گروه نرم افزاری آسمان

بَعْل/ بت‌


اشاره

بعل/ بت: بت قوم الیاس در بعلبک لبنان
عربی یا عجمی بودن واژه بَعْل، مورد اختلاف است. دیدگاه نخست، کاربرد متداول و فراوان آن در زبان عربی را دلیل عربی بودن آن می‌داند. «1» از جمله معانی مشهور لغوی که در زبان عربی برای بعل گفته‌اند عبارت است از: خدا و ربّ «2» ، مالک «3» ، بت «4» (یا نام بتی از طلا «5» ) و زوج. «6» معانی دیگری نیز برای بعل گفته‌اند «7» که به اختلاف موارد فرق می‌کند.
برخی در جمع معانی یاد شده، بعل را چیزی قائم به ذات دانسته‌اند که نسبت به همنوعان خود برتر و از آنها بی‌نیاز است، بر این اساس به رغم وجود این معنای مشترک در همه کاربردها، بعل در موارد گوناگون مصداق و معنای متفاوتی دارد؛ مثلًا بعلِ زن به معنای شوهر او، بعل در مورد درخت خرما به معنای نخل بی‌نیاز از آبیاری، بعلِ یک قبیله به معنای بتِ آنان، بعل یک چیز به معنای مالک و صاحب آن و بعل یک مکان به معنای بخش مرتفع آن است. «8»
در مقابل، شماری دیگر از صاحب‌نظران بعل را از واژگان دخیل می‌دانند، با این تفاوت که برخی آن را حبشی یا سریانی و به معنای «ربّ» «9» و برخی دیگر آن را در اصل (1). مفردات، ص 135، «بعل» ؛ معجم اعلام القرآن، ص 79
(2). القاموس المحیط، ج 2، ص 1280؛ لسان العرب، ج 1، ص 449؛ لغت نامه، ج 3، ص 4232، «بعل»
(3). الغریبین، ج 1، ص 195؛ القاموس المحیط، ج 2، ص 1280
(4). المعجم الجامع، ص 70؛ لغت نامه، ج 3، ص 4232
(5). الغریبین، ج 8، ص 195، «بعل» ؛ الاصنام، ص 68
(6). لسان العرب، ج 1، ص 449؛ القاموس المحیط، ج 2، ص 1280، «بعل»
(7). لسان العرب، ج 1، ص 448؛ القاموس‌المحیط، ج 2، ص 1280، «بعل»
(8). دائرةالمعارف بستانی، ج 3، ص 493- 494؛ التحقیق، ج 1، ص 303، «بعل»
(9). واژه‌های دخیل، ص 144

لغتی بابلی و همان «بال» به معنای خدای بین‌النهرین دانسته‌اند. «1» در زبان عبری این واژه به معنای رب النوع (خداوند یا آقا) آمده است «2» ؛ اما در اصطلاح فرهنگ اسلامی بعل اسم عَلَم برای بتی است که در شهر «بعلبک» لبنان، بنی‌اسرائیل آن را می‌پرستیده‌اند تا اینکه الیاس پیامبر برای هدایت آنان مبعوث شد. «3» گویند: نام این شهر نیز برگرفته از نام همان بت است. «4»
هرچند اظهار نظر قطعی درباره سابقه پیدایش بعل به عنوان رب‌النوع مردمان آسیای غربی «5» دشوار است؛ اما در اینکه این بت قرنها پیش از میلاد مسیح، پرستیده می‌شد، تردیدی نیست. «6» ظاهراً فینیقیها (از ساکنان لبنان امروزی و مناطق همجوار) از نخستین اقوامی بودند که به پرستش آن روی آوردند. «7» آنها برای بعل قربانگاههایی ساخته و محافظان بسیاری بر آن گمارده بودند «8» و در برپایی جشنها به قربانی کردن انسان نیز می‌پرداختند. «9» هر شهر «بعل» یا «شهر خدا» ی خاصی داشته و همانند پدر، بزرگِ شاهان و سرچشمه حاصلخیزی زمین پنداشته می‌شده است. «10»
کنعانیان (ساکنان اردن) از دیگر اقوامی بودند که ظاهراً تحت تأثیر فینیقیها بعل را خدای آفتاب لقب داده «11» و شکل انسانی آن را به عنوان بزرگ‌ترین معبود می‌پرستیدند. «12»
مطابق گزارشهایی، کنعانیان، به طور کلی خدایان خود را بعل نام نهاده و بر فراز قله‌ها، درون دره‌ها و کنار نهرها برای آنها معابدی خاص و قربانگاههایی به نام بعلِ همان مکان، (1). جاهلیت و اسلام، ص 265؛ تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 2، ص 1217؛
. P D-/ A naruQ ehT fo eideapolcycnE
(2). کتاب مقدس، اول پادشاهان، 16: 32؛ قاموس کتاب مقدس، ص 180- 181
(3). تاریخ طبری، ج 1، ص 461؛ البدء والتاریخ، ج 3، ص 99؛ مجمع البیان، ج 8، ص 713
(4). معجم‌البلدان، ج 1، ص 455؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 116
(5). تاریخ جامع ادیان، ص 338- 339؛ قاموس کتاب مقدس، ص 108؛ المفصل، ج 6، ص 306؛ تاریخ ملل قدیم، ص 211
(6). المفصل، ج 6، ص 307؛ دائرةالمعارف بستانی، ج 5، ص 294
(7). تاریخ ملل قدیم، ص 204؛ تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ص 1217
(8)
(9)
(10) 8-. تاریخ تمدن، ج 1، ص 345
(11). قاموس کتاب مقدس، ص 180؛ دائرةالمعارف بستانی، ج 5، ص 294
(12). تاریخ جامع ادیان، ص 338- 339

