گروه نرم افزاری آسمان

بلبل هزاردستان



گرم و خشک در سوم. مضر گرم‌مزاجان و بغایت محرک باه بخصوص مغز و سر آن و بیضه آن و برای سردمزاجان نافع است.

بلبوس، تلخه پیاز، پیاز کوهی

در اول سوم گرم و خشک است. سخت هضم و مولد خلط غلیظ و تضعیف کننده اعصاب و باعث دل‌پیچه و درد شکم و مصلح آن کاسنی و شیر تازه با عسل و مصلح نفخ آن انسیون است.

بلور

سخت‌تر از شیشه و سست‌تر از زمرّد. سائیده آن برای پوست و تعلیق آن جهت پریدن اطفال در خواب بکار می‌رود و ظاهرا مصرف خوراکی ندارد.

بلوط

شیرین آن در اول سرد و در دوم خشک و تلخ آن در اول سوم خشک. شاه بلوط دارای حرارت کم و مانند بلوط قابض و مغذّی بودن آن بیشتر است. مضر حلق و مثانه و مصلح آن سکنجبین و شکر و تخم هند قوقا است.

بلیلج، بلیله

در آخر اول سرد و در آخر دوم خشک است. مضر اعضای تحتانی و تناسلی بدن و مصلح آن عسل و شکر است. مقدار خوراک آن تا 3 درم و مشابه آن آمله مقشر بقدر یک سوم وزن آن است.

بنج، بذر البنج، بنگ

سیاه آن سرد و خشک در آخر سوم و تا اول چهارم و سرخ آن کمتر و سفید آن از هر دو ضعیف‌تر است.
ص: 27
مصرف خارج از اندازه آن باعث سدر[16] و دوّار[17] و خنّاق و جنون، خصوصا سیاه آن و مصلح آن عسل و انسیون است مقدار مصرف سفید آن از 6 قیراط تا نیم مثقال و سرخ آن تا 6 قیراط و سیاه آن تا 4 قیراط است. مقدار 4 درم از سیاه آن کشنده است.

بندق، فندق

گرم در آخر اول و خشک در اوائل آن. روغن آن گرم و خشک در دوم است.
مولد با دو مضر معده و مهیج قی و مصلح آن در مزاج سرد ماء العسل و قند و در گرم مزاجان سکنجبین و کندن پوست آن است. حابس بطن، سردردآور و مصلح آن قند و جوارشات (گوارنده 18]) هاست.

بنفشه، بنفسج

در اول سرد و در دوم تر است. و بعضی در اول سرد و تر و برخی در اول گرم و تر گفته‌اند. مصرف زیاد آن باعث ضعف دل و گرفتگی و ثقل معده و تهوع و التهاب و تبهای گرم و بعضی این مضار را به خشک آن نسبت داده‌اند و مصلح آن انسیون است.
بوئیدن آن باعث زکام و مصلح آن خیری و مرزنجوش و مشابه آن نیلوفر و برگ خبازی است. مشابه آن در سرفه گاوزبان و اصل السوس است. مقدار خوراک آن تا 5 مثقال و در مطبوخات تا 10 مثقال است.
ص: 28

بورق، بوره

نوع سفید و پرسوراخ آن بوره ارمنی است. گرم در اواخر سوم و خشک در همان درجه و نطرون تا اوائل چهارم گرم و خشک است.
مفسد معده و محرک قی و مصلح آن صمغ عربی و مصطکی است مقدار خوراک آن بصورت شربت از یک درم تا 2 درم است مصرف نوع سرخ آن از نیم مثقال تا یک مثقال است. مشابه آن باندازه نصف آن قطران است یا یک وزن و نیم آن نمک.

بوزیدان

گرم و خشک در آخر دوم و در اول سوم نیز گفته‌اند همراه با رطوبت اضافی.
مضر و مصلح آن عسل و خردل و مقدار خوراک آن تا یک مثقال و نیم می‌باشد. مشابه آن بهمن سفید و یا بوزن آن وج است. مشابه تریاقیت آن نیم وزن آن زرنباد و زراوند طویل است.

