فصل اول: سردردهای صفراوی
اشاره
ص: 27
سردردهای صفراوی
اشاره
سردردهای صفراوی سردردهایی هستند که از غلبه خلط صفرا بر بدن بوجود میآیند، علامتهای غلبه این خلط بهطور معمول شامل: تلخی دهان، زردی چشم و چهره، وجود زردآب در معده، عصبی و زودرنج بودن، زرد شدن سطح زبان، حالت تهوع و ... میباشد. اولین اقدام درمانی در اینگونه سردردها، پختن، آماده کردن و اخراج این خلط از بدن بیمار است. اخلاط مضر قبل از دفع شدن باید پخته و نرم شوند، در غیر این صورت یا دفع نمیشوند یا دفع آنها به کندی صورت گرفته و باعث رفع سردرد نخواهد شد.
الف- منضجها یا پزندههای صفرا
بهطور کلی، از داروهای بسیار زیادی به عنوان پزنده خلط صفرا میتوان استفاده کرد که بعضی به تنهایی و بعضی دیگر به همراهی سایر داروها قادر به پختن این خلط میباشند. این داروها عبارتند از: بنفشه، تخم کاسنی، نیلوفر، شاهتره، عناب، سهپستان، ترنجبین، گل سرخ، آلوی بخارا، تمر هندی و بسیاری از داروهای دیگر که بهطور متداول بصورت نقوع (جوشاندنی) و مطبوخ (داروی پختهشده) و ... مورد استفاده قرار میگیرند. لازم به ذکر است که خلط صفرا برای پخته شدن حد اقل به سه روز مصرف داروی پزنده احتیاج دارد که گاه مدت زمان بیشتری مورد نیاز است.
- نقوعها یا جوشاندنیهای منضج صفرا
- تعریف نقوع: به فتح نون و ضم قاف: یعنی شربتی که داروهایی در آن خیسانده شده باشد. در عرف اطباء به خیساندهای که جوشانده شده و آب صافشده آن آشامیده شود نقوع میگویند.
ص: 28
- نسخه پزنده صفرا بصورت نقوع:
بنفشه 10 گرم- گل سرخ 10 گرم- تخم کاسنی 5 گرم- آلوی بخارا 5 عدد- سه پستان 20 عدد
دستور مصرف: غیر از آلوی بخارا و سه پستان، کلیه داروها را نیمکوب کرده و سپس همراه با آلوی بخارا و سهپستان در 3 لیوان آب بجوشانید تا 2 لیوان باقی بماند صاف کرده، با شکر شیرین نموده و همه آن را در یک روز صبح ناشتا بصورت نیمگرم میل نمائید.
- نسخه دیگر پزنده صفرا:
عناب- بنفشه- نیلوفر- شاهتره- تخم کاسنی- گل سرخ از هرکدام 6 گرم
دستور مصرف: داروها را نیمکوب نمائید و همه را در یک کاسه آب بجوشانید و مانند نسخه فوق بصورت نقوع درآورده و در یک روز میل نمائید.
مطبوخهای منضج صفرا:
- تعریف مطبوخ: به داروهایی گفته میشود که در آب پخته و آب و مواد آن بدون صاف کردن میل شود. تفاوت مطبوخ و نقوع در این است که در مطبوخ مقدار آب بسیار کمتر است و داروی نسبتا غلیظ و سفتی بدست میآید و همه مواد موجود در آنکه خمیرمانند است میل میشود.
مطبوخ فواکه (پزنده صفرا)
بنفشه 9 گرم- نیلوفر 9 گرم- پوست هلیله زرد 9 گرم- عناب 15 گرم- سهپستان 10 گرم- آلوی سیاه یا آلوی بخارا 10 گرم- تمر هندی 14 گرم- تخم کاسنی 12 گرم- سناء مکی 12 گرم- گل سرخ 12 گرم- ترنجبین 45 گرم، شیرخشت 27 گرم.
دستور مصرف: همه داروها را غیر از ترنجبین و شیرخشت نیمکوب کنید، ترنجبین و شیرخشت را در یک لیتر آب جوش حل کرده و صاف نمائید. داروها را اضافه نمائید و بجوشانید تا نیمی از آن بخار شود در طول روز به تناسب نیاز و تشخیص پزشک مقداری از آن را میل نمائید.
