انواع سوءمزاج‌های کبدی
سوء مزاج گرم کبد
اشاره
تشنگی شدید که بیمار مرتب طلب آب می‌کند ولی کمتر تشنگی برطرف می‌شود، اشتهای بیمار به غذا کم می‌شود و سمت‌وسوی اشتها بسوی آب است.
گرمی حاصل از سوء مزاج رنگ ادرار را از زرد معمولی به زرد تیره می‌کشاند. طبعا سرعت نبض زیاد می‌شود و بیمار از گرما هرچند کم دچار کلافگی می‌گردد.
گداخته شدن کبد و گوشت بدن درصورتی‌که ماده گرم همراه سوء مزاج نباشد باعث لاغری و ضعف و خستگی زودرس می‌گردد. زبان زبر و خشن شده و داخل کبد مانند تنوری گداخته همراه با خراشیدگی و حتی پوسته‌اندازی می‌سوزد. استفراغ و قی زردرنگ و سبز گندنائی ناشی از ترشحات شدید و غیر عادی صفراوی و حالت بیقراری بیمار را عذاب می‌دهد. مدفوع خشک و سوخته، شدّت سوختن مواد و خود گوشت کبد را نشان می‌دهد که گاه منجر به خروج گوشت سوخته کبد همراه با مدفوع می‌گردد. اینجاست که اهمیت شناخت سوء مزاج روشن می‌شود. داروهای شیمیایی خشک در این مواقع وضع را بدتر می‌کند و عدم توجّه طب جدید به قانون سوءمزاج‌ها غالبا کار دست مریض می‌دهد. در این حالات بستر و زمینه‌ای در کبد
ص: 23
برای ایجاد تومور و ورم سفت و سخت مهیا می‌شود که دقیقا ناشی از طرز تفکر آن سیستم پزشکی است که درمان را به عهده گرفته است و شرایط بیمار به‌گونه‌ای می‌شود که تنها رأی و تدبیر طب ایرانی و سنتی می‌تواند بیمار ار از سقوط بیشتر در چاه سوء مزاج سخت کبدی نجات بخشد. شاید در اثر سقوط و رسوب صفرا و همینطور در اثر سوء مزاج کبد ماده سودائی بیشتر از پیش تولید و بیمار سر از هذیان گویی و مالیخولیا و حتی دیوانگی درآورد. مدفوع که سخت و سفت و سوخته بود گاه به اسهال توأم با چرک‌آلودگی مبدل می‌شود.
درمان سوء مزاج گرم کبد
اشاره
بدیهی‌ست تدبیرها و داروهای ضد مزاج گرم اولین گزینه عقلانی معالجه کننده است. چینش داروها با داده‌های موجود در صحنه درمان را به ترتیب زیر تنظیم کنید:
منضج صبحگاهی
صبح‌ها داروی منضج را با توجه به میزان گرمی غیر طبیعی بیمار و میزان تری و خشکی او انتخاب می‌کنیم، که به چند منضج صبحگاهی در ذیل اشاره شده. از بین آن‌ها یکی را انتخاب کنید. مثلا اگر گرمی آن‌قدر زیاد است که گوشت داخل کبد از شراره آن تفتیده شده است داروی شیره خنک را انتخاب می‌کنیم.
تخم کاسنی، تخم گشنیز، تخم خرفه، تخم خیار از هرکدام مساوی بگیرید و هر شب یک قاشق غذاخوری آن را در یک لیوان عرق کاسنی که به حد جوش رسیده داخل کنید صبح دارو را درون یک پارچه نخی عصاره‌کشی کنید، به این معنی که دانه‌ها را درون همان عرق کاسنی مالش دهید تا کاملا مواد داروئی‌اش خارج شود، سپس صاف نمائید تا بیمار آن را تناول کند. چند دقیقه بعد قاشق قاشق آب انار میخوش میل کند.
