گروه نرم افزاری آسمان

فصل دهم باقیات صالحات‌



اشاره

در دو آیه از دو سوره قرآن کریم که هردوی‌شان در مکّه نازل شده، کلمه «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»* ذکر شده است: یکی آیه 46 سوره کهف، و دیگری آیه 76 سوره مریم. ما در اینجا به طریق معمول خود در این امر، ابتدا آیات را به ترتیب مصحفی آن، تنظیم نموده و پس از آن، به تحقیق در معنای باقیات صالحات، و سپس به تحقیق تفسیری آن از کتب تفسیر علمای شیعه و اهل تسنن پرداخته و بعد به تفسیر روایی آن از کتب تفسیر روایی شیعی و سنی می‌پردازیم و سرانجام هم به فضل الهی، با تدبّر در آیات مذکور آنها را مورد دقت و تأمّل قرار می‌دهیم.

1. تنظیم آیات باقیات صالحات به ترتیب مصحفی آن‌

1. الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا.» «1»
2. وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا.» «2»
______________________________
(1). کهف/ 46: مکّی.
(2). مریم/ 76: مکّی.
ص: 266

2. معنای باقیات صالحات‌

راغب در مفردات فرموده: بقاء، ثابت بودن شی‌ء بر حالت اولیه بوده و ضدّ فناست، و باقی، بر دو قسم است: باقی بنفسه که مقید به زمان نیست (بلکه خود خالق زمان است) و او همان باری تعالی است و بر او فنا صحیح نیست، و باقی به غیر خود، و او به‌جز باری تعالی است و فنا بر آن صحیح باشد. باقی باللّه نیز بر دو قسم است: باقی بشخصه تا این‌که خدای تعالی بخواهد آن را فنا کند، مانند بقای اجرام آسمانی، و باقی بنوعه و جنسه بدون شخص و جزئش، مانند: انسان و حیوان؛ هم‌چنین در آخرت، باقی بشخصه است، مانند: اهل بهشت که آنان نه برای مدتی، بلکه تا ابد ماندنی هستند؛ چنان‌که خدای عزّ و جلّ فرمود: «خالِدِینَ فِیها»،* و قسم دیگر باقی بنوعه و جنسه است؛ چنان‌که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که: «إنّ اثمار اهل الجنّة یقطفها أهلها و یأکلونها ثمّ تخلف مکانها مثلها.»: البتّه، میوه‌های بهشت را اهل آن چیده و آن را می‌خورند و پس از آن، مانند آنها در جای آن میوه‌ها جایگزین می‌گردد. به همین جهت است که آنچه در آخرت می‌باشد، دایمی بوده و خدای عزّ و جلّ درباره آن فرمود: «وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی ،* و نیز قوله تعالی: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»،* آنچه از اعمال است که پاداش آن برای انسان باقی می‌ماند و آن، تفسیر به نمازهای پنجگانه شده است و گفته‌اند که آن، «سبحان اللّه و الحمد للّه» است و صحیح آن است که آن، شامل هر عبادتی است که در آن قصد قربت به خدای متعال شده باشد، و بر این مبناست فرموده خدای متعال: «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ»، و آن را به اللّه تعالی اضافه گردانیده. «1»
فخر الدین در مجمع البحرین فرموده: قوله تعالی: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»،* را گفته‌اند:
آن، اعمالی است که پاداش آن باقی می‌ماند، و گفته‌اند: آن، نمازهای پنجگانه است: و گفته‌اند: آن، «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر» است، و از بعضی مفسرین خاصّه و عامّه درباره قوله: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ
______________________________
(1). مفردات، ص 55- 54.
ص: 267
عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «1» آمده است که مراد از آن، اعمال خیر است. پس البتّه که ثمره آن تا ابد الابدین باقی می‌ماند. پس آن است باقیات، و معنای «خَیْرٌ أَمَلًا» این است که فاعل آن در آخرت به آن می‌رسد، آن چیزی را که در دنیا آرزوی رسیدن به آن را داشته، و آنچه در «خیر» آمده است، همان «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»* است. «2»
در فرهنگ لغات نیز آمده که: بقی- بقاء ماند: استوار شد، و بقاء، به معنای زیست و زندگانی، و باقی، اسم فاعل است به معنای مانده و از نام‌های خداوند است. «3»
در معنای صالح آورده که: به معنای نیک، ضدّ فاسد، جمع آن صالحون، و مؤنث آن صالحه است. «4»
هم‌چنین در فرهنگ عمید آمده: باقی (به کسر قاف)؛ یعنی پایدار، پاینده، جاوید، بازمانده، به جا مانده. «5»
در معنای صالح هم آورده: نیک، نیکوکار، شایسته. صالحه، مؤنث صالح است به معنای زن نیکوکار، و نیز به معنای عمل نیک و حسنه است. «6»
و در مقدمه مرآة الانوار و مشکوة الاسرار فرموده: بقاء، ضدّ فنا و زوال است، و بقیّة الشی‌ء، آن چیزی است که بعد از آن می‌ماند، و در سوره هود، بقیة اللّه را به ائمه علیهم السّلام و به خصوص قائم علیه السّلام، تفسیر فرموده‌اند، و در سوره بقره مراد از: «وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ» را ذرّیه انبیا و برخی از آثاری دانسته‌اند که نزد ائمه علیهم السّلام موجود است، و در سوره زخرف کلمه «باقیة» تأویل به ائمه علیهم السّلام، و نیز تأویل به ولایت و امامت آنان شده است، و در سوره کهف و مریم، کلمه «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»،* تأویل به مودّت ائمه علیهم السّلام شده است. «7»
و در معنای صالحات فرموده: صالحات در قرآن صفت برای اعمال است و از آن
______________________________
(1). کهف/ 46.
(2). مجمع البحرین، ص 12.
(3). ملخّص المنجد و منتهی الأرب، ص 48.
(4). همان، ص 442.
(5). فرهنگ عمید، ص 232.
(6). فرهنگ عمید، ص 795.
(7). مقدمه برهان، ص 72.
ص: 268
تأویل به ولایت و اطاعت از ائمه علیهم السّلام و نحو آن شده است، و در روایت عمل صالح، به معرفت ائمه علیهم السّلام تأویل شده است. «1»

