خربزه
در حرارت معتدل و در دوم تر و شیرین آن گرم در اواسط دوم و گرمک در گرمی و تری معتدل است. تخم آن در اول گرم و در دوم تر است. تخم آن برای طحال مضر و مصلح آن عسل و بنفشه است.
خربق
دو نوع سفید و سیاه دارد. خربق سفید در وسط سوم گرم و خشک است.
خربق سیاه در آخر سوم گرم و خشک و خطرناکتر از نوع سفید است.
ص: 47
مصرف آن به تنهایی جایز نیست. مقدار خوراک آن از نیم مثقال تا یک مثقال و نباید از آن تجاوز نمود. اصلاح آن به پختن با روغن بادام و یا مخلوط با کمی حاشا و مصطکی نمایند. نباید ناشتا خورده شود. خربق سیاه مضر کلیه و مصلح آن کتیرا، صعتر، و فطراسالیون، فودنج و مصطکی است و دو مثقال آن انسان را به هلاکت میرساند.
خردل
در چهارم گرم و خشک. مضر گرممزاجان و باعث تشنگی است. مصلح آن کاسنی و روغن بادام و سرکه است. باید با نمک هندی و یا بوره ارمنی بیاشامند مقدار خوراک آن تا 3 درم است.
خرنوب
در اول سرد و در دوم خشک است.
برای معده مضر و خشککننده اعضاء است. مصلح مضرات آن بهدانه و نبات است. مقدار خوراک آن تا 5 درم است.
خروع، بید انجیر، کرچک
در آخر دوم گرم و خشک. روغن کرچک از دانههای آن گرفته میشود. مغز دانه آن از بین برنده اشتها و موجب گرفتگی و تهوع و مصلح آن کتیرا و مصطکی و نعناع است. مقدار خوراک آن از 5 عدد تا 10 عدد دانه پوستکنده آن است. مصرف 20 عدد آن مسکر قوی و پادزهر آن ریواس میباشد.
ص: 48
خس، کاهو
سرد و تر در دوم. مضر باه و ربو[24] و باعث فراموشی، کدورت حواس، و ضعف دید، تاریکی چشم و نفخ است و مصلح آن نعناع و کرفس و هلیله پرورده و زیره و مشابه آن است. مقدار خوراک از آب آن تا سی درم است.
خشخاش
دو نوع است، بوستانی آن خشخاش سفید و بیابانی آن خشخاش سیاه است. پوست آن سرد و خشک در اول و بعضی خشک در سوم گفتهاند. تخم آن سرد در دوم و تر در اول است. خشخاش بیابانی یا سیاه در آخر سوم سرد و در دوم خشک است. عصاره آنکه کوکنار نام دارد سرد مایل به رطوبت است.
مضر ریه سردمزاجان و مصلح آن شکر و عسل و مصطکی است. بطور کلی مفسد خون و قاطع باه و ضد اشتها و باعث فراموشی و مشوّشکننده حواس، رخوتدهنده اعضاء و از میان برنده حرارت غریزی است.
خصیه، بیضه
بهترین آن بیضه خروس است. طبیعت انواع آنها گرم و رطوبت بر آنها غالب است. مضار آنها در مورد هر حیوانی متفاوت است.
خطمی، ختمی
جالینوس آن را سرد و تر دانسته و شیخ الرئیس ابو علی سینا آن را گرم به اعتدال دانسته است. مضر معده و مصلح آن عصاره زرشک و عسل و رازیانه و
ص: 49
گویند مضر ریه و مصلح آن عسل است. مقدار خوراک خشک آن یک مثقال و از پخته آن تا سی مثقال میباشد. مشابه آن خبازی (پنیرک) است.
خفاش
در سوم گرم و در چهارم خشک است.
خلّ، سرکه
در دوم سرد و خشک. مضر سالخوردگان و سوداویمزاجان و صاحبان امراض ریه مانند سرفه تازه و خشک و نفخ و درد مفاصل و ضعف احشاء و باه و رحم و مضر اعصاب در سردمزاجان و مداومت بر آن باعث استسقاء و ضعف دید و ضعف اعصاب و زردی رنگ و سجح و لاغری و مصلح آن شیرینیها و آبگوشت چرب و شراب سرخ و غلیظ است. مصلح ضرر آن برای سرفه، شیرینی و روغن بادام و مصلح ضعف اعصاب آن عسل و داروهای گرم و مصلح سجح آن لعاب داروهاست. مقدار خوراک آن تا 7 مثقال.