ص: 24
منضج صبحگاهی دیگر
خاکشیر 3 قاشق غذاخوری، شربت آب‌لیموی تازه 5/ 1 لیوان. خاکشیر را تمیز و ریگ‌شور کنید و در شربت بریزید اگر خواستید کمی با شکر شیرین کنید. صبح ناشتا میل کند و تا 2 ساعت بعد چیزی نخورد.
سومین منضج صبحگاهی
زرشک آبی، تمر هندی، بیخ کرفس، تخم کرفس از هرکدام 25 گرم بگیرید و با هاون برقی نیم‌کوب کنید. هر روز صبح ناشتا یک قاشق غذاخوری آن را با 2 لیوان آب بجوشانید تا یک لیوان بماند، صاف کنید و بیمار آن را میل کند و چند دقیقه بعد یک استکان آب انار یا یک استکان آب چغندری که با شکر و سرکه پخته شده باشد بخورد.
چهارمین منضج صبحگاهی
منضج دیگری که می‌توان انتخاب نمود شیرخشت است. 2 مثقال آن را در یک لیوان عرق کاسنی که به حدّ جوش رسانیده‌اید حل کنید و صاف کنید. بعد از تناول آن یک لیوان آب انار میخوش را قاشق قاشق میل کند. یا یک لیوان آب چغندری که با شکر و سرکه پخته شده باشد.
منضج کمکی
تخم شربتی، تخم اسفرزه از هرکدام مساوی بگیرید. از هرکدام یک قاشق مرباخوری در یک لیوان شربت آب‌لیموی خنک ریخته با مقدار بسیار کمی شکر شیرین کرده میل کند.
ص: 25
داروی قبل از ناهار و شام
ملیّن سرد که ترکیب آن عبارت است از: تخم خرفه، تخم شربتی، تخم کاسنی، تخم کشوث. دانه‌ها را در یک لیوان عرق بید یا بید کاسنی بریزید و خنک به بیمار بخورانید.
جوشانده مسهل عام
سناء مکی 50 گرم
گل سرخ 50 گرم
ترنجبین 50 گرم
گل ختمی 25 گرم
تخم کتان 25 گرم
افسنتین 25 گرم
مسهل عام را با گل نیلوفر آبی، سه‌پستان، زرشک آبی از هرکدام 25 گرم مخلوط کنید و با هاون برقی نیم‌کوب کنید، بعد از ظهرها یک الی دو بار طبق کار کردن شکم دفعات آن را تنظیم کنید و هربار یک قاشق غذاخوری از دارو را در 2 لیوان آب بجوشانید تا یک لیوان بماند، صاف کنید و در صورت نداشتن دیابت شیرین کرده میل کنید. برای جبران کم شدن قدرت اسهال‌آوری آن به خاطر افزودنی‌های فوق، مقدار برگ سنا را در مسهل به دو برابر تا بیشتر می‌توانید افزایش دهید.
مسهل عام یک داروی مسهل پایه است که براساس تنظیم چهار خلط صفرا، سودا، بلغم و خون ابتدا در هضم اول واقع در معده و دستگاه گوارش طراحی شده است. به مناسبت‌های مختلف داروهای دیگری به آن اضافه می‌شود. بعنوان مثال برای
ص: 26
تبرید بیشتر در نسخه بالا 3 دارو به آن اضافه می‌شود. ممکن است برای ایجاد رطوبت و نرمی بیشتر و یا به مناسبت بیماری بواسیر داروهای ویژه دیگری اضافه گردد. با اضافه کردن مواد به مسهل عام طبعا خاصیت مسهلی دارو کاهش می‌یابد که با افزایش مقدار برگ سنا قدرت اسهال‌آوری دارو حفظ می‌شود. کیفیت ضعیف سنا در بازار داروهای گیاهی مشکل دیگری است که باید در ترکیب داروها در نظر گرفته شود.
داروی عصر و شب را جوشانده بهجت و دیابت قرار می‌دهیم تا کاملا بتوانیم بر گرمی کبد چیره شویم و از خواص ضدّ استسقائی آن بهره‌مند شویم. طبق دستور مسهل عام در دو وعده عصر و شب تهیه و هربار یک لیوان میل کنید.