بول، ادرار انسان و حیوان

گرم و خشک. معتدل‌ترین آن ادرار انسان است و همگی دارای خاصیت دارویی هستند.

بولاغ اوتی، علف چشمه، شاهی، بهقان

از خانواده تره تیزک یا شاهی است، جرجیر لفظ عربی آن است با خواص مشابه تره تیزک و تخم آن حب الرشاد است. جرجیر بیابانی نام دیگر آن در کتب قدیم است. در سوم گرم و در آخر دوم خشک است و بستانی آن در دوم گرم و در اول خشک است.
ص: 29
سردردآور و باعث سدر و کدورت دید است. احتمالا موجب ایجاد برص 19] است و مصلح آن کاسنی و خرفه و سرکه است. در تحریک رگ جذام که در مورد شاهی گفته‌اند صحت آن مشکوک است.

بهمن

دو نوع سرخ و سفید است. سفید آن در دوم گرم و خشک و سرخ آن گرم تا سوم و همراه با رطوبت اضافی است. حضرت مسیح (ع) هر دو را تر دانسته است.
مضر اعضاء تحتانی و مصلح آن انسیون و کتیرا و عناب است مقدار شربت از جرم آن (از هر دو نوع) تا دو مثقال و از آب پخته آن تا 3 اوقیه. هرکدام مشابه دیگری است. و مشابه هر دو آنها تودری و نصف آن لسان العصافیر است. و از این قرار، مشابه سرخ آن درونج و مشابه سفید آن زرنباد می‌باشد.

بید

گل آن سرد در دوم و تر در اول است و برگ آن سرد و خشک و میوه آن سرد و تر در اول است. برای تهیگاه مضر و مصلح آن گلاب و شکر است.

بیدخشت

ماده تراوش شده از تنه درخت آن بید خشت نام دارد که گاه بجای شیر خشت بکار می‌رود.

بیدمشک

اکثر اطباء آن را گرم در اول و مایل به خشکی می‌دانند. جالینوس آن را سرد و تر دانسته است. در اکثر افعال از بید قوی‌تر است.
ص: 30

بیش

گیاهی بسیار سمی و کشنده است و بیشتر در هند می‌روید.
تنها اصلاح شده آن قابل مصرف در داروها بدستور دقیق است و علاج سمیت آن چنانچه مهلت بدهد دشوار و تقریبا ناممکن است.
علمای هند آن را سرد در درجه چهارم و حکمای یونان آن را گرم در درجه چهارم می‌دانند.

بیض، تخم‌مرغ خانگی

زرده آن مرکب القوی و مایل به گرمی تا اواخر درجه اول است سفیدی آن سرد و تر است در دوم. پوست بیرونی آن در اول دوم سرد و خشک است و پوست یا پرده داخلی آن سرد و خشک در اول است. باعث قولنج و مصلح آن داروهای گرم است.

[ «پ»]

پاچه گوسفند، اکارع

مصرف زیاد آن موجد قولنج و مصلح آن شراب کهنه و سرکه و عسل و پختن آن با کرفس و دارچینی و مانند آن است.

پرسیاوشان

معتدل مایل به گرمی و خشکی است. مضر طحال و مصلح آن مصطکی و یا گل بنفشه است. مقدار خوراک آن تا 7 درم و از پخته آن تا 20 درم می‌باشد.

پنجه کلاغی، غازیاقی

گرم در آخر اول و خشک در دوم است.

پیارانکا

گرم و خشک در سوم است.
ص: 31

[ «ت»]

تبن، کاه

طبیعت اکثر کاه‌ها در اول سرد و در دوم خشک است.

تخم شربتی، بادروج

در دوم گرم و خشک در اول و همراه با رطوبت اضافی، مولد کرم معده و تولید نفخ و ضعف بینائی و بیماری سدر و مصلح آن سرکه و خیار و خرفه می‌باشد مقدار خوراک از آب آن تا 10 مثقال و مشابه آن شونیز است.

تدرج، تذرو، قرقاول، تورنگ

در دوم گرم و در اول خشک است. خشکی آن از درّاج کمتر است. برای گرم مزاجان سردردآور و باعث ایجاد مرّه 20] صفرا می‌شود و مصلح آن سکنجبین است.

