قولنج و حقنه‌های مربوط به آن
قولنج بیماری مشهوری است که عدم دقت در درمان آن می‌تواند باعث هلاکت بیمار گردد. قولنج مرضی است که در معای سفلی می‌افتد که مدفوع سخت ساکن می‌شود و درد و فشار شدید وارد می‌کند و قولون از کار می‌افتد، سقوط اشتها و نفخ و درد ساقین و تهوع و استفراغ از نشانه‌های اختصاصی قولنج است. قولنج ممکن است به امراضی چون وجع مفاصل، فلج، درد پشت، بواسیر، مالیخولیا، صرع و استسقا تبدیل گردد. بعضی از اطبا معتقد بودند که قولنج از شخصی به شخص دیگر سرایت می‌کند. قولنج در امعاء سفلی واقع می‌شود و اگر در معای اعلی باشد ایلاووس می‌گویند.
در حالت شدت و بحران با استفراغ متواتر و عرق سرد و درد شدید، سرد شدن سطح بیرونی اعضا و پریدگی رنگ، سکسکه و تشنج و پرش اعضا و درهم شدن
ص: 44
عقل و گشوده نشدن قولنج که هیچ از مقعد بیرون نمی‌آید همگی دلیل بر نزدیک شدن مرگ است.
گفته‌اند اگر به قدر باقلا برابر ابرو جوش یا برجستگی بزند بویژه اگر زخم شود 2 روز بیشتر زندگی ادامه نخواهد یافت. اگر در اول شروع بحران بیماری سبات بسیار باشد بیمار فوت خواهد شد اگرچه تنفس با اعتدال باشد اعتماد نتوان کرد یعنی مریض خواهد مرد.
از آن جهت که مبحثی مهم در طب ایرانی است با تبیین انواع آن نسخه‌های متعددی از اعلم علمای طب (رضوان اللّه تعالی علیه) در علاج آن بدست ما رسیده است.
با توجه به عوارض سوئی که می‌تواند بی‌توجهی و سهل‌انگاری در درمان بیماری‌های امعا به بار آورد و حتی منجر به سرطان امعاء شود در اینجا به ذکر موارد آن می‌پردازیم.
تفاوت علائم بالینی قولنج با بیماری‌های مشابه درد کلیه
تفاوت در آن است که درد کلیه از موضع خود تجاوز نکند ولی قدری میل به پشت دارد و به استفراغ تسکین یابد و قلت یا حبس بول و خروج ریگ در بول مشاهده می‌شود و احساس کند که در پهلو سوزن فرومی‌کنند خلاف وجع قولنج که ممتد و منبسط باشد گاهی به بالا و گاهی به جوانب و گاهی به خلف تا محاذی فقرات قطن و اکثر از اسفل راست برمی‌خیزد زیرا که ابتدای قولون از همین‌جاست و در این موضع درد شدت می‌گیرد حتی به غشی و عرق منجر می‌گردد و به اطلاق بطن تسکین می‌یابد.
تفاوت علائم درد قولنج با درد رحم
درد رحم به اسفل مایل است و بطرف عانه کشیده می‌شود و حبس حیض و غیرو گواه آن است. و درد قولنج اکثر بین خاصره و سره و عانه باشد.
ص: 45
تفاوت علائم قولنج و درد کبد و معده و طحال و دیدان
از مواضع و دیگر اعراض آن ظاهر است و سقوط اشتها و قی و نفخ و درد ساقین از علامات خاصه قولنج است.
انواع قولنج در کل قولنج ذاتی و قولنج عرضی
اشاره
اگر این تقسیم‌بندی را در کل بپذیریم بنابراین در انتخاب نوع حقنه از نظر ترکیبات و زمان اجرای آن نیز دقت در تصمیم‌گیری نیاز می‌باشد. حال در قولنج ذاتی که بر فرض بلغم غلیظ سبب اصلی بیماری بوده است و اکثر علامات قولنج حاد نمایان شده است. براز بیرون نمی‌آید و اگر می‌آید به مقدار ناچیز است، در این حال از شدّت درد و سایر علامات مربوط به یک قولنج سخت، کبد بشدت گرم شده و رنگ ادرار سرخ می‌شود، شاید طبیب تصور کند که از حرارت است و دستور حقنه سرد بدهد. اینجاست که پزشک حاذق و با تجربه به سرخی رنگ بول اعتماد نمی‌کند و به دنبال سایر علامات می‌گردد و تا زمانی که گرمی ذاتی قولنج مشخص نشده دست به حقنه نمی‌زند بلکه با شیاف تلاش می‌کند بطن را بگشاید و مدفوع را بیرون بکشد.
حتی از مسهل و کماد و ضماد و آبزن نیز استفاده نمی‌کند، آنگاه اگر از شیاف کاری برنیامد از حقنه استفاده می‌کند آن هم پس از تشخیص اینکه قولنج گرم است یا سرد.!
حقنه قولنج سرد
اشاره
سداب، پودینه، کاهو، بومادران، اکلیل و ایارج فیقرا را مساوی گرفته با مقداری دنبه لطیف گوسفند را با آب بجوشانند و حقنه کنند.
حقنه قولنج سرد
چربی مرغ به مقدار 450 گرم با افسنتین به مقدار 25 گرم با آب بجوشانند تا آب نصف شود با زرده تخم‌مرغ خام مخلوط و حقنه کنند.