ساخته بودند. «1» افزون بر آسیای غربی، گسترش بعل پرستی در نقاط مختلف اروپا نیز گزارش شده است؛ ایرلندیها، آن را به اسم «بیل» (بال)، رومیها «بیلوس» و یونیان به نام «فیلوس» عبادت می‌کردند «2» یا پرستش آنها شباهت بسیاری به پرستش بعل داشته است. «3» گزارش مسعودی از وجود بت بعل در یونان را می‌توان مؤید این مطلب دانست «4» ؛ گویا فینیقیها به عنوان قومی دریانورد در رواج آن نقش داشته‌اند.
به هر حال بیشتر اطلاعات تاریخی از پرستش بعل در ارتباط با اهالی سواحل شرقی دریای مدیترانه از شمال تا جنوب جزیرةالعرب است، چنان‌که گفته شده: مردمان پاره‌ای از این مناطق فرزندان خود را برای تقرب به آن، قربانی می‌کردند «5» ؛ نیز نام پادشاهان و شهرها را بعل می‌گذاشتند. «6» عربهای ساکن حجازنیز بتهای لات، عُزّی و مَنات را دختران آن می‌دانستند. «7» بعل برای عرب جنوبی جزیرة العرب نیز شناخته شده بود «8» ، چنان که بعل را از خدایان عرب جاهلی و مورد پرستش قبایل یمنی و مردم شمال جزیرة العرب دانسته‌اند. «9»
عمده روایات اسلامی درباره پرستش بعل، در ارتباط با بنی‌اسرائیل است؛ گویا عبادت آن از زمان موسی علیه السلام در میان این قوم مورد توجه بوده است. «10» آنها به تقلید از ساکنان سرزمین کنعان و به تدریج به پرستش این بت روی آوردند، به گونه‌ای که در مواردی متعدد از بعل پرستی آنان یاد شده است. «11» (1)
. اعلام قرآن، ص 255- 256؛ تاریخ جامع ادیان، ص 338
(2). دائرةالمعارف بستانی، ج 2، ص 495؛ اعلام قرآن، ص 255- 256
(3). قاموس کتاب مقدس، ص 180- 181
(4). مروج الذهب، ج 2، ص 274
(5). قاموس کتاب مقدس، ص 180- 181
(6). دائرةالمعارف بستانی، ج 2، ص 495؛ ˜ǙřȘӠکتاب مقدس، ص 181؛ تاج العروس، ج 14، ص 58، «بعل»
(7). D- AnaruQ ehT FO aide polcycnE. 1
(8). المفصل، ج 6، ص 307
(9). تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 2، ص 1216
(10). تاریخ تمدن، ج 1، ص 365- 367؛ دائرةالمعارف بستانی، ج 2، ص 494
(11). کتاب مقدس، اول پادشاهان، 16: 31- 32، 18: 19- 26؛ تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج 2، ص 1217