نسخه به شرح زیر است:
جوشانده دیابت
سماق، زرشک آبی، گل ختمی، تخم شوید، چای مکه، لیموی عمانی از هرکدام 25 گرم.
جوشانده بهجت
عناب، بنفشه، نیلوفر، تخم کاسنی، تخم گشنیز، گزنه، سه‌پستان از هرکدام 25 گرم.
اسامی دیابت و بهجت به این معنی نیست که بیمار لزوما دچار بیماری دیابت یا بهجت است بلکه این نسخه‌ها چون در بیماران دیابتی و مبتلایان به بهجت کاربرد فراوان دارد به همان نام مشهور شده است.
چنانچه هنوز نیاز به پائین آوردن گرمی کبد احساس می‌شود هر شب قبل از خواب ترکیب آب‌غوره رب انار را بخورد و بخوابد. ترکیب آن به شرح زیر است:
آب‌غوره خانگی 3 کیلو
رب انار خانگی 2 کیلو
ص: 27
هر دو را باهم مخلوط و روی شعله ملایم یک دقیقه بجوشانید. پس از سرد شدن در جای خنک نگهداری کنید و هر شب یکی دو قاشق تا بیشتر در یک لیوان آب سرد مخلوط کرده بیمار بنوشد.
فوائد آب‌غوره بی‌نمک و رب انار
نسخه آب‌غوره رب انار را به همه افرادی که تحرک کم دارند و بویژه از 40 سال به بالا توصیه کردم که هر شب قبل از خواب یک فنجان میل کنند و تا آخر عمر ادامه دهند و یا اگر می‌خواهند آثار خفیف بیماری‌هایی نظیر پروستات، انواع یرقان (هپاتیت‌ها)، فشار خون، قند خون، کهیر، جوش‌های صورت و بسیاری از بیماری‌های مربوط به غلبه صفرا را از بین ببرند روزانه 3 بار یعنی صبح و ظهر و شب هربار یک فنجان نوش جان کنند. در بحث پیشگیری نتایج بسیار عالی و درخشان امّا عمیق و تدریجی از آن خواهند گرفت.
خواص دیگر آن ضدّیت با انواع سرطان‌های دستگاه گوارش است و تصلّب شرائین و گرفتگی و سردرد میگرن صفراوی و تصفیه‌کننده خون و ضد بیماری ذیابیطس یعنی آب خوردن و فورا ادرار کردن و ضد گرمی کلیه و تکرّر ادرار ناشی از آن می‌باشد.
برنامه غذایی
رژیم غذائی بیمار شامل لعاب سوپ گشنیز باشد که با انار یا سماق یا تمر هندی پخته شده باشد. همراه با این غذا نان و مواد خام و میوه نپخته نخورد بلکه بهتر است غذا منحصر به همین سوپ باشد. هنگامی که حال بیمار رو به بهبود رفت کته گشنیز نیز به غذای بیمار اضافه کنید. بتدریج غذاهای آب‌پز، و سرانجام به وضعیت عادی خواهد رسید.
ص: 28
پاشویه
ترکیبی از برگ بید و سدر و حنا و داروهای سردمزاج دیگر را با آب جوش مخلوط کنید و پای بیمار را از زانو به پائین پاشویه کنید. گل ختمی و نیلوفر را هم اضافه کنید خوب است.
ضماد یا داروی گذاشتنی روی کبد
تخم خرفه یا برگ تازه خرفه را با بذر قطونا (اسفرزه).
بکوبید و با چغندر پخته و روغن گل سرخ بسرشید و روی کبد بگذارید.
گذاشتنی روی ناف
چلغوز کبوتر، شحم الحنظل، برگ بید، سناء مکی، روغن گل سرخ یا روغن زیتون، زهره مرغ، سرکه انگور خانگی.
