گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد سوم
بَنی‌ابَیْرِق‌


اشاره

ابَیْرِق از اعضای قبیله اوس، از تیره بنی‌ظفر بود «1» . سه تن از پسران وی یعنی بِشْر، بَشیر و مُبَشّر به بنی‌ابَیْرِق شناخته شده‌اند. «2» تنها عامل توجه منابع تاریخی و تفسیری به بنی‌ابیرق به شأن نزول آیاتی از سوره نساء باز می‌گردد که عمدتاً یکی دیگر از اعضای بنی‌ظفر به نام قتاده بن نعمان آن را نقل کرده است.
در حادثه‌ای در سال چهارم «3» یا سوم»
هجری بنی‌ابیرق به دزدی مقداری آرد و دو زره متهم شدند. به روایت قَتادة بن نعمان که مشهورترین و مفصل‌ترین گزارش از این حادثه است، رِفاعَة بن زید ظفری (عموی قتاده) مقداری آرد مرغوب از تاجران شامی خرید و آن را در اتاقی که دو زره در آن نگهداری می‌شد مخفی کرد. مدتی بعد آردها و زرههای وی به سرقت رفت و هنگامی که به پرس و جو پرداختند متوجه شدند شب قبل، بنی ابیرق اجاقی در خانه روشن کرده‌اند و احتمالًا چون این خانواده تهیدست بودند، به آنها مظنون شدند؛ اما بنی‌ابیرق از لبیدبن سهل، از موالی بنی ظَفَر به عنوان مظنون یاد کردند. مال باختگان هنگام پرس و جو در محله، به هیچ فرد مشکوک دیگری برنخوردند. «5»
قَتادة بن نعمان که خود گزارشگر این حادثه است، با تکیه بر روابطش با پیامبر و با هدف شکایت از بنی‌ابیرق و حمایت از عموی خود، رفاعة* بن زید نزد آن حضرت رفته، شکوائیه خود را مطرح کرد و از پیامبر صلی الله علیه و آله خواست تا از بنی‌ابیرق بخواهد تا دست کم (1). المنمق، ص 269؛ سیر اعلام النبلاء، ج 2، ص 333
(2). تفسیر قمی، ج 1، ص 178؛ جامع‌البیان، مج 4، ج 5، ص 360
(3). الاستیعاب، ج 1، ص 251
(4). تاریخ الخمیس، ج 1، ص 449
(5). جامع‌البیان، مج 4، ج 5، ص 360- 362؛ الاستیعاب، ج 2، ص 78- 79؛ بحارالانوار، ج 17، ص 78- 80

آن دو زره را بازگردانند. از سوی دیگر اسَیْربن عُرْوَه از بستگان بنی‌ابیرق، جمعی را گرد هم آورد و برای اعاده حیثیت و اعتراض به اتهام مزبور، خدمت پیامبر رسیدند. وی از خویشاوندان خود دفاع کرد و سخنان مدعیان را اتهاماتی بی‌دلیل خواند. قتاده که برای ادعای خود شاهدی نداشت، در موضع ضعف قرار گرفت و پیامبر با او برخورد تندی کرد. «1»
همزمان با این امر بنی‌ابیرق که در سرقت نقش داشتند برای از بین بردن شواهد سرقت، زرههای مزبور را درون خانه زیدبن سهین «2» یهودی یا ابوملیک (ابو مُلَیْل) بن عبدالله خزرجی انداختند. «3» در پی آن، نزاعهایی میان مال‌باخته و مظنون درگیر پدید آمد که با نزول آیات 105- 114 نساء/ 4 این ماجرا به پایان رسید. «4»
بر اساس گزارش قتادة بن نعمان، خداوند در این آیات بنی‌ابیرق را خائن دانسته و از پیامبر خواسته بنا به آنچه خداوند برای وی آشکار کرده حکم کند و از حمایت خائنان بپرهیزد و استغفار کرده و از مجادله از جانب کسانی که به خود خیانت* کرده‌اند دست بردارد. خداوند در ادامه آیات خیانتکاران را کسانی دانسته که خیانت خود را از مردم پنهان کرده‌اند، در حالی که خداوند بدان آگاه است و کسانی که از خیانتکاران حمایت می‌کنند باید از آنان پرسید که چه کسی در قیامت حامی ایشان خواهد بود و از هرکس خطایی سر زند به خود ستم کرده و خدا بدان آگاه است و چنانچه توبه کند خداوند را بخشنده می‌یابد. کسی که تهمتی به بی‌گناهی می‌زند گناه بزرگی مرتکب شده است. اگر فضل خدا نبود گروهی به دنبال آن بودند تا تو را گمراه کنند. در حالی‌که خداوند کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد و آنچه را نمی‌دانستی به تو آموخت و آنان خود را گمراه می‌کنند.
در پی نزول این آیات زرههای رِفاعه بدو بازگردانده شد و بشیر بن ابیرق که مسبب اصلی این امر بود به مشرکان پیوست و آنگاه بود که آیات بعدی نیز نازل شد و بشیر را فردی دانست که چون راه راست برایش روشن شد، از در مخالفت با پیامبر درآمد. (1). تاریخ المدینه، ج 2، ص 408؛ تاریخ دمشق، ج 49، ص 271؛ بحار الانوار، ج 17، ص 78- 79
(2). مجمع البیان، ج 3، ص 161
(3). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 365- 366؛ التبیان، ج 3، ص 317
(4). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 359؛ مجمع البیان، ج 3، ص 161