گویند: یهود در این زمان برای بعل معابد فراوانی ساخته و خدمه بسیاری به کار گرفته بودند. آنها همچنین برای تقرب به آن در اماکن مرتفع آتش افروزی کرده، به درگاهش قربانی می‌کردند «1» ، چنان‌که گزارشی از پیروزی ایلیای پیامبر علیه السلام بر بعل پرستان و کشته شدن 450 تن از خدمه آن حکایت دارد. «2» مطابق گزارشی دیگر، وقتی ایلیاء به نبوت و اصلاح دینی قیام کرد در سراسر کشور بنی‌اسرائیل فقط 000/ 7 تن از پرستش بعل رویگردان بودند؛ اما بر اثر مبارزه او، پیروان بعل کم شدند. «3» برخی ایلیاء را همان الیاس علیه السلام می‌دانند. «4» این گزارشها به میزان زیادی با منابع فرهنگ اسلامی مطابقت دارد. «5»
واژه بعل، سه بار در قرآن آمده است: در آیه 128 نساء/ 4 و 72 هود/ 11 معنای شوهر «6» و در آیه 125 صافّات/ 37 معنای بت دارد «7» : «و انَّ الیاسَ لَمِنَ المُرسَلین* اذ قالَ لِقَومِهِ الا تَتَّقون* اتَدعونَ بَعلًا و تَذَرونَ احسَنَ الخلِقین» . مفسران در معنا و مصداق بعل در آیه 125 صافّات/ 37 اختلاف کرده‌اند. برخی چون عکرمه، مجاهد، قتاده و سدی آن را واژه‌ای یمنی به معنای رب دانسته‌اند. «8» ابن اسحاق بعل را نام زنی دانسته است که پرستیده می‌شده «9» ؛ اما آلوسی و برخی دیگر از مفسران این قول را نپذیرفته‌اند. «10» مطابق قول ابن عباس، حسن، ضحاک و ابن زید که از شهرت برخوردار است «11» ، مراد از بعل بتی به همین نام در بعلبک «12» بوده و نام این شهر برگرفته از همان بت است. «13» منابع تفسیری و (1). تاریخ تمدن، ج 1، ص 375؛ دائرةالمعارف بستانی، ج 2، ص 494
(2). کتاب مقدس، اول پادشاهان، 18: 1 به بعد، ص 436- 438؛ تاریخ جامع ادیان، ص 341
(3). تاریخ جامع ادیان، ص 341؛ تاریخ تمدن، ج 1، ص 375
(4). التحریر والتنویر، ج 22، ص 166؛ تفسیر قاسمی، ج 13، ص 127
(5). روض الجنان، ج 16، ص 224 به بعد؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 116
(6)
(7) 6-. مفردات، ص 135؛ التحقیق، ج 1، ص 34، «بعل»
(8). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 110؛ التبیان، ج 8، ص 525؛ مجمع البیان، ج 8، ص 713
(9). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 111؛ تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77
(10). روح المعانی، مج 13، ج 23، ص 205
(11). تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 119؛ روح المعانی، مج 13، ج 23، ص 204
(12). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 111
(13). همان، ص 110؛ الکشاف، ج 4، ص 60؛ تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77