داروهای خشک را پودر کنید و هر روز به اندازه یک قاشق مرباخوری تا بیشتر را با روغن و سرکه بسرشید و روی ناف بیمار بگذارید و هر 24 ساعت یک‌بار عوض کنید.
حقنه در علاج سوء مزاج گرم کبد
تخم گشنیز، عناب، بیخ کرفس تازه یا بیخ ریواس، زرشک آبی، سرکه انگور خانگی، حنا، شحم الحنظل، روغن گل سرخ یا روغن زیتون، بوره ارمنی.
داروهای خشک را با هاون برقی نیم‌کوب کنید و هربار 2 قاشق غذاخوری آن را با 2 لیوان آب روی شعله ملایم بجوشانید تا یک لیوان بماند صاف کنید و با یک استکان روغن و نصف استکان سرکه خانگی مخلوط و طبق دستور حقنه کنید.
حقنه و قوانین مربوط به آن
به ضم حا و سکون قاف و فتح یا کسر نون
ص: 29
به‌معنای ارسال مایعات از طریق مقعد به معای مستقیم (راست‌روده، رکتوم) و از طریق دهانه رحم به داخل زهدان می‌باشد. اختراع حقنه را به بقراط طبیب و دانشمند شهیر یونان باستان نسبت می‌دهند. حقنه به‌عنوان یک روش بسیار مفید و کارآمد از دیرباز در طب یونانی و ایرانیان باستان و در طب اسلامی و ادامه آن تا یک قرن پیش مورد توجه اطباء طب ایرانی قرار داشته است که باید با نهضت بیداری که اکنون در سراسر دنیا و در کشور ما برای احیاء ارزش‌های طب طبیعی و سنتی آغاز شده به این روش بسیار سودمند نیز توجه کافی مبذول گردد. جالب است بدانید احادیث معتبری از پیامبر اسلام (ص) در تحسین علمای طب یونان از جمله حضرت بقراط علیه الرحمه دانشمند مشهور یونان باستان رسیده که ایشان را مردانی صالح و خداپرست معرفی فرموده‌اند.
اثر حقنه در درمان بیماری‌ها اگر بیشتر از حجامت نباشد کمتر از آن هم نیست. حقنه مانند هر فن‌آوری طبی شرایطی دارد که باید آموخت و به آن عمل نمود. از جمله میزان حقنه که بین 50 تا 80 مثقال باید در نظر گرفته شود. اگر کمتر باشد تأثیر کافی نخواهد داشت و اگر زیاد باشد بخش‌های بالایی شکم را مورد آزار قرار می‌دهد. حرارت مایع حقنه باید مطابق با حرارت بدن باشد. اگر سرد باشد تولید باد می‌کند و امعاء دچار چائیدگی می‌گردد. اگر گرم‌تر از بدن و یا داغ باشد برای حقنه‌شونده کلافگی و خفقان گرم ایجاد می‌کند. نسخه‌های حقنه به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که مواد و اخلاط را از اعلی به اسفل بکشاند و بیماری را به سمت پائین هدایت می‌کند تا از اعضاء رئیسه مانند قلب و کبد و کلیه‌ها دور شود و به سمت خروج از مقعد کشانده شود. مواد حقنه به مقدار لازم برای انواع بیماری‌ها درجاتی از لینت طبع را دارد تا باعث خراشیدگی در روده‌ها نشود. زمان انجام حقنه نباید مصادف با رعد و برق و طوفان و امثال آن باشد و در هنگام اضطراب و ترس و هیجان و سرفه و سکسکه و عطسه مانع بهره‌وری بهینه خواهد شد. طرز قرار گرفتن بدن به دو صورت است: یک وجه آن است که حقنه شونده به حالت سجده قرار می‌گیرد و زیر سینه
ص: 30
