شیاف استسقا
صبر زرد، حنظل، سقمونیا، جوش شیرین، حنا، که با لعاب شنبلیله خشک شده باشد هر شب از طریق مقعد استعمال نمائید. شیاف‌های موجود شیمیائی مانند بیزاکودیل نیز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
آبزن استسقا
سدر، گل ختمی، حنا، مورد، برگ بید، گل شیراز هر روز از هرکدام حدود یک مشت باهم مخلوط و به حالت نیم‌کوب درآورده در آب داغ وان بریزید و پس از ولرم شدن بیمار نیم ساعت در آن دراز بکشد. سپس با مخلوطی از سدر و مورد و کمی روغن زیتون و سرکه بدن و سر را بشوید و بدن را خشک کرده از حمام خارج شود.
پنجم:
کبد کاملا در چنگال استسقا در حال تسلیم شدن است.
کاش بیماران قبل از رسیدن به این مرحله بدانند که درمان استسقا در طب بومی کشورشان ایران، ایران پرافتخار میسر است و طبیبان ایرانی قهرمانان بی‌ادعای عرصه علم و دانش و فن‌آوری پزشکی بوده و هستند و اینک با هجوم بی‌سابقه بیماری‌های عصر صنعت و تکنولوژی باز هم سرزمین ایران است که میدان را از آن خود می‌کند و به دنیا اثبات می‌کند که علم و ایمان هر دو در کنار هم بسان دو بال
ص: 128
پرواز کهکشان‌های بی‌بدیل دانش طب را درمی‌نوردند و باز با این همه توان و استعداد علمی سر به آستان پروردگارشان می‌سایند که‌ای یگانه دانای اسرار غیب ما اگر به فتراک سمندمان تیری مانده از تو گرفتیم و از تو می‌ستانیم و از تو خواهیم به چنگ آورد.
در چنین حالتی اکثر بیماران راه‌های متعارف از قبیل نمونه‌برداری و جراحی و شیمی‌درمانی و پرتودرمانی را پیموده و با تنی ناتوان و کالبدی به ضعف کشیده شده آخرین راه امید خود را طب سنتی و قدیم یافته و به سوی آن می‌آیند شاید راهی بسوی بهبود باقی باشد. در این شرایط دو موضوع حائز اهمیت بسیار است، ابتدا آنکه بیمار در اثر انجام درمان‌های صعب آیا هنوز اشتها به غذا دارد و یا به عبارت دیگر می‌تواند غذا تناول کند. اگر می‌تواند آیا قوه هاضمه‌اش می‌تواند غذای بلعیده شده را هضم نماید؟ نیروی نگهدارنده چطور؟ می‌تواند غذا را نگه دارد تا از مراحل هضم بگذرد؟ شاید حالت تهوع تبدیل به استفراغ شده و چیزی در معده نمی‌ماند.! دوم آنکه نیروی نگهدارنده و هاضمه بر مرام است اما نیروی دفع ناتوان شده و اجابت مزاج صورت نمی‌گیرد. چند روز و یک هفته و دو هفته شکم کار نمی‌کند و چیزی بیرون نمی‌دهد.
در صورت اول اگر بیمار اشتها ندارد باید فورا دست‌بکار شد و نیروی اشتها را تقویت نمود. به این ترتیب در وحله اول درصورتی‌که آب و مایعات داخل معده آن‌قدر زیاد نباشد که بکلی مانع غذا خوردن شده باشد با داروهای اشتهاآور به ترتیب زیر عمل می‌کنیم:
انگشت‌پیچ به
آب‌میوه به یک‌صد گرم، قند 50 گرم
ص: 129
هر دو را مخلوط و روی شعله ملایم آن‌قدر بجوشانید تا غلیظ گردد سپس بگذارید سرد شود. آن را تکه‌تکه کرده هرکدام به اندازه یک شکلات باشد. روزانه چندین بار در دهان گذاشته بمکد.
انگشت‌پیچ انار
آب انار ترش یک‌صد گرم، قند 75 گرم
انگشت‌پیچ آب‌زرشک
آب‌زرشک آبی یک‌صد گرم، قند 75 گرم
انگشت‌پیچ سه‌گانه
آب‌میوه به، آب انار ترش و آب زرشک آبی از هرکدام 33 گرم، قند 80 گرم.
طرز تهیه و مصرف انگشت‌پیچ و مصرف آن مانند انگشت‌پیچ آب به مشترک می‌باشد.