خلاف (شامل بیدمشک و بیدبری و بیدموله)
گل آن در دوم سرد و در اول تر است. برگ آن سرد و خشک و میوه آن در اول سرد و تر و کمی قابض است. مضر تهیگاه و مصلح آن گلاب و شکر است.
مقدار خوراک از آب آن از 8 درم تا 20 درم است.
خلّر، جلباب
در اول سوم سرد و در آخر دوم خشک است. مضر اعصاب و مولّد سودا و نفّاخ و مصلح آن شراب عسل و مقدار شربت خوراکی آن تا 10 مثقال است.
خلنگ، خلنج
گرم و خشک در دوم و شکوفه آن مؤثرترین قسمت آن است.
ص: 50
خمان، آقطی
دو نوع کبیر و صغیر دارد. صغیر آن مهم است. ریشه آن سرد و خشک در دوم است. برای ریه مضر و مصلح آن عسل است. مقدار خوراک آن تا حد اکثر 2 درم است.
خمیرمایه
مرکب القوی و در دوم گرم و خشک نیز گفتهاند. مضر سینه ضعیف و مصلح آن کتیرا است. مقدار خوراک آن تا 18 درم است.
خنتی، سریش
در آخر دوم گرم و خشک است. مضر کلیه و مصلح آن مصطکی و برای سایر مضرات آن مصلح سکنجبین است. مقدار خوراک آن تا 3 درم است.
مشابه آن در قوت باه شقاقل و در دفع سموم اسقیل است.
خولنجان، خسرو دارو
در آخر دوم گرم و خشک و بعضی در سوم گفتهاند. مضر دل و حجاب سینه و سردردآور در گرممزاجان و مصلح آن صندل و طباشیر و آبگوشت مرغ فربه و انسیون است. بندآورنده ادرار و مصلح آن کتیرا است. مقدار خوراک آن تا یک مثقال و نیم است. مشابه آن دارچین و کبابه است.
خیار، قثاء
سرد و تر در آخر دوم. مضر مبتلایان به زخم معده و اثنی عشر است.
خیار بادرنگ، قثد، خیار بالنگ
سرد و تر در دوم و خواص آن مشابه خیار است. برای سردمزاجان مضر و تولید خلط خام و سمی و نفخ میکند.
ص: 51
خیارشنبر، فلوس
در اول گرم و تر و گویند معتدل در گرمی و سردی است. با خیارهای منحنی و شیاردار در میوهفروشی اشتباه نشود.
مضر معده و مصلح آن مصطکی و انسیون و باعث دلپیچه و سجح به سبب چسبیدن به امعاء است و مصلح آن روغن بادام که آن را چرب کرده باشند. مقدار خوراک آن از 5 مثقال تا 20 مثقال است. مشابه آن 3 برابر وزن آن مویز بیدانه و کمی تربد و نیم وزن آن ترنجبین است.
[ «د»]
دارچینی، دارصینی
گرم و خشک در آخر دوم و قوّت آن تا 15 سال باقی میماند و فاسد نمیشود. مضر گرممزاجان و سردردآور و مضر مثانه و مصلح آن کتیرا و اسارون است. مقدار خوراک آن از 2 درم تا 5 درم است. مشابه آن در تحلیل و تلطیف و تقویت اعضاء همانند وزن آن ابهل و کبابه است.
دارشیشعان
گرم در اول و خشک در دوم. مضر طحال و جگر و مصلح آن مصطکی است. مقدار خوراک آن تا دو درم و مشابه آن بوزن آن اسارون و دوسوم وزن آن زراوند مدحرج و نصف وزن آن درونج است.
دارفلفل، فلفل دراز
در آخر دوم گرم و خشک است و بعضی در اول سوم گفتهاند. مضر سر و سردردآور و مصلح آن صمغ عربی و صندل و گلاب است.
مشابه آن بوزن آن فلفل سفید و یا بوزن آن زنجبیل و زرنباد است. مقدار خوراک آن تا یک مثقال میباشد.