تراب، خاک

سرد به اعتدال و خشک است. خوردن خاک حرام و مضر است.

ترب، فحل

تخم آن گرم در سوم و خشک در دوم است. ریشه آن گرم در اول و تر در دوم و گرمی پوست و برگ آن زیادتر از خود ترب است. بیابانی آن قوی‌تر است.
صاحبان سوء هاضمه باید از خوردن آن خودداری کنند. در عین حال اشتهاآور و حل‌کننده چربی است. زیاد خوردن آن باعث رشد مو می‌شود زیاده روی در آن باعث تعفن اخلاط و دل‌پیچه می‌گردد که مصلح آن نمک و عسل و زیره‌ای که در سرکه خوابانده شود. مقدار مصرف تخم آن تا یک درم و از آب آن تا
ص: 32
30 درم و از جرم آن تا 20 درم است. مصلح کلی آن نمک است.

تربد سفید

در اول سوم گرم و در آخر آن خشک است و بعضی گرم و خشک در آخر دوم گفته‌اند.
مضر امعاء و غشی‌آور و ناراحت‌کننده گرم‌مزاجان و مضر برای قلب آنان و مصلح آن خراشیدن پوست سیاه آن و چرب کردن با روغن بادام و مصرف آن با کتیرا است. مقدار مصرف آن 3 درم و در مطبوخات تا 5 درم.
مشابه آن بوزن آن پوست ریشه توت و در بعضی افعال غاریقون است.
مصلح بطی‌ء النزول بودن آن آب آلو و عناب است.

ترمس

نوعی لوبیا از باقلا کوچکتر و سفید مایل به زردی و شکل آن نزدیک به دایره و وسط آن کمی فرورفته است. مزه آن کمی تلخ است.
نوع بستانی آن در آخر اول گرم و در دوم خشک و نوع بیابانی آن گرم در دوم و خشک در آخر دوم است افراط در خوردن آن باعث زردی رخسار و مصلح آن پختن با روغن و سرکه و خوردن با نمک و آویشن و شیرینی و کشمش است.
مشابه آن در نیکو کردن رخسار دو برابر آن تخم خربزه و باقلاست و در دفع انگل بوزن آن درمنه و در سایر آثار افسنتین است.

ترنجبین

در اول گرم و تر و جالی‌تر از شکر است. مضر طحال گرم‌مزاج و مصلح آن تمر هندی و عناب و ماء الشعیر است. مقدار خوراک آن از 7 مثقال تا 3 مثقال است. مشابه آن شیرخشت می‌باشد.
ص: 33
در بیماری حصبه و جدری 21] نباید از ترنجبین استفاده کرد. برای بعضی از انواع خونریزی بواسیر و خونریزی ادرار مضر و تشدیدکننده است. در تب گرم‌مزاجان مصرف آن ممنوع است در اسهال خونی ملین و لزج‌کننده و شیرخشت مناسب ولی باید از ترنجبین احتراز شود.

تره، کرّاث، گندنا

گرم در سوم و خشک در دوم و تخم آن گرم و خشک در آخر دوم است. تره بیابانی گرم در آخر سوم و خشک در اول آن است. اقسام آن از پیاز دیر هضم‌تر و نفاخ و سوزاننده خون و باعث تاریکی دید و فساد لثه و مضر گرم‌مزاجان و باعث دیدن خوابهای پریشان و مصلح آن گشنیز و کاسنی تازه است.

تشمیزج

در دوم گرم و خشک و بعضی در سوم گفته‌اند.

تفاح، سیب درختی

شیرین آن گرم در اول و تر در دوم است. ترش آن در اول دوم سرد و خشک است.
مصرف بیش از حد آن مضر شش و عصب و مضر اسهال دموی (خونی) است. خوردن نارس آن مولد ریاح و تبهای کهنه و تمدد سایر اعضا و اوجاع مفاصل و نسیان است که مصلح آن دارچین و غذای لطیف می‌باشد.