نسخه فوق برای درمان تبهای صفراوی و مطبقه و سردردهای شدید صفراوی و تعدیل مزاج گرممزاجان به کار میرود.
- اطریفل شاهتره (پزنده صفرا)
پوست هلیله زرد 50 گرم- بلیله 50 گرم- آمله 50 گرم- شاهترج (شاهتره) 40 گرم-
ص: 29
سنای مکی 28 گرم- گل سرخ 20 گرم- انیسون 14 گرم- مصطکی 14 گرم- عسل دو برابر وزن همه داروها.
دستور مصرف: داروها را بکوبید و طبق دستور مطبوخ، در کمی آب بپزید سپس با روغن بادام چرب کرده و با عسل مخلوط نمائید و روزانه حدود 25 گرم به تناسب مزاج میل نمائید درصورتیکه بیمار دارای مزاج مرطوب است 20 گرم تربد به دارو اضافه نمائید. اگر قویتر میخواهید 9 گرم محموده نیز بیفزائید.
نسخه فوق در برطرف کردن ضعف و کمسویی چشم که با اخلاط معده در ارتباط است بسیار موثر است و صاحبان بیماریهای صفراوی از آن سود بسیار خواهند برد. ضمنا مسهل خفیفی نیز به شمار میآید. مزاج این نسخه در درجه دوم، گرم و در آخر درجه سوم خشک است. تاثیرات مثبت آن تا 2 سال در بدن باقی میماند.
- شربت نارنج (پزنده صفرا)
400 گرم قند سفید را با آب بجوشانید و مرتبا کف آن را بگیرید تا غلیظ گردد.
100 گرم آب نارنج را با آن مخلوط کرده، هر روز صبح ناشتا یک قاشق آن را با مقداری آب رقیق کرده و بصورت شربت میل نمائید.
سکنجبین ضد صفرا (پزنده صفرا)
سرکه انگوری 5/ 1 کیلو، گلاب 5/ 1 کیلو، گل سرخ 5 کیلو، قند 3 کیلو، آب به اندازه کافی.
دستور مصرف: گل سرخ را در سرکه و گلاب خیس کرده و مقداری آب بیفزائید تا روی داروها را بپوشاند. سپس مدتی جوشانده و صاف کنید و با قند آنقدر بجوشانید تا قوام آید.
شربت بنفشه (پزنده صفرا)
بنفشه تازه 3 کیلو (یا 750 گرم گل بنفشه خشک)، قند 3 کیلو، آب 12 کیلو.
دستور مصرف: بنفشه را در آب بجوشانید تا 3/ 2 بخار شود، سپس آن را در
ص: 30
همان آب کاملا مالش داده و بفشرید. عصاره بدست آمده را پس از صاف کردن با آلوی بخارا، آش تمر هندی، آش قرقوروت، آش آبغوره، انار، آب نخود نکوبیده و ماش پخته همراه با گوشت مرغ جوان میل کنید.
ب- مسهلهای صفرا
اشاره
نسخههای مسهل در طب ایرانی عمدتا بصورت معجون، مطبوخ، نقوع، شربت، قرص و ... بکار میروند. مقدار مصرف روزانه مسهلها بهطور کلی باید به اندازهای باشد که با توجه به وضعیت عمومی و جسمانی بیمار، اسهال ملایمی را در تمام طول مدت مصرف مسهل ایجاد کند. مصرف مسهل باید تا دفع کامل خلط مورد نظر ادامه یابد.
معجونهای مسهل صفرا
- تعریف معجون: به داروهایی گویند که با عسل یا انواع ربها یا قند مخلوط شده و به قوام آورده شوند.
«معجون سنا»
سنای مکی 6 گرم، پوست هلیله زرد 6 گرم، بنفشه 6 گرم، نیلوفر 6 گرم، گل سرخ 6 گرم، محموده 3 گرم، روغن بادام شیرین به اندازه کافی، عسل و قند کوبیده 3 برابر وزن داروهای فوق، گلاب به میزان دلخواه.