ص: 52
دجاج، خروس و مرغ خانگی
جوان و فربه آن در آخر اول گرم و در رطوبت معتدل است. رطوبت در جوجه مرغ بیشتر است. اینکه گفتهاند خروس سرد و مرطوب است قابل تائید نیست. مصرف آنها با شیر و کشک و ماست و پنیر و دیگر لبنیات باعث قولنج و مداومت بر آن باعث نقرس و بواسیر و مصلح آن ادویه بسیار گرم و شراب و عصاره پخته آب انگور و در گرممزاجان سکنجبین است.
دخن، ارزن
سرد در آخر اول و خشک در دوم. ارزن نوعی جاورس است. مولد سدّه و سنگ مثانه و مصلح آن شکر و عسل است.
درّاج (پرنده)
مایل به حرارت و در اول خشک و بعضی در دوم گرم و خشک دانستهاند.
مضر گرممزاجان و مصلح آن ترشیهاست.
دردار، دارون، درخت پشه
در اول سرد و خشک است. سوزاننده خون و مولد سودا و مصلح آن شکر است. مقدار خوراک آن تا یک مثقال میباشد.
درونج
در سوم گرم و خشک. برای گرممزاجان مضر سر و سردردآور و مصلح آن رازیانه تنها یا همراه با ربّ غوره و یا ربّ ریواس است.
دفلی، خرزهره
در آخر سوم گرم و خشک و با قوّت سمی است. مضر شش و مصلح آن عسل است. مقدار خوراک آن تا نیم درم و بیش از آن کشنده و ایجاد خنّاق و کلافگی
ص: 53
و نفخ میکند و خطرناک میباشد. مداوای آن با استفراغ و آشامیدن آبگوشت مرغ چرب سرد شده، لعاب اسفرزه و روغن بادام شیرین سرد شده با کتیرا ممکن است.
دلب، چنار
سرد و تر با قوّت قابض است. میوه و پوست آن بسیار سرد و خشک است.
آب پخته آن و غباری که بر برگهای آن مینشیند بغایت مضر ریه و صدا و گوش و چشم است. چنانچه به آنها برسد مصلح آن شیر تازه دوشیده است.
دلبوث، بیخ سوسن صحرائی
در آخر دوم گرم و خشک همراه با رطوبت اضافی. مضر حلق و مصلح آن در شیر پختن آن است. مقدار خوراک آن تا 2 درم است.
دلفین (ماهی معروف)
سرد و تر و قریب به اعتدال. مولّد خلط غلیظ و بسیار چرب و دیرهضم است.
دم الاخوین، خون سیاوشان
در سوم سرد و خشک و بعضی در دوم گفتهاند. مضر کلیه و مصلح آن کتیرا و مقدار خوراک آن از نیم درم تا یک مثقال. مشابه آن شادنج و عصاره خس میباشد.
دند، تخم بید انجیر خطایی
مغز آن در اول چهارم گرم و خشک و گیاهی سمی است. مصرف آن جایز نیست مگر طبق دستور همراه با داروهای دیگر.
[ «ذ»]
ذراریح (حشره)
حشرهای سمّی و بسیار خطرناک و بدبو و اندازه زنبور است. در آخر سوم گرم و در دوم خشک و در سوم نیز گفتهاند.
چنانچه خورده شود یا در غذا بیفتد باعث درد شدید مثانه و رودهها و دل
ص: 54
پیچه و خونریزی از ادرار میشود. سپس غش و عوارض دیگر و نهایتا مرگ عارض میگردد. مداوای آن استفراغ کردن با ماء الشبت پخته و روغن گاو و آب گرم ممزوج به روغن کنجد و کشک و ماء الشعیر پخته با روغن گاو و روغن بذر کتان و آشامیدن شیر تازه دوشیده و آبگوشت چرب و برگ خرفه تازه با کره و چکانیدن روغن گل سرخ در احلیل.
ذرّت، خندروس
طبع آن مایل به حرارت و خشک در دوم است. ارزش غذایی آن از برنج بیشتر و از گندم کمتر است. ثقیل و دیرهضم میباشد.
ذهب، زر، طلا
معتدل مایل به گرمی همراه با رطوبت غریزی.
مضر مثانه و دستگاه ادراری و مصلح آن عسل و مشک و حب الاس و شاهبلوط است. بعضی معتقدند هیچ ضرری ندارد.
ذئب، گرگ
در سوم گرم و خشک است.
[ «ر»]
راتیانج، صمغ صنوبری
در آخر سوم گرم و خشک و بعضی در چهارم گفتهاند.