تمر، خرما

گرم در دوم و خشک در اول و بعضی در اول‌تر دانسته‌اند. در بعضی نواحی و
ص: 34
بعضی افراد بخصوص گرم‌مزاجان مولد سودا و گرفتگی در جگر و سوزاندن خون و سردردآور و باعث زخم دهان و درد دندان می‌شود که مصلح آن آب انار و سکنجبین و روغن‌ها و خشخاش و بادام پوست‌کنده و شستن دهان بعد از خوردن آن با آب نیم‌گرم است و شستن دهان با آب خیسانده سماق بهتر است.

تمر هندی 22]


مجموعه پیک شفا ؛ متن‌ج‌7 ؛ ص34
اول سرد و در دوم خشک و در سوم نیز گفته‌اند. خشکی نوع سرخ آن بیشتر است. دانه آن در سوم سرد و خشک و قابض است.
خوردن آن ناشتا مضر و خام آن مضر و نفّاخ و بطی‌ء الهضم و مصلح آن کتیرا و تخم خشخاش و بنفشه و عنّاب و لعاب بهدانه با اندک شیرینی است. مقدار خوراک آن از 7 مثقال تا 30 مثقال است. مشابه آن آلوی سیاه و در غیر اسهال زرشک است.

تمساح

در دوم گرم و در سوم خشک است.

تنباکو

در آخر سوم گرم و خشک. مضر دل و دماغ گرم‌مزاجان و مزاج سوداوی و باعث سدّه و خفقان و کدورت حواس و غلیظکننده خون و مصلح آن شیر تازه دوشیده است.

توبال

ریزه‌های کوبیده آهن و مس گداخته را گویند. گرم و خشک در سوم است.
توبال النحاس نوع قوی‌تر آن است که در چهارم گرم و خشک است.
ص: 35

توت

شیرین آن گرم در آخر اول و تر در آخر دوم و بسیار شیرین آن تا دوم گرم است. ترش آن سرد در دوم و خشک در اول و قائم‌مقام سماق است.
مفسد خون و سردردآور و مفسد معده و مصلح آن سکنجبین و گوارش یا جوارش زیره است.

توتیا

در اول سرد و در دوم خشک است (جالینوس). و بعضی سرد و خشک در دوم گفته‌اند.

تودری، قدومه، درینه

در دوم گرم و در اول تر و بعضی خشک دانسته‌اند.

تین، انجیر

در اول گرم و در دوم تر و بعضی در دوم نیز گرم گفته‌اند. انجیر خشک در دوم گرم و در اول تر است.
مضر معده و جگر ضعیف است، خصوصا تازه آن و مضر دندان و مصلح خشک آن گردو و صعتر (آویشن) و انسیون و مصلح تازه آن سکنجبین و شربت ترنج و ریواس است. مقدار خوراک خشک آن تا 30 مثقال و تازه آن تا یک رطل است.

ثعلب، روباه

گرم و خشک است. مضارّ آن بیشتر برای گرم‌مزاجان است.

ثیل، بید گیاه

در اول سرد و خشک و قابض و برخی معتدل است.
ص: 36

[ «ج»]

جاموش، گاومیش

گرم و خشک است.
مولد صفرا و مضر درد مفاصل و امثال آن و عرق النساء و نقرس و مصلح آن آبکامه، دارچین و ادویه لطیف و آشامیدن سکنجبین بعد از خوردن آن بوده و باید خوب پخته شود.

جاوشیر

گرم و خشک در سوم و بعضی خشک در دوم گفته‌اند. مضر معده و مصلح آن حماما می‌باشد.

جبن، پنیر

تازه آن در دوم سرد و تر است و کهنه آن در دوم گرم و خشک. برای سرد مزاجان مضر و دیرهضم و باعث سدّه و قولنج و کدورت دید است. مصلح آن عسل و نعناع و صعتر و کهنه آن مضر و مصلح آن گردو است، در سردمزاج. مصلح آن برای گرم‌مزاجان میوه‌ها و ترشی‌هاست. پنیر غیر چکیده برای سردمزاجان مضر است.