طریقه مصرف: داروها را کاملا پودر کنید. با روغن بادام چرب نموده و عسل و قند کوبیده را با آن مخلوط نمائید، روزانه حدود 9 گرم از آن را با کمی گلاب میل نمائید.
«معجون سنای دیگر»
سنای مکی، تربد ابیض، پوست هلیله کابلی، بنفشه، از هرکدام 30 گرم، قاقله، زنجبیل، مصطکی، از هرکدام 6 گرم، گل سرخ و روغن بادام از هرکدام 15 گرم، بادیان 9 گرم، عسل و قند کوبیده سه برابر وزن همه داروها.
دستور مصرف: داروها را کاملا پودر نمائید، روغن بادام، عسل و قند کوبیده را به آنها اضافه کرده و کاملا مخلوط نمائید تا بصورت معجون درآید، روزانه حدود
ص: 31
12 گرم از آن را میل نمائید.
نسخه فوق مسهل خلطهای صفرا و بلغم است و سردردهایی را که از تاثیر این اخلاط بوجود میآیند برطرف میکند، علاوه بر آن سبب تقویت معده شده در برطرف کردن بیماری قولنج بسیار موثر است.
«معجون بنفشه»
تربد سفید 120 گرم، بنفشه 90 گرم، گل سرخ 30 گرم، محموده 21 گرم، بادیان 15 گرم، کتیرا 15 گرم، زعفران 5/ 7 گرم، شکر طبرزرد 300 گرم، عسل 300 گرم.
دستور مصرف: شکر طبرزرد را داغ کرده و با عسل مخلوط کنید، سپس سایر داروها را پودر کرده و به آن اضافه نمائید و کاملا بهم بزنید تا بصورت معجون درآید. روزانه حدود 15 گرم از آن را میل نمائید.
نسخه فوق، مسهل صفرا و بلغم است و در درمان قولنج بسیار مفید میباشد مزاج آن به اندازه یک و نیم درجه، گرم و خشک است.
«معجون سنا»
صبر زرد، محموده از هرکدام 60 گرم، بنفشه، سنا، عصاره شیرینبیان از هرکدام 45 گرم، گل سرخ، تخم خرفه، قنطوریون دقیق از هرکدام 30 گرم، پوست هلیله زرد، پوست هلیله کابلی، هلیله سیاه، سنبل طیب از هرکدام 18 گرم، غاریقون، درونج، بهمن سفید، مرجان خام از هرکدام 12 گرم، آب سیب، آب به، آب انار، آب گلابی از هرکدام 680 گرم
دستور مصرف: غیر از محموده، همه داروها را کاملا پودر کرده و در آبمیوهها مخلوط نمائید، سپس به اندازه سه برابر وزن داروهای خشک، شکر اضافه نموده و بجوشانید تا به قوام آید، پس از آن محموده را در آن حل کنید مقدار مصرف آن بسته به تشخیص پزشک، فصل، محل سکونت و ... از 5/ 2 تا 15 گرم متغیر است.
این نسخه علاوه بر اینکه خلطهای صفراوی بسیار مقاوم را دفع میکند، در درمان بیماریهایی مانند میگرن، جوشهای پوستی (آکنه)، دردهای مربوط به چشم، سرسام، یرقان، خفقان، ضعف نیروی جنسی، سرعت انزال و عطش کاربرد دارد و در تسکین بسیاری از تبها به کار میرود.
ص: 32
نقوعهای مسهل صفرا
اشاره
سنای مکی 25 گرم، پوست هلیله زرد 15 گرم، تخم کاسنی 10 گرم، نیلوفر دریایی 10 گرم، تمر هندی 50 گرم، سهپستان 150 گرم، شیرخشت 20 مثقال.
دستور مصرف: بجز شیرخشت کلیه داروها را پس از نیمکوب کردن با 3 لیوان آب مخلوط کنید یا به اندازهای آب بریزید که روی داروها را کاملا بگیرد. شب تا صبح بماند، صاف کرده و شیرخشت را در آن حل کنید. برای تسریع در مصرف میتوانید داروها را در یک کاسه آب، کمی بجوشانید سپس صاف کرده و شیر خشت را در آن حل کنید، پس از صاف کردن مجدد صبح ناشتا به تناسب مزاج میل نمائید.