3. باقیات صالحات در تفاسیر

شیخ طوسی رحمه اللّه در تبیان فی قوله تعالی: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «2» فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»؛ یعنی طاعات برای خدای متعال؛ زیرا پاداش آن، برای همیشه و ابد باقی می‌ماند. پس آن بهتر است از نفع منقطعی که عاقبتی برای آن نیست، و باقیاتی که بدان شادمان می‌گردند و خیر آن دوام دارد، آن صالحاتی است که حکیم آن را خواسته و بدان امر فرموده باشد. ابن عباس (در این‌باره) فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»، طاعت برای خدا ست. در اخبار ما روایت شده که از جمله «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»، امورات ثابت و پایدار و برخاستن برای نماز شب است. «خَیْرٌ أَمَلًا»؛ یعنی امیدواری به عمل صالح و آرزو داشتن به مناسبت آن، بهتر از آرزو داشتن به مناسبت انجام عمل غیر صالح است. «3»
هم‌چنین فی قوله: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»، «4» فرموده:
«الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»، عبارت از انجام جمیع طاعات و اجتناب از جمیع معاصی است، و گفته‌اند که قول: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الّا اللّه، و اللّه اکبر» است، و از ابی عبد اللّه، امام صادق علیه السّلام، روایت شده که باقیات صالحات، برخاستن آخر شب برای خواندن نماز شب، و دعا در سحرگاهان است، و باقیات نامیده شد برای این‌که منافع آن باقی مانده و اهلش در دنیا و آخرت، از آن بهره‌مند می‌شوند، برخلاف آنچه نفع آن تنها منحصر در دنیاست، و قوله: «خَیْرٌ مَرَدًّا»؛ یعنی نعمت‌ها و بهره‌هایی که به فاعل آن می‌رسد، بیشتر است. «5»
______________________________
(1). همان، ص 140.
(2). کهف/ 46.
(3). تبیان، ج 7، ص 46.
(4). مریم/ 76.
(5). تبیان، ج 7، ص 130.
ص: 269
شیخ طبرسی رحمه اللّه در مجمع البیان فی قوله: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «1» فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»، عبارت از طاعات برای خدای متعال و جمیع حسنات است؛ زیرا پاداش آن برای همیشه و ابد باقی می‌ماند. این، قول ابن عباس و قتاده است، و قوله: «خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»؛ یعنی از لحاظ پاداش، برتر، و از لحاظ آرزوی نسبت به آن، صادقانه‌تر از مال، فرزند و دیگر زیبایی‌های دنیاست که بعضی از آرزوها، دروغین است، و این آرزویی است که دروغ نیست؛ زیرا کسی که طاعتی را عمل کند، آن پاداشی را خواهد یافت که آرزوی آن را دارد. «2»
زمخشری در تفسیر کشّاف فی قوله: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «3» فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»، اعمال خیری است که نتیجه آن برای انسان ثابت و پایدار است و زدودن و نیز نیست کردن هرآنچه از لذت‌های دنیوی است که نفس انسان به سوی آن نظر دارد، و گفته‌اند: آن نمازهای پنجگانه است و گفته‌اند:
«سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر» است، و قتاده گفته: هرچه که رضای خدا در آن اراده شود. قوله: «خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»؛ یعنی آنچه از ثواب که متعلق به آن است و آنچه از آرزو که متعلق به آن است؛ زیرا صاحب آن در دنیا، ثواب خدا را، و در آخرت، رسیدن به آن را آرزو می‌کند. «4»
همین‌طور فی قوله تعالی: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»، «5» فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ» همه، اعمال آخرتی است، و گفته‌اند: نمازهاست، و گفته‌اند: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر» است؛ یعنی آن خیر ثوابا است از آنچه کافران بدان مباهات می‌کنند. «وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»؛ یعنی محلّ بازگشت و فرجام و عاقبت یا منفعت، برگرفته از این قول آنان است که: «لیس لهذا الامر مردّ» و «هل یرد بکای و زندا». «6»
______________________________
(1). کهف/ 46.
(2). مجمع البیان، ج 6، ص 473.
(3). کهف/ 46.
(4). کشّاف، ج 2، ص 486.
(5). مریم/ 76.
(6). کشّاف، ج 2، ص 522.
ص: 270
فرهنگ قرآن، اخلاق حمیده ج‌1 299
شبّر در تفسیرش فی قوله تعالی: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «1» فرموده: «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»؛ یعنی طاعات برای خدا، پاداشش باقی ماند، و آن، به نمازهای پنجگانه، مودّت اهل بیت و تسبیحات اربعه تفسیر شده است، و قوله: «خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً»؛ یعنی نزد پروردگارش از لحاظ پاداش، بهتر از مال و فرزند است، و قوله: «خَیْرٌ أَمَلًا»؛ یعنی از لحاظ رسیدن به آرزو، آنچه را فاعل باقیات صالحات آرزوی آن را دارد، بهتر به آن می‌رسد، تا فاعل مال و فرزند. «2»