جدوار

گرم و خشک در آخر سوم. برای گرم‌مزاجان و صاحبان یبوست مضر و سردردآور و باعث جراحت و زخم امعاء می‌شود و مصلح آن سکنجبین و شیر تازه دوشیده و ماء الشعیر و آش جو و برای زخم امعاء ناشی از آن کتیرا می‌باشد. مشابه آن در ایجاد نشاط زرنباد و در تریاقیت تریاق فاروق و یا پادزهر حیوانی است.

جراد البحر، میگو

گرم و تر است.
ص: 37

جراد البر، ملخ

گرم و خشک در دوم. نمک سود آن غلیظکننده اخلاط و باعث جرب و حکّه 23] و مصلح آن سکنجبین و انار و شیره تخم خرفه و تخم خیار است.

جرجیر الماء، تره تیزک آبی، سیزاب، کنگر آبی، قرة العین

گرم و خشک در آخر دوم.

جعده، عنبر بید

گرم و خشک در آخر دوم و بعضی در سوم گفته‌اند. سردردآور و مضر معده و مصلح آن حماما است.
مقدار خوراک آن تا 5/ 3 مثقال و از پخته آن تا 20 مثقال و مشابه آن پودنه کوهی است.

جغد

خوردن گوشت آن باعث ابلهی است.

جفت آفرید

در دوم گرم و در اول خشک با رطوبت اضافی. برای کلیه مضر و مصلح آن کتیرا است. مقدار خوراک آن دو درم و مشابه آن شونیز است. در تقویت باه از بیضه روباه قوی‌تر است و اینکه بعضی آن را خصیة الثعلب گفته‌اند اشتباه است.

جلبگ، طحلب

سرد و تر در دوم همراه با نیروی قابض.
ص: 38

جلنار، گلنار فارسی

در اول دوم سرد و خشک. سردردآور و باعث سدّه و مصلح آن کتیرا است.
مقدار خوراک آن از یک درم تا 2 درم است. مشابه آن جفت بلوط است.

جمل، شتر

در دوم گرم و در اول سوم خشک است. گوشت آن غلیظ و مولد سودای خون و مصلح آن با نمک و شبت پختن آن است و یا پختن با فلفل و زیره و یا خوردن کمی خردل بعد از آن است. بعد از خوردن آن آبکامه یا سرکه بیاشامند برای سردمزاجان خوردن زنجبیل بعد از آن مصلح است.

جندبیدستر، بیضه اسب آبی، آش بچگان

در آخر سوم گرم و در دوم خشک است. برای گرم‌مزاجان مضر و مصلح آن شربت بنفشه است مقدار خوراک آن تا یک دانگ و مشابه آن مثل آن وج و نصف آن فلفل است.
مصرف جندبیدستر سیاه باندازه یک درم کشنده است. در صورت مسمومیت، تریاق آن حماض و اترج و سرکه خمر و شیر الاغ است.

جنطیانا

در اول سوم گرم و خشک و بعضی در دوم گفته‌اند. مضر سینه گرم‌مزاجان و مصلح آن سقولو قندریون است. مقدار خوراک آن یک مثقال و مشابه آن در باز کنندگی و تحلیل باندازه 5/ 1 برابر آن اسارون و نیم وزن از پوست بیخ کبر و در موارد دیگر مشابه آن قسط و زراوند هم‌وزن آن است.

جو، شعیر

سرد و خشک در آخر اول. باعث لاغری است. مضر مثانه و مصلح آن
ص: 39
روغن‌ها و انسیون است. مضر احشاء سردمزاجان و مصلح آن گل قند است هنگام احتقان بطن استعمال آن جایز نیست.

جوز، گردو، گردکان

در دوم گرم و در اول خشک همراه با رطوبت اضافی است. برای گرم مزاجان مضر و مصلح آن انار و سکنجبین و نیز خوردن اندکی تخم خشخاش است.
کهنه و چروکیده آن مضر و سمی است و مصلح و علاج آن قی کردن و خوردن ترشی بعد از آن است.