انگشت‌پیچ سه‌گانه دیگر
آب‌میوه سیب، آب به، آب انار
طرز تهیه مانند قبل است.
اشتهاآور دیگر
درصورتی‌که استسقاء سرد حاکم باشد.
سنبل الطیب، تخم خرفه، میخک، دارچین، قاقله (هل)، انیسون شیرین و تخم کرفس از هرکدام 5 گرم، زیره، مصطکی، نعناع، عود و فلفل از هرکدام 3 گرم، عسل حدود 250 گرم.
ص: 130
داروهای خشک را کاملا پودر کنید و با عسل بسرشید. هر روز از یک تا 3 قاشق مرباخوری تا بیشتر میل کند.
در حالتی این‌چنین بحرانی بهتر است بیمار را به جائی بیرون از محل سر پوشیده برد و زیر درخت بید درحالی‌که فرشی از برگ‌های بید روی زمین گسترده شده است و بیمار روی تشکی از برگ بید دراز کشیده باشد سایر درمان‌ها انجام پذیرد و شب‌هنگام به محل سرپوشیده بازگشته هر روز به هنگام سحر دوباره به همان جا بازگشته فرش تازه‌ای از برگ بید بگسترانید و این کار تا عبور از مرحله خطر ادامه داشته باشد.
منضج صبحگاهی
ترنجبین 3 قاشق غذاخوری، مغز فلوس 2 مثقال
هر روز صبح ناشتا هر دو دارو را در 5/ 1 لیوان آب‌جوش بریزید و صاف کنید، بیمار صبح ناشتا آن را میل کند. اگر بیمار با این داروی منضج اسهال بگیرد که بسیار خوب است و الا باید داروهای دیگر دست‌بکار شود تا نیروی دافعه بتواند مایعات خبیث را از معده و کبد خارج کند.
قبل از آنکه تجویزات دیگر شوم ناچارم بحثی را که گاه میان اطباء امروز که متمایل به طب قدیم هستند در جریان است مطرح و از نظریه خود که براساس آن درمان سیروز کبدی را تألیف کرده‌ام دفاع کنم:
شیخ الرئیس علیه الرحمه در کتاب معروف قانون اسهال دادن بیمار را در استسقای ذقی بسیار خطرناک می‌داند اما در اکثر روش‌های درمانی که ارائه می‌کند داروهای اسهال‌آور تجویز می‌شود. همین موضوع باعث شده تا برخی اطباء به روش درمان که در این کتاب ذکر شده اعتراض کنند که چرا این همه مایعات و جوشانده و شربت در این داروها تجویز شده است درحالی‌که بیمار از شکم پرآب رنج می‌برد!
ص: 131
در جواب عرض می‌کنم درست است که بیمار از مایعات بسیار در شکم رنج می‌برد اما بهترین راه برای بازسازی کبد ایجاد اسهال است. اما این اسهال دارای تناسبی بین ورود مایعات و خروج آن است. اگر میزان مواد دفعی کمی بیشتر از میزان داروهای جوشاندنی و شربت‌ها باشد به‌تدریج کبد رو به بهبودی می‌رود. اسهال شدید که بیمار را ناتوان سازد مورد تأیید هیچ پزشکی نیست اما از سوی دیگر تجویز غذاهای سفت و سخت‌کننده مزاج کبد خطر جدی‌تری می‌باشد. چگونه می‌توان با اغذیه خشک داروهای ضد استسقا را به کبد رساند و تأثیرگذاری آن را ممکن نمود و چگونه کبد درگیر و در بحران می‌تواند غذای خشک و سفت را هضم کند؟!
از سوی دیگر به دلیل ضعف و سستی نیروی هاضمه در کبد و معده، بیمار چگونه می‌تواند مثلا کباب یا سرخکردنی‌هایی همچون کتلت یا حتی نان را هضم نماید؟
همه بیمارانی که با روش این کتاب شفا یافته‌اند با ایجاد اسهال و پاکسازی مناسب سلامتی خود را بازیافته‌اند. خروج آب و مایعات شکم بیمار استسقایی از طریق روده‌ها آنهم به صورت طبیعی می‌تواند نشانه‌ای از روند رو به بهبود باشد. البته همانطور که عرض کردم میزان دفع باید کمی بیشتر از میزان جذب غذا و آب باشد تا به‌تدریج «نه یکباره» آب آسیت دفع گردد. بارها مشاهده شده که بوسیله داروها و قرص‌های ادرارآور قوی شکم پرآب بیمار تخلیه شده و چند روزی مریض نفس راحتی کشیده است اما دیری نمی‌پاید که دوباره شکم پرآب شده با این تفاوت که کبد خشک‌تر و سفت‌تر شده و بیمار ضعیف‌تر و کم‌خون‌تر و راه علاج سخت‌تر.! برخی دیگر از راه‌های دفع آسیت از جمله در بکار بردن آبزن (حمام داروئی) است.