دو بالش نرم قرار داده می‌شود و وجه دیگر آن است که بیمار به پشت دراز بکشد و زیر باسن دو بالش نرم گذاشته شود. این دو حالت برای حقنه در زهدان نیز برای بانوان در نظر گرفته می‌شود. بهتر است حقنه‌شونده پس از دریافت مایع حقنه صبر کند تا احساس اجابت مزاج به وی دست دهد سپس به محل دفع برود و برای زهدان حدود 10 تا 15 دقیقه ماندن مایع حقنه کافی است. هنگام حقنه سر محقّنه (آلت حقنه) را چرب می‌کنند تا خراشی متوجه بافت‌های مقعد یا زهدان نشود. آلت حقنه باید به اندازه حد اقل سه بند انگشت طول داشته باشد تا مایع به بیرون ریخته نشود. بهتر است قبل از هربار حقنه کردن حد اقل یک‌بار با آب نمک ولرم حقنه صورت پذیرد آنگاه پس از تخلیه آب نمک داروی اصلی حقنه تنقیه شود. وسیله حقنه اگر یک‌بار مصرف نباشد باید پس از هربار استفاده با آب نمک یا الکل ضد عفونی گردد. برخی از حقنه‌ها چند بار پشت سر هم پس از تخلیه باید تکرار گردد که به تشخیص پزشک انجام می‌پذیرد. دانش‌پژوهانی که می‌خواهند اطلاعات بیشتری در این زمینه بدست آورند می‌توانند به کتاب مستقلی از مجموعه پیک شفا تألیف همین مؤلف مراجعه نمایند.
درمان سوء مزاج گرم کبد همراه با ماده
اشاره
علاج سوء مزاج همراه با ماده به زمان شروع درمان نیز وابستگی دارد. مثالی بزنم: دوران بو علی علیه الرحمه طب شیمیایی نبود که بیماران استسقائی همه جور درمان‌های مخرّب از قبیل نمونه‌برداری و شیمی‌درمانی و پرتودرمانی را انجام بدهند و پس از ناامیدی و جواب ردّ اطباء طب غربی اواخر کار بسراغ ما بیایند. بسیاری از بیماران پس از انجام درمان‌های مرسوم در حالی مراجعه می‌کنند که ماده اخلاط خوب و بد در بدنشان سوخته و کم‌خونی و ضعف و یأس تمام وجودشان را در بر گرفته است. در این حال ما با مسائلی روبرو هستیم که هرگز دانشمند خوش‌نام ما با آن روبرو نبوده و طب تنها منحصر به طب ایرانی حکیمان زمان بوده است. پس با این
ص: 31
حساب کار ما بسی سخت‌تر و دشوارتر می‌باشد. از یک‌سو باید با عوارض بیشمار و عمیق داروهای شیمیایی بجنگیم و از سوی دیگر باید اطرافیان بیمار را متقاعد کنیم که باید با زحمت زیاد داروهای مریض و کارهای مربوطه را با همکاری گروهی و با نظم و ترتیب دنبال کنند تا بتوانند با جبران اشتباهات قبلی بر بیماری چیره شوند. ممکن است مریض هنگامی به سیستم طب ایرانی مراجعه کرده که ماده خلطی همراه سوء مزاج در وسعت زیادی اعضاء و جوارح وی را تحت تأثیر قرار داده است. در این حالت با توجه به شدت و ضعف و کیفیت ماده همراه سوء مزاج باید داروها و رژیم غذایی را در سفره درمان روزانه با دقتی دوچندان چینش کنیم. منضج صبحگاهی را در این برنامه به‌گونه‌ای تغییر می‌دهیم که به تدریج ماده همراه را به اصلاح بکشاند.
منضج بامدادی
اشاره
عناب، زرشک آبی، گل نیلوفر، گل سرخ، پر سیاوشان، بادرنجبویه، بابونه، تخم کاسنی.
داروها را مساوی بگیرید. با هم مخلوط و با هاون برقی نیم‌کوب کنید. یک قاشق غذاخوری آن را با 2 لیوان آب بجوشانید تا یک لیوان بماند. صاف کنید و کمی با شکر درصورتی‌که بیماری دیابت نداشته باشد شیرین کرده میل کند.