نقوع مسهل دیگر:
آلوی بخارا 14 عدد، تمر هندی 50 گرم، شیرخشت 50 گرم، ترنجبین 50 گرم.
دستور مصرف: شب، مواد فوق را با مقداری آب خیس کرده و صبح ناشتا صاف کنید و بیاشامید.
نقوع مسهل دیگر:
آلوی سیاه 20 عدد، آلوی بخارا 20 عدد، عناب 3 عدد، تمر هندی 45 گرم، سهپستان 150 گرم، بنفشه 9 گرم، تخم اسفناج 9 گرم، ترنجبین 60 گرم، شکر 60 گرم، فلوس 21 گرم، خیارچنبر 21 گرم.
دستور مصرف: داروها را پس از نیمکوب کردن، در مقداری آب چند ساعت بخیسانید، سپس کمی بجوشانید و آب صافشده آن را میل نمائید.
قرص مسهل صفرا (قرص بنفشه)
بنفشه 6 گرم، تربد سفید 3 گرم، عصاره شیرینبیان 5/ 1 گرم، پوست هلیله زرد 5/ 1 گرم محموده 1 گرم، انیسون 1 گرم.
دستور مصرف: داروها را کاملا پودر کرده و مقدار کمی آب اضافه نموده و کاملا مالش دهید تا بصورت خمیر یکنواخت و سفتی درآید. از آن خمیر قرصهایی به اندازه نخود تهیه کرده و خشک نمائید. در طول روز به استعداد مزاج میل کنید.
نسخه فوق مسهل خلط بلغم نیز میباشد.
ص: 33
مسهل عام
سنای مکی 50 گرم، گل سرخ 50 گرم، ترنجبین 25 گرم، گل ختمی 25 گرم، تخم کتان 25 گرم، افسنتین 25 گرم.
دستور مصرف: داروها را نیمکوب و کاملا مخلوط نمائید. بعد از ظهرها یک الی دوبار، هربار 1 قاشق غذاخوری از دارو را در 5/ 1 لیوان آب دو سه جوش بدهید سپس بمدت 15 دقیقه مانند چای دم کنید. صاف کرده کمی شیرین نموده و میل کنید. اگر چنانچه اسهال ملایمی ایجاد نشد به تدریج مقدار دارو را افزایش دهید.
علاوه بر آن، همزمان با نسخه فوق ترنجبین و خاکشیر را طبق دستور زیر مصرف نمائید:
هر روز صبح ناشتا 3 قاشق غذاخوری ترنجبین را در 5/ 1 لیوان آب جوش حل کرده و صاف نمائید. آب آن را دوباره روی اجاق به حد جوش رسانده و سه قاشق غذاخوری خاکشیر را که از قبل تمیز کردهاید به آن اضافه نمائید شربت حاصل را نیم گرم میل نمائید و تا حد اقل 15 روز این عمل را همراه با مصرف مسهل عام ادامه دهید.
از این نسخه میتوانید جهت دفع هر 4 خلط بهطور همزمان و درمان بسیاری از بیماریهای دیگر استفاده کنید.
شربت فاکهه مسهل
انجیر 20 عدد، مویز سیاه کوبیده 750 گرم، آلوی سیاه 15 عدد، عناب 15 عدد، کشمش 100 گرم، سهپستان 50 عدد، شفتالوی خشک 10 عدد، بنفشه خشک 6 گرم، محموده 3 گرم، آب به اندازه یک انگشت بالای داروها.
دستور مصرف: همه داروها را به غیر از محموده و بنفشه در آب خیس کنید.
سپس بخوبی جوشانده و صاف کنید. آنگاه بنفشه را با 5/ 1 گرم محموده در پارچهای جدا و بقیه محموده را در پارچهای دیگر در آبی که میجوشد قرار داده و آنقدر بفشارید و مالش دهید تا مواد خود را در آب رها کند. آنقدر بجوشانید تا نزدیک به قوام آید. پارچه را درآورده و شربت را در شیشه یا چینی نگهدارید.
روزانه 30 گرم از آن را بصورت شربت میل نمائید.