جوز الماثل، تاتوره، حافظه الصّحة، حب جوز ماثل، حب بدل الافیون

در اول چهارم سرد و خشکی آن قریب به اعتدال است. باعث جنون و فساد فکر می‌شود و مصلح آن فلفل و رازیانه است. مقدار مصرف آن یک دانگ است و کسی که بیشتر از یک دانگ آن را بخورد و عادت به مخدّرات و مسکرات نداشته باشد، جمیع اشیاء بنظر او کبود می‌نماید و خیالات فاسد و فساد عقل عارض می‌شود و حرکات و خنده غیر عادی و حالت دیوانگی دست خواهد داد.

جوزبوا، جوز هندی

در آخر دوم گرم و در سوم خشک است. برای گرم‌مزاجان مضر و سردردآور و مصلح آن گشنیز و مضر جگر و شش و مصلح آن بنفشه و عسل می‌باشد. مقدار خوراک آن تا 2 مثقال است. زیاده‌روی در آن باعث کج‌خلقی و حماقت است. مشابه آن بوزن آن بسباسه است.

چای

گرم تا آخر دوم و خشک در اواسط دوم و نوع اعلای آن گرم در سوم و
ص: 40
بعضی به سبب تسکین آن از عطش سرد می‌دانند آشامیدن آن ناشتا مضر و داغ خوردن آن نیز ضرر دارد بخصوص برای مزاج‌های گرم.

چوب چینی

تر و مایل به حرارت و برخی مرکب القوی دانسته‌اند و بین علماء در طبیعت آن اختلاف است. برای جلوگیری از مضرات آن باید فقط تحت نظر پزشک مصرف شود.

[ «ح»]

حاشا، نوعی صعتر

نوعی پودنه کوهی است شبیه صعتر. در دوم سرد و خشک و بعضی آن را گرم و خشک در سوم یا دوم دانسته‌اند مانند شیخ الرئیس و بغدادی.
مضر ریه و مصلح آن نعناع است مقدار خوراک آن دو مثقال تا 5 درم است.
مشابه آن 5/ 1 برابر وزن آن صعتر و در تنقیه نیم وزن آن افتیمون است.

حب البان

در دوم گرم و خشک است. مضر جگر و معده و مصلح آن رازیانه است مقدار خوراک آن تا دو درم و مشابه آن یک وزن و نیم آن سلیخه و یکدهم آن بسباسه می‌باشد.

حب بلسان، تخم درخت بلسان

در آخر دوم گرم و خشک. مضر مثانه و مصلح آن کتیراست. مقدار خوراک آن تا 2 درم و مشابه آن 5/ 1 برابر وزن آن عود بلسان و اگر نباشد بوزن آن سلیخه و یک‌دهم وزن آن بسباسه است. مشابه تریاقیت آن هم‌وزن آن زراوند طویل و حب الغار است.
ص: 41

حب الراسن

گرم و خشک در دوم است. مقدار خوراک آن تا 2 درهم و مشابه آن راسن باندازه نیم وزن آن است.

حب السمنه، نقل خواجه

گرم و خشک و با تری همراه است. ثقیل و دیرهضم و مصلح آن سکنجبین و عسل است.

حب الریباس، تخم ریواس

سرد و خشک است. مشابه آن تخم حماض بستانی است.

حب المحلب، پیوند مریم

مضر دماغ گرم‌مزاجان و احشاء حار و مصلح آن گلاب و روغن بنفشه و ریواس است. مقدار خوراک آن 5 درم و مشابه آن مغز گردو است.

حب النیل، تخم نیلوفر

در سوم گرم و خشک. مقدار خوراک آن از یک دانگ تا 5/ 0 مثقال و یک درم و زیاده از آن می‌تواند کشنده باشد. باعث دل‌پیچه و اسهال مفرط و ناراحتی شدید امعاء می‌شود. مصلح آن هلیله که بسیار سائیده و با روغن چرب شده باشد. بهتر است هلیله را بکوبند و یک شب در روغن بادام بخیسانند و صبح به تنهایی یا با مطبوخات مناسب بیاشامند تا شفا یابند. مشابه آن هم‌وزنش شحم الحنظل و یک ششم وزن آن گل ارمنی است.

