شناخت طبائع یا مزاج‌ها
اشاره
مصرف داروها و مصلح‌ها به مزاج خود داروها و مزاج انسان و محیط بستگی دارد. بنابراین قبل از ورود به کتاب «عوارض و مصلح‌ها» چهار مزاج معروف و مورد اعتقاد طب سنتی را شرح می‌دهیم تا اصول و مبانی شناخت طب سنتی را به اشاره بررسی کرده باشیم.
مزاج انسان در ترکیب با خشکی و رطوبت و ترکیب اخلاط با یکدیگر مندرجات پیچیده‌ای پیدا می‌کند، اما در اینجا به ذکر ساده مزاج انسان می‌پردازیم.
مزاج‌ها بترتیب اهمیت عبارتند از:
مزاج دموی (خون)
مزاج بلغمی
مزاج صفراوی (کبدی)
مزاج سودائی (عصبی)
1- مزاج دموی (خون)
گردش خون در انسان‌های دموی‌مزاج، تند و سریع، نبض کامل و پر و
ص: 19
رگ‌های پوست دارای التهاب خونی و پری و سرخی و تیرگی خون است. کف دست‌ها و پهلوها گرم است. اشتهای فراوان دارند و خوابشان عمیق و راحت است.
در حالت خروج از اعتدال رگ‌های چشم پرالتهاب و خونی‌رنگ و دچار منگی و سنگینی در سر می‌شوند. مزاج دموی مزاج گرم است.
2- مزاج بلغمی
این مزاج را لنفاوی و هاضمه‌ای نیز گفته‌اند.
صاحبان این مزاج دارای بدنی سرد و نرم و حرکات آنان کند و تنبلی در میان این افراد بیشتر است. خواب آنان سنگین و عمیق و حرکاتشان با نوعی لاقیدی همراه است. رنگ صورت آنان چه سفیدپوست و چه سیاه و چه سبزه باشد همراه با نوعی پریدگی است چنانچه از اعتدال خارج شوند و بلغم غلبه نماید دچار ضعف و سستی و گاه نزول فشار خون و زیادتی آب دهان و درد مفاصل می‌شوند بار سفید روی زبان نشانه رسوب بلغم در دستگاه هاضمه و کبد است.
در تجمع بلغم در معده حالت تهوع ایجاد می‌شود که با مصرف چیزهایی از قبیل شیرینی و نبات و شور و شیرین با هم و داروهایی مانند نعناع و زنجبیل و غیره بهبود می‌یابند. مزاج بلغمی یکی از دو مزاج سرد است.
3- مزاج صفراوی (کبدی)
صاحبان مزاج صفراوی علائمی از قبیل گرمی و خشکی پوست، زردی رنگ صورت و زردی سفیدی چشم دارند.
معمولا لاغر اندام اما دارای بدنی سفت و محکم هستند. خطوط چهره و استخوان‌بندی آنان نمایان است اکثر آنها خوابی کوتاه دارند. در امور سخت‌گیر و حساس هستند و تنفس و نبض آنان سریع‌تر می‌باشد.
مزاج‌های گرم همان صفرا و خون است. مزاج‌های سرد بلغم و سوداست.
ص: 20
در وجود سایر داروها مزاج‌ها بصورت گرم و سرد و خشک و تر مطرح می‌شوند و بطور کلی‌تری و خشکی باعث تأثیر بر مزاج‌ها بوده که برحسب درجات خود افراد و اشیاء، داروها را از یکدیگر متمایز می‌سازد.
به این تقسیم‌بندی‌ها بطور اجمال توجه فرمائید:
هر مزاج در چهار درجه یا گرم است یا سرد.
هر مزاج در عین حال که یا گرم است یا سرد در چهار درجه می‌تواند خشک باشد یا تر.