نیز فی قوله تعالی: «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»، «3» فرموده: با توفیق، خدای متعال هدایت آنان را که هدایت یافته‌اند، افزون می‌کند. «الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»؛ یعنی پاداش طاعات، باقی و پایدار است، و آن به نمازهای پنجگانه، دوستی اهل بیت و تسبیحات اربعه تفسیر شده است، و قوله: «خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»؛ یعنی از لحاظ عاقبت و منفعتی که به آنها برمی‌گردد، برتر است. «4»
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان فی قوله تعالی: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «5» گفته است: مراد از باقیات صالحات، اعمال صالحه است، و البتّه اعمال انسان نزد خدای تعالی برای او محفوظ می‌ماند. پس آن باقی است، و چون صالح بود، پس آن باقیات صالحات است، و آن نزد خدای متعال از لحاظ، پاداش بهتر است؛ زیرا خدای متعال به انسانی که آن را به جا آورد، جزا می‌دهد، آن هم بهترین جزا را، و از لحاظ آرزو (هم) بهترین است؛ زیرا آنچه از رحمت و کرامت خدای تعالی نسبت انسان میسور است، چیزی است که مورد آرزوست. پس آن از نظر آرزو، صادقانه‌تر است از زینت‌ها و آرایش‌های دنیوی که در بیشتر آنچه آماده او شده است، بهره‌ای
______________________________
(1). کهف/ 46.
(2). تفسیر شبّر، ص 620.
(3). مریم/ 76.
(4). تفسیر شبّر، ص 645.
(5). کهف/ 46.
ص: 271
نمی‌برد، و متعلق آمال و آرزوها (هم) غالبا کاذب و دروغین بوده و آنچه صادق است، مکر و خدعه می‌باشد. از طرق شیعه و اهل سنت، از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، و از طریق شیعه هم از ائمه اهل بیت علیهم السّلام، تعدادی از روایات منقول است که: باقیات صالحات، تسبیحات اربعه: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر» است، و در تعدادی دیگر از آنها آمده که آن نماز است، و در تعدادی دیگر گفته شده که باقیات صالحات، مودّت اهل بیت بوده و آنها همگی از قبیل انطباق بر مصداق است. «1»
در تفسیر نمونه فی قوله تعالی: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا» آمده که: گرچه جمعی از مفسران خواسته‌اند مفهوم باقیات صالحات را در دایره خاصی، مانند: نمازهای پنجگانه، یا ذکر: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر»، و امثال آن، محدود کنند، ولی روشن است که مفهوم این تعبیر آن‌چنان وسیع و گسترده است که هر فکر، ایده، گفتار و کردار صالح و شایسته‌ای را که طبعا باقی می‌ماند و اثرات و برکاتش در اختیار افراد و جوامع قرار می‌گیرد، شامل می‌شود. اگر می‌بینیم در بعضی از روایات، به نماز شب و یا مودّت اهل بیت علیهم السّلام تفسیر شده، بدون شک منظور بیان مصداق‌های روشن است، نه منحصر ساختن مفهوم در این امور، به خصوص این‌که در پاره‌ای از این روایات «من» که دلالت بر تبعیض دارد، به کار رفته است؛ مثلا در روایتی از امام صادق علیه السّلام می‌خوانیم که فرمود: «لا تستصغر مودتنا؛ فانها من الباقیات الصالحات.»: دوستی ما را کوچک مشمار که آن از باقیات صالحات است. در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می‌خوانیم که فرمود: از گفتن تسبیحات اربعه مضایقه نکنید که آنها از باقیات صالحات‌اند. حتی اگر همان اموال ناپایدار و فرزندانی که گاهی فتنه و مایه آزمایش هستند، در مسیر اللّه قرار بگیرند، آنها هم به رنگ باقیات صالحات درمی‌آیند؛ چرا که ذات پاک خداوند جاودانی است و هر چیزی برای او و در راه او قرار گیرد، جاودانه خواهد بود. «2»
______________________________
(1). المیزان، ج 13، ص 343.
(2). تفسیر نمونه، ج 12، ص 446.
ص: 272
فی قوله تعالی: «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا» «1» نیز چنین گفته: کسانی که در راه هدایت گام نهادند، خداوند بر هدایتشان می‌افزاید. بدیهی است هدایت درجاتی دارد. هنگامی که درجات نخستین آن به وسیله انسان پیموده شد، خداوند دست او را می‌گیرد و به درجات عالی‌تر می‌برد، و هم‌چون درخت باروری که هر روز مرحله تازه‌ای از رشد و تکامل را می‌پیماید، این هدایت‌یافتگان نیز در پرتو ایمان و اعمال صالحشان، هر روز به مراحل بالاتری گام می‌نهند.
در پایان آیه به آنها که بر زیورهای زودگذرشان، در دنیا تکیه کرده، و آن را وسیله تفاخر بر دیگران قرار داده‌اند، پاسخ می‌دهد که: آثار و اعمال صالحی که از انسان باقی می‌ماند، در پیشگاه پروردگار تو، ثوابش بیشتر، و عاقبتش ارزشمندتر است: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا» (در پاورقی هم آمده که: مردّ (بر وزن نمد با تشدید دال) یا مصدر است به معنای «رد و بازگشت»، و یا اسم مکان است به معنای «محلّ بازگشت» که در اینجا منظور بهشت است، ولی احتمال اول با معنای آیه مناسب‌تر است). «2»