لغوی در بیان ویژگیهای بت بعل، آن را از طلا «1» ، توخالی «2» ، چهارروی «3» ، دارای ارتفاع 20 ذراعی «4» و دو یاقوت بزرگ در چشم «5» ، مانند انسانی نشسته بر صندلی در حال خوردن چیزی وصف کرده‌اند که شیطان با سخن گفتن از درون آن، مردم را به گمراهی می‌کشانده است. «6» البته داستان‌پردازی مربوط به ورود شیطان به درون بت* را شماری از مفسران نقد کرده و آن را از اسرائیلیات و قادح معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله برشمرده‌اند. تصویر بتی با این ویژگیها در موزه لوور (لوفر) پاریس موجود است. «7»
به اعتقاد بیشتر مفسران، بنی* اسرائیل پس از وفات حزقیل نبی به پرستش بعل روی آوردند. سبب رواج آن را نیز همسر احاب (اخاب) از پادشاهان این قوم دانسته‌اند. «8» از این زن با نامهایی چون «اربل» «9» ، «ازبل» «10» ، اربیل «11» و «زَبیل» «12» و به بدی یاد شده است.
بر اساس گزارش این منابع هنگامی که بعل پرستی به اوج خود رسید، خداوند الیاس* علیه السلام را برای هدایت و نجات مردم بعلبک مبعوث کرد. «13» قرآن کریم نیز به صراحت مأموریت وی را برچیدن بعل پرستی دانسته است. آن حضرت با نکوهش پرستش بعل، بت پرستان را به پرستش خدای یگانه فرا خواند: «الا تَتَّقون* اتَدعونَ بَعلًا وتَذَرونَ احسَنَ الخلِقین* اللَّهَ رَبَّکُم ورَبَّ ءاباکُمُ الاوَّلین» . (صافّات/ 37، 124- 126) نکره آمدن بعل «14» تأیید می‌کند که مراد از آیه این است: آیا بعضی از بعول (خدایان باطل) را فرا می‌خوانید؟
ابن عاشور بعل را رب النوعی مذکر، متعلق به قوم کنعان و بزرگ‌ترین بت آنان دانسته که (1). مجمع البیان، ج 7، ص 713؛ لسان العرب، ج 1، ص 449؛ الغریبین، ج 1، ص 195
(2). روض الجنان، ج 16، ص 224؛ تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77
(3). روض الجنان، ج 16، ص 224؛ التفسیر الکبیر، ج 26، ص 161
(4). روض الجنان، ج 16، ص 224؛ التفسیر الکبیر، ج 26، ص 161
(5). کشف الاسرار، ج 8، ص 296؛ روح البیان، ج 5، ص 481
(6). التحریر والتنویر، ج 23، ص 167؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 117
(7). التحریر والتنویر، ج 23، ص 167
(8). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 111؛ کشف‌الاسرار، ج 8، ص 295؛ کتاب مقدس، اول پادشاهان، 18
(9). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 111
(10). تاریخ طبری، ج 1، ص 461
(11). روضة الصفا، ج 1، ص 327؛ حبیب السیر، ج 1، ص 107
(12). روض الجنان، ج 16، ص 225
(13). مجمع البیان، ج 8، ص 713؛ الدرالمنثور، ج 7، ص 116- 117
(14). روح المعانی، مج 13، ج 23، ص 205

نزد ایشان رمز خورشید بوده است. در مقابل آن بت مؤنثی به نام «تأنیت» قرار داشته که رمز ماه بوده است. «1»
بنا به گزارشهایی از مردم بعلبک جز وزیر احاب کسی دعوت الیاس علیه السلام را نپذیرفت «2» ، حتی پیروان بعل، درصدد قتل آن حضرت برآمدند، به گونه‌ای که الیاس وادار به فرار شد. «3»
در برخی منابع آمده است که وی بت بعل را شکست و گریخت «4» ؛ اما با مرگ احاب و روی کار آمدن پادشاه جدید او دعوت الیاس علیه السلام را پذیرفت. به دنبال وی، قومش نیز ایمان آوردند و بت پرستانی که حاضر به ترک بعل پرستی نشدند قتل عام گشتند. شمار کشته شدگان 000/ 10 تن گزارش شده است. «5» از جمله کشته شدگان، محافظان بعل بودند که به انتقام آن دسته از کسانی که ایزابل همسر احاب آنان را کشته بود، کشته شدند. «6»
به موجب اخباری دیگر الیاس علیه السلام چون از دعوت خود نتیجه‌ای نگرفت بعل پرستان را نفرین کرد «7» و آنان گرفتار خشکسالی شدند. «8» پس از سه سال که بنی‌اسرائیل ایمان آوردند، دوباره رحمت الهی نازل شد «9» ؛ ولی چیزی نگذشت که این قوم دوباره به پرستش بعل روی آوردند. این بار الیاس علیه السلام از خداوند خواست تا وی را از شرّ بت‌پرستان آسوده سازد. «10»
تعبیر «احسَن الخالِقین» در آیه با آنکه آفریننده حقیقی در عالم جز خدا نیست ظاهراً اشاره به مصنوعاتی دارد که انسان با تغییر شکل دادن به مواد طبیعی درست می‌کند، بنابراین خالق بر آنها اطلاق می‌گردد، هرچند خالق مجازی است «11» ؛ به سخن دیگر از (1). التحریر والتنویر، ج 22، ص 166
(2). روضة الصفا، ج 1، ص 327
(3). روض‌الجنان، ج 16، ص 226؛ البدایة والنهایه، ج 1، ص 337
(4). تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77
(5). البدایة والنهایه، ج 1، ص 337
(6). التحریر والتنویر، ج 22، ص 168
(7). جامع البیان، مج 12، ج 23، ص 112؛ المنتظم، ج 1، ص 260؛ قصص الانبیاء، ص 250
(8). تاریخ طبری، ج 1، ص 462؛ الکامل، ج 1، ص 213
(9). البدء والتاریخ، ج 1، ص 99؛ قصص‌الانبیاء، ص 243
(10). الکامل، ج 1، ص 213
(11). تفسیر قرطبی، ج 15، ص 77؛ نمونه، ج 19، ص 140- 141