راسن
گرم و خشک در اول سوم همراه با رطوبت اضافی است. برای گرممزاجان سردردآور و مضر و زیادهروی در آن باعث فساد خون و قطع نسل است که مصلح آن سرکه و رب ترش است.
راوند، بیخ ریواس، ریشه جگری
ص: 55
در اول دوم گرم و خشک و مرکب القوی نیز گفتهاند.
رتیلا، رتیل
گزیدن توسط آن و خوردن بعضی از آنها میتواند باعث هلاکت شود. از سموم کشنده سرد است. علاج موضع گزیده آن نیشتر زدن بر موضع و مکیدن آن و گذاشتن موضع در آب گرم و شستشو با آبنمک و فروبردن آن در خاکستر گرم و گذاشتن ضماد خاکستر چوب انجیر و آهک و خوردن شونیز (سیاهدانه) و تخم کرفس و آبغوره و تریاق مخصوص رتیلا است.
رطب، خرمای تازه
در اواسط دوم گرم و در اول تر است. مضر دندان و صوت در گرممزاجان و سردردآور و مصلح آن کاهو با سرکه و خیار و سکنجبین است.
رمّان، انار
سرد و تر تا آخر دوم است با قوّت قابضه. شیرین آن سرد مایل به اعتدال و در اول تر و با قوّت قابض.
روغن زیتون
گرم در دوم و خشک است.
روغن گل سرخ
مرکب القوی است.
ریباس، ریواس، ریواح
مضر سینه و باه و مجفف اعصاب و باعث قولنج در سردمزاجان. مصلح آن شربت عود و انسیون و عسل است. مقدار خوراک آن تا سی درم و مشابه آن حمّاض، اترج، آب غوره و ربّ ریواس است.
ص: 56
ریشه بنفشه، ایرسا[25]
گرم در آخر دوم و خشکی آن در دوم کمتر است.
ریشه سنبل کوهی
گرم در سوم و خشک در دوم است. مصلح مضرات آن مویز است.
ریوند
ریوند چینی و خراسانی است و بیشتر ریوند چینی مصرف دارد که از خراسانی قویتر است. گرم و خشک در دوم.
ریه، شش
بهترین آنها شش بره و بزغاله 6 ماهه است. گرم و تر است ولی بقراط سرد و تر دانسته است. مضر معده و مصلح آن حب الاس و شکر است.
[ «ز»]
زاج
زاج سفید در اول سوم گرم و خشک و لطیفتر از اقسام دیگر است. زاج سبز گرم و خشکتر از سایر زاجهاست.
بدلیل خشکی زیاد بغایت مضر ریه و باید آن را بسیار مرطوب نمایند و با ادویه مرطوب مصرف کنند.
زبد البحر، کف دریا
در سوم گرم و خشک. دارای سمیت شدید و کشنده است. قاطع تهوع و استفراغ و مضر صوت و ریه و مصلح آن لعابها و صمغهاست. مقدار خوراک آن یک دانگ و زیاده از آن خطرناک است. مشابه آن شیح است.
ص: 57
زبرجد
در سوم سرد و خشک است. کاهشدهنده قوّه باه و مصلح آن عسل است.
مقدار خوراک آن تا نیم مثقال و مشابه آن زمرّد است.
زبیب، مویز
طبیعت آن بهحسب نوع انگور و شیرینی آن متغیر است. (مویز انگوری است که به درخت شده است) برای گرممزاجان مضر و مصلح آن سکنجبین و مصرف آب میوههای ترش و خشخاش است مضر کلیه و مصلح آن عنّاب میباشد مقدار خوراک آن تا 30 درم و مشابه آن کشمش است.
زراوند، زراوند طویل
نر و ماده است و نر آن زراوند مدحرج نام دارد. زراوند در سوم گرم و در دوم خشک است. زراوند مدحرج در دوم گرم و خشک است.
زراوند طویل مضر جگر و طحال و مصلح آن عسل است. مشابه آن زراوند مدحرج میباشد. زراوند مدحرج مضر طحال و مجفف اعصاب و مصلح آن عسل و روغن کدو و بنفشه است. مشابه آن زراوند طویل بوزن آن همراه با نیم وزن آن ریوند چینی است.