بکار بردن حجامت‌های خشک با زمان طولانی با دستورالعمل‌های خاصی در روش‌های درمان این کتاب مرقوم شده است.
پیشگیری از سفت شدن کبد در علاج بیمار استسقایی هدف اصلی پزشک مسلّط به طب ایرانی است و لاغیر.! و این ایده حاصل نمی‌شود مگر با غذاهای نرم و
ص: 132
آب‌پز. بنابراین هنگامی که بین دفع مایعات بدگوهر و واردات غذایی به معده توازن لازم به نفع دفع بیشتر از جذب برقرار گردید به بهترین راه برای علاج بیمار دست یافته‌ایم. کشیدن آب معده توسط آمپول‌های مخصوص از روی شکم تنها در مواقع اضطرار و فوریت تأیید می‌گردد. آن هم به شرط آنکه در فاصله به‌دست‌آمده که نفس بیمار سبکتر شده است پزشک فرصت را غنیمت شمرده درمان‌های مناسب را بکار گیرد تا از جمع شدن مایعات دوباره تا آنجا که ممکن است جلوگیری به‌عمل آورد.
منضج کمکی
آب انار یک لیوان، شیرخشت یک تا دو مثقال.
آب انار را داغ کنید تا به حد جوش برسد و شیر خشت را در آن حل کنید.
صاف کنید تا بیمار آن را نوش کند.
داروی قبل از ناهار و شام
تخم خرفه، اسفرزه و تخم شربتی از هرکدام یک قاشق مرباخوری در یک استکان عرق کاسنی یا عرق بید و قطراتی چند آب لیموترش، یا آب انار ترش یا آب زرشک که با مقدار ناچیزی شکر شیرین شده، ممزوج کنید تا بیمار آن را تناول کند.
داروی جوشاندنی مسهل
بعد از ظهرها باید با داروی مناسب و با ایجاد اسهال ملایم کار تخلیه روزانه مایعات معده را سامان بخشید. این از اهم مسائل علاج است. ضرورت اجابت مزاج ایجاب می‌کند روزانه 3 الی 4 بار شکم تخلیه شود تا همانطور که مورد انتظار است میزان دفع اندکی فزون‌تر از واردات از راه دهان باشد. معمولا براحتی در این بیماران مقصود حاصل نمی‌شود و تمهیدات و تدابیر گوناگونی لازم است. یکی از آن‌ها نسخه مسهل عام است با افزودنی‌های زیر:
ص: 133
مسهل عام، ایارج فیقرا. بعد از ظهرها یک الی 2 بار تا بیشتر بوسیله این مسهل بیمار را پاکسازی کنید. برگ سناهای موجود در بازار کیفیت لازم را مانند سنای مکی ندارد لذا ناچار مقدار آن را تا 150 گرم افزایش می‌دهیم. باز هم اگر اسهال ایجاد نکرد مقداری صبر زرد و حنظل و تخم یا برگ شوید خشک را آسیاب کرده همراه با مسهل به بیمار می‌دهیم. افزودن تخم یا برگ شوید برای کنترل دل‌پیچه احتمالی است و به‌عنوان مصلح در این دارو بکار می‌رود.
ترکیب ایارج که داروی مشهوری است به‌معنای معجون تلخ اسهال‌آور می‌باشد. آلوا 350 گرم، دارچین 25 گرم، اسارون (برباله) 25 گرم اگر نبود بجای آن کبابه 25 گرم، سنبل خطایی 25 گرم، دانه‌های بلسان 25 گرم، چوبک‌ها یا شاخه‌های نازک بلسان 25 گرم، دارچین خطایی 25 گرم، مصطکی 25 گرم، زعفران 5 تا 25 گرم.