چنین فردی رها خواهد شد و فرجامش جهنم خواهد بود: «و مَن یُشاقِقِ الرَّسولَ مِن بَعدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الهُدی و یَتَّبِع غَیرَ سَبیلِ المُؤمِنینَ‌نُوَلّهِ ما تَوَلّی ونُصلِهِ جَهَنَّمَ و ساءَت مَصیرا» .
(نساء/ 4، 115) «1»
به نظر می‌رسد قَتادَة بن نعمان شأن نزول آیات را تا حدی یک سویه و مطابق نظر خود گزارش کرده باشد و حتی حادثه‌ای را که به یک تن از بنی ابیرق مرتبط بوده به همه فرزندان ابیرق تعمیم داده باشد.
در کنار این روایت در گزارشهای دیگری از طُعْمَة* بن ابَیْرِق به عنوان متهم اصلی حادثه سخن به میان آمده است. اینکه طعمه کیست هیچ اتفاق نظری وجود ندارد. برخی او را همان بشیر دانسته‌اند که کنیه‌اش ابوطعمه بود. «2»
به موجب روایتی طعمه در یکی از جنگهای پیامبر زره یکی از مسلمانان را دزدید و چون صاحب آن به پیامبر شکایت برد، با انداختن آن درون خانه دیگری کوشید تا خود را تبرئه کند. وی سپس ضمن اعتراف به دزدی نزد عشیره خود از آنان خواست از وی حمایت کنند. آنان نیز شبانه نزد پیامبر رفته، وی را بی‌گناه معرفی و فردی رامتهم کردند که زره درون خانه‌اش افتاده بود. «3»
در روایت دیگری آمده است که یکی از یهودیان زرهی به طعمه امانت داد و با همدیگر آن را در خانه طعمه زیر خاک پنهان کردند؛ اما طعمه مدتی بعد آن را بیرون آورد. هنگامی که یهودی زره را از او خواست وی اظهار بی‌اطلاعی کرد و با بالاگرفتن مسئله، زره را درون خانه ابی مُلَیْل انصاری خزرجی انداخت تا او را متهم سازد. آن یهودی عشیره خود را به حمایت فراخواند. در پی اطلاع پیامبر از ماجرا، برخی از پیامبر خواستند به هر روی از طعمه حمایت کند؛ اما یهودیان چون به زره دست نیافتند، طعمه و بستگانش آنان را دشنام داده و از نسبت دزدی به طعمه برآشفتند. طعمه ابوملیل را مظنون دانست و چون زره نزد وی پیدا شد درگیری لفظی بالا گرفت. طعمه از بستگانش خواست نزد پیامبر روند و از ایشان بخواهند از طعمه دفاع کرده، دلیل یهودی را نپذیرد، آنگاه این آیات نازل گردید (1). سنن الترمذی، ج 4، ص 310؛ جامع‌البیان، مج 4، ج 5، ص 361- 362
(2). السیرة النبویه، ج 2، ص 524؛ روض الجنان، ج 6، ص 102؛ تفسیر قرطبی، ج 5، ص 241
(3). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 363؛ تاریخ المدینه، ج 2، ص 415

و پیامبر از ماجرا آگاهی یافت. «1»
بنا بر روایت عکرمه، یکی از انصار اتاقکی را به طعمه سپرد؛ اما پس از مدتی زره خود را در آن نیافت و پس از آنکه طعمه تحت فشار قرار گرفت، زره را در خانه فردی یهودی به نام زید بن سمین انداخت و موجب درگیری شد. «2»
به نقل عطیه عوفی، طعمه زرهی دزدید؛ اما مجبور شد آن را در خانه دیگری بیندازد تا از خود رفع اتهام کند. «3»
طبق روایت عبد الرحمن بن زید، طعمه سرقت خود را به فردی یهودی نسبت داد.
همسایگان طعمه نیز وی را بی‌گناه می‌دانستند و آن‌قدر از آن یهودی و کفر او به اسلام بدگویی کردند که پیامبر نیز بدو بدبین شد و آنگاه آیات مزبور نازل گردید. با نزول آیات و رسوا شدن طعمه در مدینه به مکه گریخت. «4» سَعیدبن جُبیر «5» ، نزول آیه 116 همین سوره را نیز درباره طعمه دانسته است: «انَّ اللَّهَ لایَغفِرُ ان یُشرَکَ بِهِ ویَغفِرُ ما دونَ ذلِکَ لِمَن یَشاءُ و مَن یُشرِک بِاللَّهِ فَقَد ضَلَّ ضَللًا بَعیدا» . (نساء/ 4، 116) مطابق قول کَلْبی و برخی دیگر از مفسران «6» آیه «والسّارِقُ والسّارِقَةُ فاقطَعوا ایدِیَهُما جَزاءً بِما کَسَبا نَکلًا مِنَ اللَّهِ واللَّهُ عَزیزٌ حَکیم» (مائده/ 5، 38) هم درباره طعمه، سارق زره نازل شده است.

منابع‌

اسباب النزول؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ بحارالانوار؛ تاریخ الخمیس؛ تاریخ مدینة دمشق؛ تاریخ المدینة المنوره؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم؛ تفسیر القمی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ روض الجنان و روح الجنان؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ سیر اعلام‌النبلاء؛ سنن الترمذی؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ المنمق فی اخبار قریش. (1). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 394؛ تاریخ المدینه، ج 2، ص 407
(2). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 366
(3). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 4، ص 1063
(4). جامع البیان، مج 4، ج 5، ص 363
(5). زاد المسیر، ج 2، ص 202
(6). اسباب النزول، ص 111؛ زاد المسیر، ج 2، ص 348