بنی‌حارث
اشاره
بنی‌حارث: از قبایل خزرجی یثرب در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله
بنی‌حارث بن خزرج بن حارثه از قبایل خزرجی یثرب بودند که به هنگام هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله در یثرب حضور داشتند. ایشان همراه با قبایل خزرجی دیگر همچون بنی‌ساعده، بنی‌زریق، بنی‌نجار، بنی‌سالم و بنی‌سلمه خزرج را تشکیل می‌دادند. «1» باید توجه داشت که در میان اوسیان نیز گاه از بنی‌حارث بن خزرج گزارشهایی آمده است که به بنی‌حارث بن خزرج بن عمرو بن عوف اشاره دارد که از نسل او دو تیره مشهور اوسی یعنی بنی‌حارثه و بنی‌عبدالاشهل پدید آمده‌اند «2» و خود بنی‌حارث به عنوان تیره‌ای مستقل شناخته نمی‌شود.
حارث فرزندان متعددی داشت. برخی از ایشان چون جشم، زید منات، عوف، صخر (ضجر)، جروش (جردش) و همچنین برخی از مجموعه‌های دیگری از این قبیله که به فرزند دیگری از حارث به نام خزرج نسب می‌رسانیدند همگی پیش از اسلام به شام مهاجرت کرده، برخی از آنان به غسانیان شام پیوسته بودند «3» ، از این رو این مجموعه‌ها جزو بنی‌حارث مورد نظر نیستند و از انصار نیز محسوب نمی‌شوند.
بنی‌حارث پیش از اسلام در نبردهای اوس و خزرج حضور داشتند. «4» ایشان افزون بر شرکت در نبردهایی که در آنها عموم اوسیان با خزرجیان درگیر بودند، در نبرد سَرارة با یکی از مجموعه‌های اوس به نام بنی عمرو بن عوف معروف به «نبیت» درگیر شدند و آنان (1). تاریخ الاسلام، ج 1، ص 303؛ جمهرة انساب العرب، ص 361؛ المقتضب، ص 226 و بعد
(2). جمهرة انساب العرب، ص 338، 361
(3). المقتضب، ص 226- 227؛ جمهرة انساب العرب، ص 361
(4). السیرةالنبویه، ج 1، ص 288
را شکست دادند. «1»
درباره آیینها و مناسک بنی‌حارث اطلاع چندانی در دست نیست و می‌توان پرستش بت منات را که به عموم اوس و خزرج منتسب است در میان آنان رایج دانست «2» ، افزون بر این در پیمان نامه‌ای که از پیامبر نقل شده سخن از یهودیان بنی‌حارث به میان آمده است «3» که این خود نشان گرایش برخی از بنی‌حارث به آیین یهود* است.
منازل و مناطق مسکونی بنی‌حارث در یثرب متمرکز نبود؛ بخشی از ایشان در سُنْح مستقر بودند که با مسجد نبوی یک میل فاصله داشت. بخشی دیگر در منطقه جرار سعد ساکن بودند که نسبت به سُنح فاصله کمتری با مسجدالنبی داشت. «4»
پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله زمانی که از قبا حرکت کرد، قبایل متعددی که سکونتگاههایشان در مسیر حرکت آن حضرت بود، از ایشان می‌خواستند در منطقه ایشان مستقر شود؛ امّا پیامبر از آنها می‌خواست زمام شتر را رها کنند تا مسیری را که مأموریت دارد بپیماید. بنی‌حارث نیز چون در این مسیر قرار داشتند از پیامبر چنین درخواستی کرده بودند. «5»
از نخستین مسلمانان بنی‌حارث در پیمان عقبه دوم یاد شده است؛ پیمانی که زمینه مهاجرت پیامبر را فراهم آورد. در آن پیمان 7 تن از مسلمانان ایشان با پیامبر بیعت کردند تا از وی حمایت کنند. پیامبر از میان بیعت کنندگان 12 نقیب برگزید که نمایندگان ایشان در میان مسلمانان یثرب باشند. بنی‌حارث از معدود قبایلی بود که از دو نقیب برخوردار بود: سعد بن ربیع و عبدالله بن رواحه. «6»
مشهورترین مهاجری که نزد بنی‌حارث و در منطقه سُنْح مستقر شد ابوبکر بود. وی آنجا با یکی از زنان بنی حارث ازدواج کرد. «7» (1). الکامل، ج 1، ص 662؛ البدایة والنهایه، ج 3، ص 190
(2). الاصنام، ص 14
(3). السیرة النبویه، ج 2، ص 442
(4). وفاء الوفا، ج 1، ص 198- 199؛ السیرة النبویه، ج 2، ص 343
(5). وفاء الوفا، ج 1، ص 259؛ بحارالانوار، ج 19، ص 123
(6). السیرة النبویه، ج 2، ص 443؛ النسب، ص 280
(7). الطبقات، ج 3، ص 130؛ جمهرة انساب العرب، ص 361
بنی‌حارث در حمایت از پیامبر و آیین اسلام نقش قابل توجهی دارند، چنان‌که پیامبر ایشان را از معدود قبایل برتر یثرب معرفی کرده است. «1» 9 تن از ایشان در بدر حضور داشتند و یک تن از آنها در این نبرد به شهادت رسید. «2» از مجموع 70 و اندی شهدای احد 3 تن از بنی‌حارث بودند. «3» ایشان در نبردهای دیگر نیز شرکت داشتند. «4»