ایارج فیقرا پس از پودر کردن به دو صورت قابل مصرف است یکی آنکه پودر همراه با عسلاب (عسل که در آب‌جوش حل شده باشد) تناول شود و دیگر آن که با آب مقل ارزق بصورت قرص درآورده و خشک کنید، مقدار مصرف آن همراه با مسهل از 1 تا 5 مثقال از جرم دارو در یک شبانه‌روز است.
نسخه دیگر
صبر زرد، بسفاویج، سقمونیا، هندوانه ابو جهل، گل سرخ، برگ سناء مکی، تربد ابیض.
داروها را پودر کرده در کپسول‌های 250 تا 500 میلی‌گرمی پر کنید بیمار از آن تناول کند. می‌توان مقداری از هر دو نسخه را باهم مخلوط و به بیمار بدهیم.
خربق یکی دیگر از داروهایی است که می‌تواند در این رابطه کارساز باشد. توجه 2]
مجموعه پیک شفا ؛ ج9 ؛ ص134
ص: 134
داشته باشید که در اسهال دادن به بیمار باید از اسهال شدید اجتناب ورزید. حدود 3 الی 4 بار کار کردن شکم برای بیرون ریختن مایعات بدجنس مناسب است و هر روز باید دنبال شود. تمهیدات دیگر را اگر مسهل‌ها نتوانستند مقصود را حاصل کنند به کار گیرید؛ یکی از آن‌ها استفاده از حقنه‌هاست، لطفا به مطالب زیر توجه نمائید:
حقنه
حقنه‌ها داروهای مناسبی هستند که می‌توانند در این مشکل کمک خوبی باشند و از طرفی خود تأثیری مناسب علیه استسقا به‌شمار آیند. حقنه‌ای که در علاج سیروز در مرحله چهارم توضیح داده شد مناسب است. داروی سکبینج که در آن قید شده و از داروهای مشهور است می‌تواند در بیرون آوردن آب شکم استسقایی بسیار مفید واقع گردد. شرح نسخه چنین است:
نسخه
صبر زرد، سقمونیا، شحم الحنظل، ترد ابیض، روغن بنفشه، روغن زیتون یا بادام تلخ، زهره گاو.
داروهای خشک را از هرکدام یک مثقال با 3 لیتر آب بجوشانید تا یک لیتر بماند، صاف کنید و با روغن‌ها و زهره گاو از هرکدام یک استکان درهم آمیزید و کمتر از 450 گرم آن را برای حقنه کردن آماده کنید.
شیاف
بهترین شیاف برای کمک به اسهال دادن بیمار استسقایی آن است که بیشتر بتواند ماده رطوبی معده را بیرون بکشد. نسخه شیخ در کتاب قانون در این زمینه مفید و سایر نسخه‌ها در اقرابادین مفتوح است. نسخه به شرح زیر است:
بذر گزنه 50 عدد، بذر ماهودانه (حب الملوک) 30 عدد، قارچ چمنی 7 قیراط (کمتر از 5/ 1 گرم)، پوسته نازک مس 90 گرم (براده مس).
ص: 135
داروها را پودر کنید و با مغز نان شیاف کنید، هر شیاف به اندازه یک بند انگشت در مقیاس طول و در یک شبانه‌روز یک عدد استفاده کنید. در صورت ضرورت با تشخیص پزشک می‌توانید از شیاف شیمیائی معمول به نام بیزاکودیل استفاده کنید.
ضمادها و گذاشتنی‌ها
تأثیر گذاشتنی‌ها بر کبد از آن جهت که سفت شدن کبد خطرناک بوده و همواره در طول درمان باید کبد را نرم نگه داشت تا بتوان ماده بیماری را از تشکل و جمع شدن بازداشت. علاوه بر داروهای تناولی این نکته در تمام روش‌های درمانی باید در نظر گرفته شود. ضمادها می‌توانند در این مورد نقش مهمی را برعهده داشته باشند:
ضماد
سرگین گاو، پشک بز، گوگرد، زاج سبز را با سرکه یا شراب بجوشانید و بر کبد بگذارید.
چلغوز کبوتر، برگ و گل و ساقه خشکیده خرزهره، صمغ صنوبر را پودر کرده، پیه گاو را آب کنید و با پودر درهم بسرشید و روی کبد بگذارید.
گوشت صدف را درسته بر کبد بگذارید تا خشک شود و مرتب تکرار کنید.
چلغوز کبوتر، زعفران، الوا (صبر زرد)، مصطکی، حماما (هل)، بوره ارمنی، زفت، لانولین (چربی زیر پوست گوسفند)، گوگرد، موم عسل، سقز، حنا.