مجموع آیه «اتَدعونَ بَعلًا وتَذَرونَ احسَنَ الخلِقین» (صافّات/ 37، 125) می‌توان فهمید که شرک مردم آن دیار در خالقیت بوده است.
از فرجام بعل اطلاع دقیقی در دست نیست. به موجب پاره‌ای گزارشها، به رغم مبارزاتی که برای ریشه‌کن کردن پرستش آن در زمانهای مختلف صورت گرفت باز هم عبادت آن استمرار یافت. سرانجام، این بت نیز همچون بتهای دیگر جزیرة العرب، با گسترش اسلام از بین رفت. «1» هنوز در شهر «پالمیر» که عرب آن را «تدمر» می‌گفتند آثار بتکده قدیمی بزرگی به نام بعل مشهود است. در کشفیات فینیقیها نیز آثاری از آن بر جای مانده است. «2»
نظر به آنچه گذشت می‌توان به احتمال زیاد بعل را نه نام یک بت مشخص بلکه رب النوع آسمان، باد و توفان به عنوان مظاهر نیروهای تأثیرگذار در رویش زراعت و گیاهان دانست. «3» عَلَم جنس «4» و عنوان بودن آن برای خدایان متعدد، همچنین اضافه شدن آن به واژگان گوناگون «5» و نکره آمدنش در قرآن «6» (صافّات/ 37، 125) می‌تواند مؤید این دیدگاه باشد.

منابع‌

اسلام و عقائد و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام؛ اعلام قرآن؛ البدء والتاریخ؛ البدایة و النهایه؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ تاریخ ادیان و مذاهب جهان؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ تمدن؛ تاریخ جامع ادیان؛ تاریخ حبیب السیر؛ تاریخ الحضارات العام (الشرق والیونان القدیمه)؛ تاریخ ملل قدیم آسیای غربی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن (1). جاهلیت و اسلام، ص 265- 266
(2). دائرةالمعارف بستانی، ج 2، ص 494؛ جاهلیت و اسلام، ص 265
(3). تاریخ الحضارات العام، ج 1، ص 207- 208؛ تاریخ جامع ادیان، ص 338- 340؛ تاریخ ملل قدیم آسیای‌غربی، ص 204- 211
(4). اعلام قرآن، ص 255
(5). المفصل، ج 6، ص 306- 307، 333- 335؛ قاموس کتاب مقدس، ص 180- 184
(6). روح المعانی، مج 12، ج 23، ص 205
ا
الکریم؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ تفسیر روح البیان؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر نمونه؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ دائرة المعارف بستانی؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روضة الصفا؛ روض الجنان و روح الجنان؛ الغریبین فی القرآن والحدیث؛ قاموس کتاب مقدس؛ القاموس المحیط؛ قصص الانبیاء، راوندی؛ الکامل فی التاریخ؛ کتاب الاصنام (تنکیس الاصنام)؛ کتاب مقدس؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان‌العرب؛ لغت نامه؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ محاسن التأویل، قاسمی؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ معجم اعلام القرآن الکریم؛ معجم البلدان؛ المعجم الجامع لغریب مفردات القرآن الکریم؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید..
..