ص: 34
مسهل انار و شیرخشت
شیرخشت 100 گرم، آب انار 200 گرم، گلاب 100 گرم.
دستور مصرف: شیرخشت را در گلاب حل کرده، آب انار میخوش را که با تخم آن فشرده شده باشد اضافه کنید، به حالت نیمگرم صبح ناشتا میل نمائید.
شیاف قولنج:
سکنجبین، مقل، جاوشیر، اوشق، نمک هندی، شحم الحنظل، بوره ارمنی، محموده، تربد، حب النیل، اجزا مساوی است.
دستور مصرف: صمغها را در کمی آب حل کرده و بقیه ادویه را در آن مخلوط کنید و مالش دهید تا بصورت خمیر درآید. شیافهایی به اندازه رایج تهیه کرده و استعمال نمائید.
ج- سایر داروهای سردرد صفراوی
- نطول:
به آبی گفته میشود که داروهایی در آن جوشانده یا پخته شده و عضوی از اعضای بدن را با آن بشویند یا آغشته نمایند.
- نطول سردرد:
اشاره
بنفشه، برگ خبازی، آرد جو، خیار تازه، کدوی تازه، از هریک به مقدار مساوی.
دستور مصرف: تمامی داروها را در آب بپزید تا متلاشی شود. سپس سر را با آن بخور دهید و با آب آن بشوئید و تهنشینش را بر روی سر بمالید.
نطول فوق در رفع سردرد در گرممزاجان و بیخوابی موثر است.
- نطول دیگر
بنفشه، برگ کاهو، گشنیز تازه، جو پوستکنده، پوست خشخاش، برگ مورد، بابونه، کله گوسفند.
دستور مصرف: تمامی موارد را با کله گوسفند بجوشانید و بپزید و آب آن را بر سر بریزید. نطول مذکور خوابآور است، سردرد و سرسام ناشی از صفرا را از بین میبرد، در رفع خشکی دماغ نیز موثر است.
ص: 35
- نطول دیگر
بابونه، اکلیل الملک، مرزنجوش، برنجاسف و صعتر به مقدار مساوی.
طبق دستور نطول بر سر ریخته شود. این دارو در اکثر سردردها موثر است.
- نطول دیگر
جو، بنفشه نیمکوفته، بذر قطونا (اسپرزه)، خرفه، تخم خشخاش، بیخ لفاح، تخم ختمی، تخم کدو، تخم کاهو، برگ بید، گل سرخ از هرکدام به مقدار مساوی.
طریقه مصرف: داروها را در آب بجوشانید و بمدت 10 دقیقه بخور دهید و آب آن را بر سر بریزید. این دارو سردرد را در گرممزاجان از بین برده و بیخوابی را برطرف میکند.
- کماد
اشاره
به داروهایی گفته میشود که بصورت خشک بر آتش گرم شده و به منظور تسکین درد بر موضع گذاشته شود یا اینکه بصورت خشک یا تر در کیسه کرده و بر محل درد گذاشته شود، قدرت آن به اندازه ضماد است.
- کماد سردرد
آرد جو، ختمی سفید، صندل سفید، گل سرخ، بنفشه، روغن گل سرخ، سرکه از هرکدام 1 واحد، گلاب به مقدار لازم.
طریقه مصرف: مواد را مخلوط و به صورت مادهای غلیظ روی قسمت درد بچسبانید یا با پارچهای روی موضع قرار دهید. این کماد سردردهای ناشی از گرمی مزاج را تسکین میدهد.
- عطوس
اشاره
به داروها و انفیههای عطسهآور اطلاق میشود.
کندش 5/ 2 گرم، بنفشه 20 گرم، تخم گشنیز 20 گرم.
داروها را پودر کرده و با هم مخلوط کنید و شبی یکبار در بینی بدمید.
- عطوس دیگر
کندش 5/ 2 گرم، بنفشه 20 گرم، تخم گشنیز 20 گرم، دارفلفل 5/ 2 گرم.
طریقه مصرف: مانند نسخه قبل
ص: 36
- ضماد
برگ خرفه، شیاف مامیثا، صندلین، گلسمند، فوفل، تریاک 1/ 0 واحد، سرکه به مقدار لازم.