از معروف‌ترین افراد این قبیله می‌توان به ابوسعید خُدْری «5» از جهادگران و بزرگان انصار، عبدالله* بن رواحه جانشین دوم جعفر بن ابی‌طالب برای فرماندهی سپاه در نبرد موته، که در همین جنگ به شهادت رسید «6» ، سعد بن ربیع نقیب- برگزیده در پیمان عقبه دوم- و شهید احد «7» ، عقبةبن عمرو والی امیرمؤمنان، علی علیه السلام بر کوفه در زمان نبرد صفین «8» ، قرظة بن کعب والی امام علی بر کوفه «9» در نبرد جمل «10» ، عمرو بن قرظة بن کعب شهید کربلا «11» ، نعمان بن بشیر والی کوفه در زمان معاویه «12» و یزید یاد کرد. «13» ابن سعد از 15 تن از زنان حارثی نام برده که با پیامبر بیعت کرده‌اند. «14» (1). صحیح البخاری، ج 4، ص 271
(2). السیرة النبویه، ج 2، ص 692- 707؛ المغازی، ج 1، ص 146، 165؛ الطبقات، ج 3، ص 408
(3). السیرة النبویه، ج 3، ص 125
(4). ر. ک: تاریخ المدینه، ج 1، ص 192؛ الطبقات، ج 2، ص 114؛ المغازی، ج 2، ص 769
(5). الاستیعاب، ج 4، ص 235
(6). الاستیعاب، ج 3، ص 33
(7). الاستیعاب، ج 2، ص 156
(8). معجم البلدان، ج 1، ص 358؛ وقعة صفین، ص 121
(9). تاریخ ابن خیاط، ص 152
(10). انساب الاشراف، ج 3، ص 29
(11). مقتل الحسین (ع)، ص 131؛ اللهوف، ص 132
(12). التاریخ الکبیر، ج 8، ص 75
(13). المقتضب، ص 227
(14). الطبقات، ج 8، ص 268- 275
بنی‌حارث در شأن نزول
قرطبی ذیل آیه 122 آل‌عمران/ 3: «اذ هَمَّت طَافَتانِ مِنکُم ان تَفشَلا واللَّهُ ولِیُّهُما و عَلَی اللَّهِ فَلیَتَوَکَّلِ المُؤمِنون» که در آن از سست شدن مجموعه‌هایی در نبرد احد* خبر می‌دهد، از بنی‌حارث یاد کرده است؛ امّا عبارت آن گویا نیست که بتوان آن را بنوحارث اوسی دانست یا بنوحارث خزرجی، از این رو نمی‌توان توجه چندانی بدین گزارش کرد، به ویژه آنکه خود وی این گزارش را ضعیف قلمداد کرده است. در این گزارش سخن از آن است که چون عبدالله بن ابَیّ و 300 تن از همراهان وی در احد صحنه نبرد را رها کردند و از صف سپاه اسلام خارج شدند، ترس و دلهره‌ای در میان مجموعه‌های دیگر انصار پدید آمد که مفسران ذیل آیه به مجموعه‌هایی همچون بنی‌حارث اشاره کرده‌اند «1» ؛ همچنین بنا به روایت ابن بریده ذیل آیات سوره تکاثر/ 102 از قبایلی چون بنی‌حارثه (از اوس) و بنی‌حارث (از خزرج) یاد کرده‌اند: «الهکُمُ التَّکاثُر* حَتّی زُرتُمُ المَقابِر* کَلّا سَوفَ تَعلَمون* ثُمَّ کَلّا سَوفَ تَعلَمون* کَلّا لَو تَعلَمونَ عِلمَ الیَقین» . (تکاثر/ 102، 1- 5) بر اساس این روایت آیات که بار معنایی تهدید و مذمت دارد خطاب به بنی‌حارث و بنی‌حارثه از قبایل یثرب است، در حالی‌که آیات مکّی است و مخاطب آن مشرکان قریش بودند که در برخی شأن نزولهای دیگر بدان اشاره شده است «2» (ظ بنی عبدمناف)، از این رو به نظر می‌رسد در این روایت در حمایت از قریش و به زبان انصار فرافکنی صورت گرفته باشد.
منابع
الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ انساب الاشراف؛ بحارالانوار؛ البدایة و النهایه؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام؛ تاریخ خلیفة بن خیاط؛ التاریخ الکبیر؛ تاریخ المدینة المنوره؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمهرة انساب العرب؛ السیرة النبویه، ابن هشام؛ صحیح البخاری؛ الطبقات الکبری؛ الکامل فی التاریخ؛ کتاب الاصنام (تنکیس الاصنام)؛ کتاب النسب؛ اللهوف فی قتلی الطفوف؛ معجم البلدان؛ المغازی؛ المقتضب من کتاب جمهرة النسب؛ مقتل‌الحسین علیه السلام؛ وفاء الوفاء باخبار المصطفی صلی الله علیه و آله؛ وقعة صفین. (1)
. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 96- 98؛ تفسیر قرطبی، ج 4، ص 119- 120
(2). تفسیر ابن ابی حاتم، ج 10، ص 3459؛ تفسیر قرطبی، ج 2