حجر الیهود، سنگ جهود

در اول گرم و در دوم خشک و معتدل نیز گفته‌اند. مضر جگر و مصلح آن صمغ عربی و سفوفات و معاجین آن است.
ص: 42

حدید، آهن

در دوم گرم و در سوم خشک است.
خوردن براده آهن باعث درد شدید شکم و خشکی دهان و سردرد می‌گردد و مداوای آن آشامیدن شیر تازه دوشیده است. بعد از آن کره و روغن بنفشه و روغن گاو و سرکه بر سر بمالند.

حرشف، کنگر

بستانی آن در دوم گرم و در اول خشک و در اول تر نیز گفته‌اند. بیابانی آن در آخر دوم گرم و در اول خشک و قوی‌تر از بستانی است. عکوب هم به آن گفته‌اند.
مضر گرم‌مزاجان و مولد سودا و مضر دماغ و نفّاخ و مصلح آن سرکه و ترشی هاست.

حرف، حب الرشاد

تخم تره‌تیزک و شاهی نیز گفته شده ولی حب الرشاد درشت‌تر است. گیاه آن گرم و خشک در دوم است و تخم آن (حب الرشاد) در سوم گرم و خشک می‌باشد. برای معده و مثانه مضر و ایجاد تنگی در مجاری ادرار می‌نماید. مصلح آن کاسنی و سرکه است.

حرمل، اسفند، اسپند

در سوم گرم و در دوم خشک است. مضر گرم‌مزاجان و سردردآور است و مصلح آن میوه‌های ترش و سکنجبین است. مقدار خوراک آن از یک تا 2 مثقال است. مشابه آن قرد ماناست.

حسک، خارخاسک، سیالخ، سه‌کوهک

مرکب القوی است. گرم و خشک در اول نیز گفته‌اند. مضر سر و مصلح آن
ص: 43
بادام و روغن کنجد و مقدار خوراک آن تا 5 درم است.

حصی لبان، حسن لبه

در دوم گرم و در اول خشک است. سردردآور گرم‌مزاجان و مصلح آن روغن بنفشه و خشخاش می‌باشد. مقدار خوراک آن تا 5/ 2 مثقال و مشابه آن لادن و مصطکی از هرکدام نیمی از وزن آن است.

حضض

در حرارت و برودت معتدل و در دوم خشک است. مضر طحال و مصلح آن انسیون و حماما است. مقدار خوراک آن از نیم مثقال تا یک درم و مشابه آن حضض هندی است.

حلبه، شنبلیله

در دوم گرم و خشک همراه با رطوبت اضافی است. سردردآور و قی‌آور و مضر بیضه‌ها و مصلح آن سکنجبین و انسیون و مکیدن انار میخوش است. گرم مزاجان نباید برگ آن را بدون کاسنی مصرف کنند و برای آنان پختن حلبه با برگ اسفناج و خرفه و یا با زردک مناسب است که مصلح آن است.

حلبیب، سورنجان هندی

در دوم گرم و خشک و در سوم نیز گفته‌اند. مضر طحال و غلیظکننده آن و مصلح آن کتیرا و کاسنی است مقدار خوراک آن تا 3 درم است.

حلتیت، آنغوزه، انگوژه

صمغ انجدان سفید است که آن را کوله پر هم می‌نامند. در اول چهارم گرم و در آخر دوم خشک با قوت تریاقی و سمی است. مضر گرم‌مزاجان از جهت دماغ و جگر و مصلح آن انار ترش و شیرین و انسیون و مضر تهیگاه و مصلح آن کتیرا و
ص: 44
استشمام آن برای آنان مضر.

حمار، الاغ، خر

در اوایل دوم گرم و در اوایل سوم خشک همراه با رطوبت اضافی است. الاغ وحشی (گورخر) گرم و خشک‌تر از الاغ اهلی است. خوردن گوشت آن باعث خلط سودا و امراض سوداوی است. باید کسی که آن را می‌خورد با مسهلات سودا خود را پاکسازی نماید مانند سقمونیا، افتیمون، بسفاویج و امثال آن بدستور پزشک گیاه درمانی.