همه را با روغن بابونه درهم بسرشید و روی کبد بگذارید.
ص: 136
آویشن، تخم گشنیز، گل ختمی، روناس، آهک از هرکدام مساوی بگیرید، آرد برنج و اسفرزه را 2 برابر یک جزء و روغن زیتون 5 برابر یک جزء، همه را باهم بسرشید و روی کبد بگذارید.
گذاشتنی روی ناف
چلغوز کبوتر، صبر زرد، سقمونیا، حنظل، روغن زیتون، زهره گاو و سرکه خانگی.
اجزاء را مساوی بگیرید و با زهره گاو و سرکه و روغن زیتون بسرشید و روی ناف بیمار همواره ضماد کنید.
جوشاندنی استسقا غیر مسهل
در مورد گرمی و سردی این بیماری قبلا سخن گفته شد اکنون با توجه به غلبه گرمی و سردی داروها تنظیم می‌شود. اگر استسقا در حالت غلبه مزاج گرم است و بیمار دائما درخواست آب یخ دارد و حرارت کبد بالاست بدیهی است داروها به سردی گرائیده می‌شوند. جوشانده دیابت و بهجت هر دو با مزاج سرد تنظیم شده و مناسب می‌باشند. ترکیب آن‌ها در صفحات قبل آمده است.
اگر سرما برتری دارد جوشانده زیر تجویز می‌گردد
بادیان، تخم کرفس، زیره سبز، زنیان، افسنتین، قنطوریون، گل سرخ، ریوند چینی، زرشک آبی.
از هرکدام مساوی بگیرید و با هاون برقی آسیاب کنید تا نیم‌کوب گردد هر بار یک قاشق غذاخوری آن را با 2 لیوان آب روی شعله ملایم بجوشانید تا یک لیوان بماند، صاف کنید و با کمی شکر شیرین کرده میل کند. هر روز دو بار عصر و شب انجام دهید. چنانچه کم‌کاری از ناحیه کلیه‌ها مشاهده می‌شود یا ادرار کم شده و چنانچه مایعات شکم زیاد باشد باید از طریق کلیه‌ها نیز مقداری آب‌های آلوده و
ص: 137
بدگوهر دفع شود داروی شستشوی کلیه را همراه جوشانده فوق کنید، نسخه آن به شرح زیر است:
کاکل ذرت، دم گیلاس، تخم شوید، خارخاسک، تخم کافشه
هر دو جوشانده را باهم مخلوط و طبق دستور جوشانده عمل کنید.
آبزن ویژه استسقاء حاد
در سطور قبل حمام و آبزن داروئی ویژه استسقاء را نوشتیم در این مبحث آبزن قوی‌تری را متذکر می‌شوم که می‌تواند در روند درمان بیمار کارسازتر و در شرایط سخت‌تر مناسب‌تر باشد.
حمام بدون دارو بصورت معمولی برای استسقائی‌ها خوب نیست. چشمه‌های آب گرم معدنی که دارای ترکیبات گوگردی و آب دریا و آب معدنی‌هائی که ترکیبات آن پس از استحمام موجب تمیز شدن پوست می‌شود بدون آنکه بیمار از وسائل شستشوی متداول مانند شامپو و صابون در کنار آب‌تنی گرم استفاده کند بسیار مفید است. اگر بیمار مرتب از این حمام داروئی استفاده کند و در کنار آن به درمان خود بپردازد نتایج درخشانی را عاید خود کرده است. اما بهترین حمام داروئی حمام خشک است که امروز به آن سونای خشک می‌گویند. با تغییراتی جزئی می‌توان از سونای خشک امروز بجای تنور داغ استفاده کرد با این شرط که سر بیمار خارج از فضای داغ سونا باشد تا از هوای خنک و نسیم روح‌افزا بهره‌مند و با هوای سرد قلب و ریه‌هایش تفریح کنند. بدن خیس عرق شود و هرچه بیشتر می‌تواند مطابق توان خود سموم داخلی را بیرون بریزد و آنگاه پس از اتمام خواهد دید که چه سرحال و خوشحال می‌شود که شاید در طول این بیماری هرگز چنین فرحناک نشده بود.