درجه یک، شروع از کمتر است و بالاترین درجه گرمی و سردی و همینطور تری و خشکی چهار است. برای مثال به گیاه مشهوری بنام زرشک اشاره می‌کنیم:
زرشک دارای کیفیت و مزاج سرد است. آیا این سردی در چه درجه‌ای است؟ حکما فرموده‌اند: در سوم سرد است. یعنی چه؟ یعنی زرشک از درجه یک و دو سردتر است ولی از لحاظ سردی به درجه چهارم نمی‌رسد. هر درجه از یک تا چهار به تنهایی به درجاتی ریزتر تقسیم می‌شود.
4- مزاج سوداوی (عصبی)
تیرگی پوست همراه با نوعی پریدگی رنگ که به نیلی یا خاکستری می‌زند.
سفیدی چشم نیلی یا آبی و در مراحل حاد به تیرگی می‌زند. گرفتگی و کدورت چهره و تیرگی روی زبان در غلبه سودا و آثار آن در ادرار و حالاتی از قبیل تهوع و بی‌اشتهایی از علامات غلبه سودا است. افرادی حساس، عصبی و خیالاتی و بسیار متأثر از محیط می‌باشند.
دو گونه مزاج دیگر بنام مزاج تر و مزاج خشک وجود دارد که در کنار مزاج‌های چهارگانه فوق عنوان می‌شود که برحسب درجاتی که دارد مزاج‌ها را از
ص: 21
یکدیگر متمایز می‌سازد.
بعنوان مثال شخصی دارای مزاج بلغمی خشک یا تر است و این خشکی و تری همانطور که مزاج بلغمی او درجاتی دارد، درجاتی را شامل می‌شود. همینطور ممکن است کسی دارای مزاج صفراوی خشک یا تر باشد.
این تقسیم‌بندی که بعنوان مثال ذکر شد در مورد داروها، محیط زندگی، خاک، هوا و سایر اشیاء صادق است و در تجویزات اطباء قدیم نقش مهمی را ایفا کرده است. حال به تشریح بیشتر می‌پردازیم.
همان زرشک را مثال می‌زنیم:
زرشک در آخر درجه سوم سرد است یعنی چیزی نمانده به درجه چهارم برسد. ممکن است گیاهی دیگر در اواسط درجه سوم یا در اوائل آن سرد باشد و همینطور ممکن است داروئی در اوایل درجه اول گرم یا سرد باشد.
خشکی و تری
باز هم زرشک را مثال می‌زنیم:
خشکی و تری هم چهار درجه دارد که از یک شروع و به قوی‌ترین آن یعنی درجه چهارم می‌رسد.
زرشک در آخر سوم خشک است یعنی چیزی نمانده که به درجه چهارم برسد.
بنابراین می‌گوئیم:
زرشک سرد است در آخر سوم و خشک است در همان درجه.
مثال دیگر:
زردچوبه دارای کیفیت خشک و گرم است در سوم اما زنجبیل دارای طبع گرم است در سوم و خشک است در اول.
ص: 22
در این نمودار کیفیت مزاجی عناصر طبیعی را نشان می‌دهیم:
زنجبیل به عنوان مثال در نمودار زیر جایگاه خاص خود را دارد، همانطور که زنجبیل را در نمودار مشاهده می‌کنید جایگاه هر یک از عناصر طبیعی را نیز می‌توانید مشخص کنید.
ص: 23
شناخت مزاج‌ها برای تعیین وضعیت داروها و ایجاد تعادل بین همه حالات بیمار بسیار حائز اهمیت است، مزاج محل زندگی، مزاج غذایی، مزاج حاصل از حالات عصبی، مزاج فصول و مزاج‌های عارضی دیگر هنگام تجویز دارو و موارد دیگر در ذهن فعال پزشک طب ایرانی یک برآیند یا میانگینی ترسیم می‌کند که به علاج بیمار منتهی می‌شود. حال اگر دارویی که در دسترس است از نقطه نظر مزاجی مشکلی دارد با توجه علم مصلحات این مشکل برطرف خواهد شد و تعادل لازم ایجاد می‌گردد. این توضیح تا اینجا برای تنویر افکار خوانندگان کافی به نظر می‌رسد.