حمّاض

در اول سرد و در دوم خشک است. در اوایل دوم نیز سرد و خشک گفته‌اند با قوت قابض.
تخم آن در اول سرد و در دوم خشک است. مضر باه و مصلح آن شربت‌هاست. تخم آن مضر کلیه و طحال و مصلح آن رازیانه و قند است. مقدار خوراک گیاه آن تا 18 درم و تخم آن تا 2 درم است.

حماما

در سوم گرم و خشک و بعضی در دوم گفته‌اند. مضر معده و سردردآور و کسالت‌آور و مصلح آن صندل و گلاب و دارچینی است.

خمّص، نخود

از حبوبات معروف است. بوستانی آن در اول گرم و خشک و بیابانی آن در آخر اول گرم و خشک و سبز تازه آن در اول تر است. قوّت آن تا 3 سال می‌ماند.
مضر کلیه و مثانه و مصلح آن خشخاش و مولّد ریاح و نفخ و ثقیل خصوصا تازه آن و مصلح آن جوارش یا گوارنده زیره و یا زیره با شوید و گلقند است. مصلح
ص: 45
آن در گرم‌مزاجان سکنجبین و خشخاش می‌باشد.
مشابه آن در قوّه باه لوبیا و در سایر افعال ترمس (لوبیا گرگی) است. آشامیدن آب بعد از خوردن نخود بسیار مضر است.

حنا

مرکب القوی است و مایل به سردی و در دوم خشک می‌باشد. بعضی آن را گرم در اول گفته‌اند. مضر حلق و ریه و مصلح آن کتیرا و لعاب بذر قطونا می‌باشد.
مقدار خوراک آن تا یک مثقال و زیاده از آن خطرناک و باعث هلاکت می‌شود.

حنظل، هندوانه ابو جهل، علقم

در چهارم گرم و در سوم نیز گفته‌اند. در دوم خشک است. برای گرم‌مزاجان خصوصا و دیگر مزاج‌ها عموما مضر و باید با مصلح آن صمغ عربی یا کتیرا یا مقل الیهود و یا نشاسته و یا داروهای مناسب دیگر مصرف شود. لازم است برای مصرف خوب نرم و سائیده شود. قسمت‌های مورد استفاده، گوشت خشک‌شده داخل آن است که به آن «شحم» می‌گویند.
مشابه آن حب الخروع بوده و مقدار خوراک از شحم آن از 5/ 0 درم تا یک درم است.

[ «خ»]

خار

همه انواع آن سرد در اول سوم و خشک در آخر دوم می‌باشد. برای اعصاب مضر و مولّد سودا و نفخ و خوردن تازه ناپخته آن ایجاد دوّار در سر می‌کند. مصلح آن شربت عسل است.

خاکشی

مصطلح غلط آن خاکشیر است. دو نوع است: کبیر و صغیر. صغیر آن گرم در
ص: 46
اول دوم و تر در اول و کبیر آن گرم در آخر دوم.
در مواردی باعث سردرد می‌شود که مصلح آن کتیراست. مقدار مصرف نوع کبیر آن 2 مثقال و صغیر آن تا 3 مثقال است.

خبّازی، پنیرک، نان کلاغ

در اول سرد و تر و بعضی در دوم گویند و بعضی معتدل در حرارت و برودت گفته‌اند. در گرم‌مزاجان مصلح آن ترشی‌ها و در سردمزاج‌ها فلفل‌ها و معجون زیره می‌باشد. مضر معده ضعیف و مصلح آن ربّ میوه‌ها و مقدار خوراک آن تا 5 درم است. مشابه آن تخم ختمی است.

خبز الحواری، نان سفید، نان فرنگی

مولد خلط و یبوست‌آور و باعث بواسیر و مصلح آن شیرینی‌ها و روغن و شیر تازه دوشیده است. مصلح مضرات آن انسیون و رازیانه، شکر و سکنجبین و امثال آن است.

خراطین، کرم‌های سرخ باغچه

در اول گرم و تر است. خواص دارویی آن بیشتر در استعمال خارجی است.