ساعت‌های متوالی می‌تواند در آب معدنی آب‌تنی کند و بعد سونای خشک بگیرد و دوباره آب‌تنی کند و بارها و بارها هر روز تکرار کند و تنها برای صرف غذا و اجابت مزاج و مصرف داروهای طب ایرانی بیرون بیاید. استفاده از سونای خشک با شکل
ص: 138
جدید می‌تواند با اضافه کردن داروهای گیاهی مناسب مانند عصاره اوکالیپتوس و آویشن و مشک طرامشیع و میخک و سنبل و سایر گیاهان خوش‌بو بیمار را توان مضاعف ببخشد. در کنار سونا حوضی باشد که املاح آب معدنی مانند گوگرد و زاج و چوبک و آهک و بوره ارمنی و گل سرشوی شیراز و امثال آن در آن حل کرده باشند. می‌توان مقدار زیادی برگ بید را در یک وان آب جوشاند و مقداری عرق بید را به آن اضافه کرد و بیمار مدتی را در آن آب به استراحت بپردازد. اگر چند بار از سونای خشک استفاده کند و هربار بین آن در جوشانده برگ بید استراحت کند بسیار بهره خواهد برد.
گذاشتنی‌های روی کبد
ضمادها را باید با توجه به گرمی و سردی کبد در نظر گرفت. هرچند استسقا سرد باشد اما با توجه به عدم امکان خروج گازهای مرطوب گلخانه‌ای که زیر چتر ابر بلغمی گرفتار آمده‌اند، همانطور که در مباحث قبلی توضیح دادم و گرمای موقتی را حاکم شده باشد. ضماد گذاشتنی تا حضور این گرما باید سردکننده و تا حدی خشک‌کننده باشد سپس به‌تدریج مزاج گذاشتنی را گرم‌تر کنید گرمائی که در عین حال نرم‌کننده باشد. یعنی به‌تدریج از خشک‌کنندگی ضماد بکاهید تا از سفت و سخت شدن کبد جلوگیری به عمل آید. در هر صورت همواره باید بین سردی و گرمی و خشکی و تری کبد تعادل لازم برقرار گردد. این مهم تنها در گذاشتنی‌ها بدست نمی‌آید بلکه در سایر تجویزات نیز این شاخص باید پیش‌روی پزشک قرار داشته باشد. غذاهائی که به مریض می‌دهید، آب‌وهوای اطراف بیمار، داروهای تجویزشده، آبزن داروئی، داروهای حقنه و بخورات همه و همه باید براساس همین شاخص معین و متغیّر، کم و زیاد شوند. اگر گوشت کباب تجویز می‌شود باید کباب برّه جوان و لطیف بدون چربی باشد تا بسرعت هضم و تبدیل به خون صالح الکیموس
ص: 139
گردد بویژه آنکه با دیگ‌ابزارهای مناسب و نیروافزا مانند زیره و دارچین و زنجفیل و زعفران باشد.
هنگامی که گرمی استسقا حاکم است به‌عنوان مثال گوشت بزغاله و بز و کبک و تیهو و در کنار آن آش عدس و سرکه و گوشت پخته در سرکه که گرمای خود را از دست داده باشد. و این تمهیدات زمانی لازم است که می‌خواهیم گرمی کبد را به اعتدال بکشانیم و در عین حال بیمار توان و قدرت خود را حفظ کند و با بیماری دست و پنجه نرم کند. بنگرید دقت و نظم علمای طب ایرانی را که تا کجا پیش رفته‌اند!
خون‌درمانی
درصورتی‌که استسقا گرم حاکم است و خشکی شدید بر بیمار غلبه نکرده و توان بیمار در خون‌دهی مناسب است در روش ویژه طب ایرانی یکی حجامت و دیگری زالودرمانی را که خود بارها و بارها آزمودم ذکر می‌کنم:
حجامت عام و حجامت روی کبد هر دو با رعایت فاصله زمانی که به توان بیمار و قدرت خونسازی بدن بستگی دارد انجام می‌شود. ابتدا حجامت عام و سپس با رعایت فاصله زمانی از 4 روز گرفته تا 15 روز حجامت روی کبد انجام شود. در برخی موارد که سرعت رشد بیماری نگران کننده است مستقیما در همان ابتدا حجامت روی کبد انجام خواهد شد. تأثیر آنگاه با اندک زمانی مشاهده خواهد شد و سرحالی و نشاط به بیمار هدیه می‌شود. تکرار خونگیری با توجه به نیاز بیمار و تشخیص پزشک انجام می‌شود.
