2، ص 46؛ المنتظم، ج 2، ص 296؛ بحارالانوار، ج 2، ص 183
(7). السیرةالنبویه، ابن هشام، ج 3، ص 209؛ تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 29
(8). المغازی، ج 1، ص 288؛ الطبقات، ج 2، ص 46
(9). المغازی، ج 1، ص 388؛ السیرة الحلبیه، ص 579
(10). السیرة الحلبیه، ج 2، ص 580؛ تاریخ الخمیس، ج 1، ص 465
(11). المغازی، ج 1، ص 387
خارج شدند. هنگامی‌که به مَجنّه از ناحیه ظَهْران «1» در نزدیکی مکه و به قولی به عُسْفان «2» رسیدند خداوند رعب و وحشتی در قلب ابوسفیان افکند «3» که تصمیم به بازگشت به مکه گرفت و جنگیدن در خشکسالی را به صلاح ندانست «4» ، در نتیجه سپاه قریش به مکه بازگشت و مردم آنها را لشکر سَویق (نوعی خوراکی) نامیدند و گفتند که شما برای نوشیدن سویق بیرون رفته بودید. «5»
سپاه اسلام در بدر الموعد و پیامدهای آن
رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از ورود به منطقه بدر الصفراء 8 روز در آنجا منتظر ابوسفیان ماند. «6»
مسلمانان در این مدت در بازار موسمی این منطقه به داد و ستد کالاهای تجارتی که به همراه آورده بودند، مشغول بودند و از هر درهمی یک درهم سود بردند «7» و پس از آن به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه بازگشتند.
به گفته بسیاری از مفسران آیه «فَانقَلَبوا بِنِعمَةٍ مِنَ اللَّهِ و فَضلٍ لَم یَمسَسهُم سوءٌ واتَّبَعوا رِضونَ اللَّهِ واللَّهُ ذو فَضلٍ عَظیم/ پس با نعمت و فزونی و بخششی از خدا از میدان جنگ‌بازگشتند، در حالی که هیچ بدی و گزندی به ایشان نرسید و خشنودی خدا را پیروی کردند و خداوند دارای فزونی و بخشش بزرگ است» (آل‌عمران/ 3، 174) بر همین مطلب اشاره دارد و مراد از «نعمت» عافیت و سلامت از برخورد با دشمن است و (1). الطبقات، ج 2، ص 46؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 87
(2). البدایة والنهایه، ج 4، ص 72؛ عیون الاثر، ج 2، ص 79- 80
(3). جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 240؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 888
(4). السیرةالنبویه، ابن هشام، ج 1، ص 209- 210؛ الطبقات، ج 2، ص 46
(5). السیرة النبویه، ابن هشام، ج 3، ص 210؛ البدایة والنهایه، ج 3، ص 72
(6). السیرةالنبویه، ابن هشام، ج 3، ص 210؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 87
(7). السیرةالنبویه، ابن کثیر، ج 2، ص 427؛ بحارالانوار، ج 20، ص 183
مراد از «فضل» بهره و سودی است که از راه تجارت به دست آورده بودند. «1»
مخشی بن عمرو از بزرگان قبیله ضمره ساکن در آن منطقه که در غزوه بدر در سال دوم از طرف بنی‌ضمره قرارداد صلحی با پیامبر صلی الله علیه و آله بسته بود درباره حضور آن‌حضرت و تجمع مسلمانان پرسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد که برای دیدار با قریش بدین جا آمده است و اگر خواهان نقض پیمانی هستید که میان ما و شماست آن را نقض می‌کنیم تا خداوند میان ما و شما داوری کند. وی سوگند یاد کرد که چنین نظری ندارد. «2»
معبد بن ابی معبد خزاعی که خود در بازار بدر شرکت داشت و تجمع سپاه اسلام را دیده و نیز گفتار رسول خدا با مخشی بن عمرو را شنیده بود نخستین کسی بود که اخبار بدر الموعد را به مکه رساند. «3» تأثیر حضور سپاه اسلام را می‌توان در سخنان صفوان بن امیه دانست که به ابوسفیان گفت: در روز احد تو را از وعده دادن جنگ با مسلمانان نهی کردم. اکنون آنها بر ما جری شده‌اند و می‌پندارند که ما بر اثر ضعف و ناتوانی از رویارویی با آنان خلف وعده کرده‌ایم، آنگاه درصدد راه‌اندازی جنگ خندق در سال آینده برآمدند. «4»
منابع
اطلس تاریخ اسلام؛ بحارالانوار؛ البدایة والنهایه؛ تاریخ ابن خلدون؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ الخمیس؛ تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التفسیر الکبیر؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ دلائل النبوه؛ السیرة الحلبیه؛ السیرة النبویه، ابن کثیر؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ الطبقات الکبری؛ عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر؛ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ المحبر؛ المغازی؛ المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم؛ الوفاء باحوال المصطفی صلی الله علیه و آله. (1). جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 242- 243؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 888
(2). المغازی، ج 1، ص 388؛ دلائل النبوه، ج 3، ص 387؛ عیون الاثر، ج 2، ص 79
(3). المغازی، ج 1، ص 388؛ دلائل النبوه، ج 3، ص 386- 387
(4). الطبقات، ج 2، ص 46؛ بحارالانوار، ج 20، ص 183