زرّافه
خشک در اول و بسیار گرم است. مولد خلط غلیظ سوداوی و مضر گرم مزاجان و مزاجهای ضعیف و مصلح آن خوب پختن آن با پوست خربزه و خوردن آن با روغن است. بهتر است خورده نشود.
زردچوبه، عروق الصفرا
طبع آن گرم و خشک در سوم است. مضر قلب و مصلح آن لیمو و ترنج
ص: 58
است. مقدار خوراک آن حد اکثر تا 7 گرم است.
زرزور، سار (پرنده معروف)
گرم و خشک است. مضر دماغ گرممزاجان و یبوستآور و مصلح آن پختن با روغن و یا آب چغندر است. مزاجهای گرم بهتر است با سرکه تناول کنند و بعد از آن آب انار میخوش بنوشند.
زرنب، سرو ترکستانی
در آخر دوم گرم و خشک. مضر گرممزاجان و افراد ضعیف است و مصلح آن گشنیز و جلاب نیمگرم. مقدار خوراک آن تا 2 درم و مشابه آن کبابه و سلیخه است.
زرنباد، عرق کافور
در آخر دوم گرم و خشک با رطوبت اضافی. سردردآور و زیاده آن مضر قلب و مصلح آن بنفشه.
مشابه آن در مفرّح بودن بوزیدان و درونج و در رفع سموم مثل آن درونج و نیم وزن آن دانه ترنج و 4 دانگ طرخشقوق 26].
زرنیخ
زرد آن در سوم گرم و خشک و سرخ آن در چهارم گرم و خشک و سه نوع دیگر از دو نوع فوق قویتر و بسیار سمّی است. مصرف خوراکی آن بدون تجویز جایز نیست. مصلح مضرات آن پوست هلیله زرد و مقدار خوراک آن تا نیم درم است.
ص: 59
زریز، جوزجان
سرد و خشک است. سردردآور و مصلح آن سکنجبین و مقدار خوراک آن در مطبوخات تا 5 درم.
زعفران
در دوم گرم و در اول خشک است.
مضر اعصاب و مصلح آن انسیون و سکنجبین و مقدار خوراک آن تا 2 درم و 3 درم آن با حالت تفریح و خنده زیاد کشنده است. این میزان در همه افراد قطعی نیست. مشابه آن هموزن خودش قسط و 4/ 1 آن سنبل و 6/ 1 آن سلیخه است.
ص: 60
زغالاخته، زقّال
سرد مایل به اعتدال و خشک با نیروی قابض. برای سینه مضر و مصلح آن شکر میباشد.
زفت
سه نوع است: زفت یابس، زفت بحری و زفت جبلی و منظور از زفت معمولا زفت بحری است. گرم و خشک است. مضر ریه و مصلح آن کتیرا و مقدار خوراک آن تا 2 درم است.
زقوم
نوع حجازی آن دارای طبع گرم و خشک است. مضر گرممزاجان و باعث سردرد و مصلح آن شیر تازه دوشیده است. مقدار خوراک آن تا 5 درم است.
زمرّد
اقسام آن در دوم سرد و در سوم خشک است. مقدار خوراک آن در دفع سموم یک دانگ و برای نزف الدم 27] یک قیراط و مشابه آن در دفع سموم زبرجد و در رفع اسهال مرجان است.
زنبق، سوسن آزاد
با سوسن سفید تفاوت دارد. در دوم گرم و در خشکی معتدل و بعضی در اول گرم گفتهاند.
زنبور
بسیار گرم و خشک است. برای رفع گزیدگی آن موارد زیر مفید است:
ص: 61
ابتدا نیشتر کوچکی زده و محل گزیدگی مکیده شود. سپس سرکه با خاک یا سرکه و گل ارمنی یا جداور با سرکه و یا گل رس و آبغوره و یا ضماد سرگین تازه گاو و یا خرفه با آب یخ و بطور کلی پس از انجام کارهای فوق در آب یخ گذاشتن و اگر در دسترس نبود، ماست با سرکه یا اینکه در آب گرم فروبردن و بلافاصله در آب یخ گذاشتن.
زنجفر- شنگرف
گرم و خشک در دوّم و بعضی خشک در سوم و بعضی در دوم سرد دانستهاند. از سموم قتاله و 2 مثقال آن کشنده، خناق و کرب و خفقان و جنود و اصلاح آن به قی با روغن گاو و طبیخ انجیر و شوید و ماء العسل و غیره است. در آن شادنج میباشد.