حجامت خشک لغزان بدون خونگیری
به منظور کشاندن خون به زیر پوست و نقاط دوردست نسبت به کبد برنامه مالش با روغن ویژه استسقا و حجامت لغزان را اجرا می‌کنیم که کاری بسیار شایسته و مفید خواهد بود. روغن‌های مناسب در این باب عبارتند از: روغن حنظل، روغن زیتون
ص: 140
بویژه زیتون نارس، ترکیبی از روغن زیتون و کرچک و سقز، روغن بادام تلخ، روغن‌هایی که نیروی قبض‌کننده در آن وجود داشته باشد مانند روغن ریحان سبز، نعناع، بابونه، بید، همیشه‌بهار، گلنار، مازو و امسال آن.
چهار روز پیاپی مالش داده شود و با لغزاندن لیوان حجامت روی پوست تا حدّی که پوست سراسر بدن قرمز شود خون بیمار را به زیر پوست بکشانید. روز پنجم به حمام برود و در آنجا با آبزن‌هایی که در پاراگراف‌های قبلی توضیح دادم از وی پذیرایی کنید. روز ششم هیچیک از کارهای فوق را انجام ندهید و بگذارید استراحت کند. البته داروها و موارد غیر از مالش و استحمام را ادامه دهید. آبزن‌های دارویی با آن کیفیت که قبلا نوشته شد تأثیرش صدچندان خواهد شد و مقدار زیادی اخلاط سرگردان و آلوده از بدن خارج می‌شود و علاوه بر آن توان و نشاط خاصی به مریض خواهد بخشید. یکی از دست‌آوردهای مهم در این مسیر کاسته شدن از ریزش مایعات بدگوهر به معده می‌باشد.
زالودرمانی و حجامت هنگامی که مقداری از مایعات به ران‌ها و بیضه و ساق پا تا انتهای انگشتان ریزش می‌کنند بسیار مثمر ثمر خواهد بود. گاه پاها چنان متورم می‌شود که توان هرگونه حرکت از او سلب می‌گردد. بادکش و حجامت پس از آن می‌تواند مقدار زیادی از این آب‌های سرگردان را خارج نماید به این ترتیب که پس از مالش با یکی از روغن‌های مذکور و انجام بادکش لغزان لیوان حجامت را روی بخش پائینی ماهیچه ساق به مدت زیادی ثابت بگذارید. مثلا زمانی از 10 دقیقه گرفته تا نیم ساعت به اندازه‌ای که پوست زیر لیوان بتواند مقاومت کند و زخم و تاول ایجاد نشود. سپس لیوان را برداشته و با تیغ محوطه زیر لیوان را که احتمالا به رنگ تیره درآمده حجامت کنید. معمولا بیشتر از خون مقدار زیادی آب میان‌بافتی که از بالائی‌ها ریزش کرده خارج می‌شود که با این کار از حجم مایعات بدگوهر و مزاحم کاسته خواهد گردید و تکرار این عمل می‌تواند کمک شایانی به روند درمان نماید.
می‌توان از وسیله دیگری آن هم به شرط آنکه بیمار بدن نیرومندی داشته باشد استفاده
ص: 141
نمود. چیزی بادبادک‌مانند را روی سوراخ کوچکی که زیر لیوان حجامت ایجاد کرده‌اید قرار داده که حالت بادکش ملایم را داشته باشد. حالت بادکنکی که سوندهای ادراری دارد برای این کار مناسب است ولی در انتهای دیگر باید یک دستگاه مکش ملایم را تعبیه نمود تا بتدریج آب شکم را بسوی بیرون هدایت کند. در این روش توجه به چند نکته ضروری است:
یکی آن است که نباید سوراخ زیر لیوان حجامت آن‌قدر دیواره شکم را باز کند که به محوطه داخلی شکم راه یابد چرا که بیم عفونت داخلی شکم می‌رود.
دوم میزان تخلیه آب باید ملایم باشد و هر روز مقدار کمی از حجم آب افزوده شده به شکم بیمار را خارج نماید. همانطور که قبلا ذکر شد اگر بطور طبیعی آب شکم از طریق روده‌ها و ادرار خارج شد امید بهبودی بیمار می‌رود. بنابراین میزان خروج آب آسیت به اندازه‌ای باشد که هر روز کمی بیشتر از آنکه آب به شکم افزوده می‌شود باید آب خارج شود.