طریقه مصرف: داروها را پودر کرده و با سرکه ممزوج نمائید و بصورت غلیظ بر موضع درد ضماد نمائید.
این ضماد در رفع سردردهای ناشی از گرمی مزاج موثر است.
- سعوط و نشوق
به داروهایی اطلاق میشود که در بینی، بالا کشیده میشوند. این داروها یا بصورت خشک و پودر شده هستند که به آن «نشوق» گفته میشود و یا بصورت مایع که به آن نام «سعوط» اطلاق میشود.
- سعوط: (جهت رفع سردرد گرممزاجان)
آب برگ کاهو، روغن نیلوفر، شیر زن دخترزائیده.
طریقه مصرف: به مقدار مساوی مخلوط کرده و در بینی بکشید.
- سعوط دیگر: طباشیر 6 گرم، نشاسته 5/ 1 گرم، کافور 5/ 1 گرم، زعفران 1 گرم، روغن نیلوفر به اندازه کافی.
طریقه مصرف: همه را پودر کنید. مقداری از آن را با روغن نیلوفر مخلوط و در بینی بکشید.
شموم:
به داروهایی گفته میشود که بصورت تر و خشک، زیر بینی گرفته شده و بوئیده میشوند.
صندل سفید، گشنیز خشک، گلاب و سرکه
مقداری صندل و گشنیز را به نسبت مساوی پودر کرده و با کمی سرکه و گلاب مخلوط نمائید مرتبا زیر بینی گرفته و ببوئید.
- پاشویه:
گل بنفشه، ختمی، سبوس گندم از هرکدام یک استکان.
طریقه مصرف: داروها را با مقداری آب بجوشانید تا نیمی از آن بخار شود. از زانو به پائین پاشویه کنید. این دارو در اکثر سردردها بهطور کلی موثر است
ص: 37
مخصوصا در سردردهای گرم صفراوی.
تذکر: هنگام پاشویه دستها را در آب بگذارید ولی صورت را به سمت دیگر بگردانید پاشویه با بابونه، الکیل الملک و خبازی به تنهایی یا با هم نیز برای سردرد مفید است.
- حقنه:
سوزش صفرا را از روده پاک کرده و زمینه بهبود سردرد صفراوی را فراهم میآورد. ضمنا کرمها و انگلهای روده را نیز از بین میبرد.
بنفشه 1 استکان نیلوفر 1 استکان، ختمی 1 استکان، سبوس جو 1 استکان، سنای مکی 45 گرم، انار 20 عدد، سهپستان 20 عدد، ترنجبین 20 گرم، مغز فلوس 20 گرم، مغز خیارشنبر 20 گرم، روغن کدو 30 گرم.
طبق دستور حقنه استعمال شود.
- سویق انار:
دانههای انار را در آفتاب خشک کرده آن را کمی بریان نمائید و سپس بکوبید و بصورت پودر نرم مصرف کنید.
این دارو مسکن صفرا، مقوی معده و اشتهاآور بوده و ضد اسهال، خصوصا اسهالهای صفراوی میباشد، مزاج آن سرد و خشک است.
- سویق سیب شیرین:
سیب را پوست کنده، تمیز کرده و خشک نمائید. سپس اندکی بریان کرده و بصورت پودر درآورید.
این دارو قابض (ضد اسهال) است و غلبه صفرا و استفراغ صفراوی را از بین میبرد. مقوی کبد است و مزاجی خشک دارد.
- سویق عدس:
امام صادق (ع) فرمودهاند: سویق عدس تشنگی را رفع و معده را قوت و صفرا را فرو مینشاند، معده را پاک و هیجان را تسکین داده و در آن شفای هفتاد درد است. مانند سویقهای قبلی تهیه میشود.
ص: 38
- شربت اترج:
آب اترج را گرفته و با هموزن خودش قند بجوشانید تا به قوام آید، مزاجش سرد و خشک است و روزانه 22 گرم قابل مصرف است.
- شربت انار ملین:
انار ترش 3 کیلو، تربد 5/ 7 گرم، محموده 14 گرم، زعفران سائیده 3 گرم، قند 3 کیلو، گلاب به اندازه کافی.