ص: 46
حقنه قولنج سرد
کمون، کتان، حلبه، قرطم هریک 25 گرم، سداب، سنا، بسفاویج هر یک 3 مثقال، ایرسا، گل خیری، خبازی هریک 20 گرم بادیان، تخم شبت هر کدام 10 گرم، انجیر 10 عدد، سه‌پستان و عناب هریک 30 عدد، برگ چغندر یک دسته، سبوس گندم یک مشت، در یک کاسه آب که روی آن را 2 بند انگشت آب بگیرد بجوشانند تا نصف شود صاف کنند و جند ربع مثقال، جاوشیر نیم مثقال نمک هندی 2 مثقال، شیر خشت یا ترنجبین 20 مثقال، روغن بادام نیم مثقال و روغن گاو 5/ 4 مثقال، آبکامه یک قاشق در آن آمیخته نیم گرم حقنه کنند.
حقنه در قولنج سرد
روغن گردو با خمر ابیض ممزوج کنند آن‌طور که روان باشد و حقنه کنند.
حقنه دیگر برای قولنج بلغمی و ریحی
نمک 5 مثقال، روغن گاو 7 مثقال، با آب سداب یا آب چغندر یا آب کلم بجوشانند و حقنه کنند.
حقنه مسهله لینه
انجیر 5 عدد، سبوس گندم و گل ختمی از هریک مشتی، در خریطه کرده بسته و برگ چغندر 10 عدد و حدود یک کیلو آب بجوشانند تا نصف شود صاف کنند و یک مثقال بوره ارمنی و حدود 7 تا 8 مثقال روغن کنجد با آن بیامیزند و حقنه کنند.
حقنه لینه دیگر
این نسخه مفتح قولنج خفیف است.
ص: 47
عناب 20 عدد، سه‌پستان 40 عدد، انجیر 5 عدد، تخم ختمی، سبوس گندم هریک مشتی، حسک، شعیر، بابونه، بنفشه هریک 30 گرم جوشانده و صاف کنند و بوره ارمنی 5/ 1 گرم، شکر سرخ 5/ 7 گرم، روغن کنجد کمی بیشتر از 5/ 3 گرم افزوده و نیم گرم حقنه کنند.
حقنه دیگر برای قولنج بلغمی و درد پشت و بادهای غلیظ
حلبه، بزرک، بابونه، قنطوریون، حسک، گل ختمی هریک مشتی، سبوس، برگ چغندر، برگ کرنب، برگ سداب، برگ شبت هریک دسته‌ای، انجیر، سه‌پستان و عناب هرکدام 30 عدد، مقل و سکبینج و جاوشیر هریک 9 گرم، قرطم 60 گرم با دو برابر آب بجوشانند و صاف کرده نمک هندی 6 گرم، بوره ارمنی، شحم الحنظل و جند هرکدام 5/ 1 گرم آبکامه و شکر سرخ هریک 60 گرم در آن بیامیزند و حقنه کنند.
حقنه لینه دیگر
که هنگام تب و یا بیماری برسام نیز می‌توان بکارش برد.
بوره ارمنی 3 گرم، روغن بنفشه 5/ 7 گرم، آب چغندر 225 مثقال، همه را درهم آمیخته حقنه کنند.
حقنه لینه دیگر
علاوه بر قولنج برسام و جمیع امراض دماغی را نافع است.
عناب، سه‌پستان، جو پوست‌کنده، گل بنفشه، سبوس گندم، گل ختمی، اکلیل هریک مشتی، انجیر 5 عدد، آب یک و نیم کیلو بجوشانند تا یک‌سوم بماند، صاف کنند و شکر سرخ و آبکامه از هریک 15 گرم، روغن
ص: 48
بنفشه بادام و روغن کنجد هریک 30 گرم را با آن درآمیزند و حقنه کنند. اگر قوی‌تر می‌خواهند 21 گرم مغز فلوس به جوشانده اضافه کنند.
حقنه در قولنج گرم
اشاره
بابونه، حلبه، تخم کتان را با پیاله‌ای آب جوشانده مقداری ماء الشعیر و آب عنب الثعلب و مغز فلوس اضافه کرده حقنه کنند.
حقنه
اگر درد همراه با حرارت شدید و خارش است.
عناب، سه‌پستان، به‌دانه هریک 20 دانه، تخم ختمی 9 گرم، در یک کاسه آب جوشانده، مقداری آب خیار، آب کدو، آب خبازی، لعاب اسفرزه و شیره جو هریک 45 گرم، روغن بنفشه یا روغن بادام 30 گرم اضافه کرده حقنه کنند.
حقنه
اگر سبب ورم صفراوی امعا باشد سوزش و شدت عطش و قی مراری (استفراغ تلخ) و تلخی دهان و درد گزنده باشد.
شربت بزوری، شربت بنفشه، شربت گل سرخ غلیظ، آب تمر هندی، عرق بادیان، تخم ختمی، تخم خبازی، به‌دانه در آب جوشانده صاف کرده با 15 گرم روغن بنفشه حقنه کنند.
حقنه
اگر درد قولنج با ورم حار همراه است.
با شیر خر و مغز فلوس و روغن بادام حقنه کنند. اگر شیر دراز گوش در دسترس نبود با شیر بز و اگر نبود با شیر گاو حقنه را آماده کنند.
ص: 49
حقنه
اگر درد قولنج با تلخی دهان و عطش و نفخ همراه است.
آب جوجه مرغ پخته، بنفشه، آلوی بخارا، کاهو، سبوس از هرکدام 2 مثقال در یک کاسه آب بجوشانند تا نیمه شود صاف کرده، مغز فلوس سوده یک مثقال، شکر سرخ، شربت بنفشه هریک ربع استکان، سفیده تخم‌مرغ 2 عدد همه را درهم‌آمیزند و نیم‌گرم حقنه کنند.