همراه با آن ماء الجبن را به میزان 2 لیوان با یک لیوان عرق کاسنی یا شاه‌تره یا آب انار یا آب زرشک آبی یا آب میوه گریپ‌فروت مخلوط نموده و 5/ 1 لیوان آن را نیم ساعت پس از مصرف منضج صبحگاهی میل کند و 5/ 1 لیوان باقی‌مانده را همراه با منضج کمکی تناول کند.
طرز تهیه ماء الجبن
شیر بز ارزق‌چشم را پس از جوشاندن و سرد شدن با یک سوم وزن خودش سرکه خانگی یا آب‌لیمو یا آب‌غوره بی‌نمک مخلوط کنید، در کیسه نخی یا کتانی ریخته آب آن را در ظرفی که زیر آن گذاشته‌اید جمع کنید و در جای خنک
ص: 32
نگهداری کنید. بهتر است بز قبل از دوشیده شدن با بقولات سرد مانند کاهو، باقالا، کاسنی و امسال آن تغذیه شود تا کیفیت ماء الجبن بهتر گردد. اگر شیر بز در دسترس نبود شیر گوسفند و اگر نبود شیر گاو غیر پاستوریزه و نازلترین کیفیت آن با شیر گاو پاستوریزه می‌باشد.
منضج کمکی
5/ 1 لیوان ماء الجبن باقی‌مانده را با یک لیوان جوشانده بدست‌آمده از نسخه زیر مخلوط یا جداجدا ولی پی‌درپی میل کند. نسخه به شرح زیر است:
عناب، شاه‌تره، زرشک، تخم کاهو، بابونه، تخم گشنیز.
از هرکدام مساوی بگیرید و با هاون برقی نیم‌کوب کنید و مانند همه جوشانده‌ها هربار یک قاشق غذاخوری آن را با 2 لیوان آب بجوشانید تا یک لیوان باقی بماند. صاف کنید و با کمی شکر شیرین کرده میل کند.
دستورات دیگر همان نسخه‌های مربوط به علاج سوء مزاج گرم کبد است.
سوء مزاج سرد کبد
اشاره
علائم سوء مزاج سرد کبد در اکثر مباحث مربوط به بیماری‌های مختلف و در مجموعه کتاب‌های پیک شفا بارها توضیح داده شده است. عدم تشنگی، سفید شدن لب‌ها، کم‌خونی، سستی بدن، ادرار بیرنگ یا سفید، سنگینی ادرار به علت ماده غلیظ کننده بلغمی و سستی و نامنظمی نبض که بوضوح مشهود است. هضم غذا ناقص صورت می‌گیرد و باعث کم‌خونی می‌شود. اگر ماده غذایی که در معرض هضم ناقص قرار گرفته در سیستم جذب و دفع تحلیل نرود کم‌کم به تعفّن می‌گراید و شاید تب روی‌آور گردد. هشدار همیشگی ما به مردم در مورد آب‌درمانی طب ایرانی به همین دلیل است که همراه با غذا و بعد از آن آب و سایر مایعات ننوشند. هنگامی که کبد در حالت التهاب و تشنگی است و زمانی که معده در حال دریافت غذاست آب زیادی را می‌مکد و همین روند در صورت عادت منجر به سوءمزاج‌های سخت
ص: 33
می‌شود. شاید احادیث طب اسلامی مبنی بر کراهت نوشیدن آب به همین معنا تکیه داشته باشد که نوشیدن مایعات در حالاتی از قبیل گرمای شدید و ورزش سنگین و تعریق زیاد و غذای چرب و سنگین می‌تواند مصیبت‌هایی را برای کبد و متعاقب آن برای معده و سایر اندام‌ها ببار آورد. خوردن شراب و هر نوع شربت حاوی الکل برای مبتلایان به سوء مزاج گرم کبدی خطرناک است و ممکن است بیماری به سمت سیروز کبدی سوق داده شود.