زالودرمانی
با در نظر گرفتن توان بیمار در اولین خونگیری مستقیما حد اقل 7 عدد زالوی نسبتا درشت روی محل کبد بیاندازید و بگذارید زالوها تا سیر شدن کامل روی پوست باقی بمانند. تعداد زالوها و میزان جثه آنان به تناسب نیاز و توان خون‌دهی بیمار تعیین می‌گردد.
درمان استسقاء در شرایط کاملا حاد مانند استسقاء در مراحل 3 و 4 و بویژه 5 ممکن در روزهای اول تنها منحصر به چند حرکت درمانی باشد که در حقیقت تست و آزمونی است که اگر جسم بیمار به آن جواب دهد آنگاه درمان با دستورات ذکر شده آغاز خواهد شد.
ص: 142
درمان در شرایط بسیار اضطراری
غذای بیمار منحصر به خاکشیر است که هرچند ساعت یکبار «معمولا هر 3 ساعت یکبار» 3 قاشق غذاخوری خاکشیر که در 5/ 1 لیوان عرق کاملا غلیظ کاسنی بصورت شربت همراه با کمی آب‌لیموی تازه یا سرکه خانگی، آب زرشک، آب انار ترش، سرکه عنصل، آب‌غوره و امثال آن تهیه و بیمار تناول می‌کند.
دوم ترجبین که در 5/ 1 لیوان مخلوطی از گلاب و عرق غلیظ شاه‌تره درحالی‌که به حد جوش رسیده و ترجبین در همان حالت جوش در آن ریخته و پس از سرد شده تناول می‌شود.
سوم در همان حال حقنه مسهل قوی و شیاف‌های مسهل قوی متناسب با وضع بیمار مواد اعلی را به اسفل بکشاند.
چهارم در همان حال روی شکم از بالای ناف تا انتهای شکم مالش با روغن‌هائی مانند زیتون و حنظل و عنصل و بادام تلخ هرکدام که در دسترس بود ساعت به ساعت انجام گردد.
پنجم بادکش مداوم، به این ترتیب که در طرف چپ پهلو یکبار حجامت شود سپس روی محل حجامت‌شده بطور مداوم بادش خشک گذاشته شود. آب‌های خروجی بوسیله مالش مداوم که توضیح داده شد به سمت محل بادکش هدایت گردد.
برای تسهیل در خروج بیشتر آب آسیت علاوه بر روش‌های فوق و بادکشی که روی محل حجامت‌شده (محل تیغ حجامت) می‌توان هرازگاهی روی قسمت‌های دیگر شکم زیر ناف و در امتداد پهلوی راست بادکش‌هائی با هدف کمک به مکش آب شکم به سمت پائین و سپس بسوی محل حجامت گذاشته شود.
چنانچه آب آسیت رو به کاهش نهاد موفقیت انجام تست مذکور مسلم شده است. اگر خروج خاکشیر هم هنگام اجابت مزاج مشاهده گردد چه بهتر، اولین موفقیت نسبی بدست آمده است. در این صورت با توجه به شدّت بیماری درمان
ص: 143
استسقاء 3 و 4 و 5 را آغاز می‌کنیم. توجه داشته باشیم که میزان خروج آسیت باید همواره بیشتر از میزان مایعاتی است که بیمار تناول می‌کند. اگر آب آسیت پایان یافت میزان خروج مایعات نسبت به تناولی‌ها مساوی و به‌تدریج کمتر باید باشد.
داروهای پاشیدنی (ذرور)
علاوه بر همه تلاش‌های درمانی برای درمان سیروز و تسهیل آب آسیت داروهای ذرور می‌تواند با کشیدن رطوبت‌های داخل شکم به سمت پوست به تخلیه مایعات شکم بیمار کمک نماید. باید توجه داشت نیروی قبض داروهای ذرور نباید مانع بروز مواد اسهالی از روده گردد.
نسخه:
مازو، اقاقیا، گلنار فارسی، مورد، گل ارمنی، جفت بلوط و عدس.
داروها را پودر کنید و در چند حالت از آن استفاده کنید، هنگامی که با روغن مالش داده‌اید و هنگامی که خشک است در این صورت با سرکه خمیر کرده روی سطح شکم بمالید. ضماد گذاردنی روی محل کبد که نسخه‌های آن در سطور قبل ذکر شد در کنار اقدامات فوق هم می‌تواند در این موقع حساس نقشی برعهده بگیرد.