4. باقیات صالحات در تفاسیر روایی‌

1. ابن جمعه عروسی در نور الثقلین فی قوله تعالی: «الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا»، «3» آورده که: در کتاب معانی الاخبار با اسنادش از جعفر بن محمّد، امام صادق علیه السّلام، روایت شده که آن حضرت فرمود: «" الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا"، و ثمان رکعات اخر اللیل و الوتر، زینة الاخرة، و قد یجمعهما اللّه لاقوام.»: مال و فرزند زینت زندگی دنیا هستند و هشت رکعت نماز آخر شب و نماز وتر زینت آخرت‌اند و خدای عزّ و جلّ هر دو زینت را برای گروه‌هایی جمع فرموده است. «4»
______________________________
(1). مریم/ 76.
(2). تفسیر نمونه، ج 13، ص 125.
(3). کهف/ 46.
(4). نور الثقلین، ج 3، ص 263، حدیث 94- سید هاشم بحرانی این حدیث را در تفسیر برهان، ص 635، به نقل از
ص: 273
2. در نهج البلاغه، علی علیه السّلام، فرموده: «ان المال و البنین، حرث الدنیا، و العمل الصالح، حرث الاخرة، و قد یجمعهما اللّه لاقوام.»: البته، مال و فرزند کشت دنیا هستند و عمل صالح کشت برای آخرت است و خدای تعالی هر دو را برای گروه‌هایی جمع نموده است. «1»
3. در تهذیب الاحکام با اسنادش، از ابی عبد اللّه، امام صادق علیه السّلام، نقل کرده که آن بزرگوار فرمود: «ان کان اللّه عزّ و جلّ قال:" الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا"، ان الثمانیة رکعات یصلیها العبد آخر اللیل، زینة الاخرة.»: اگر خدای عزّ و جلّ فرموده است: مال و فرزند، زینت زندگی دنیا هستند، البتّه، هشت رکعت نماز شب را که بنده خدا در آخر شب آن را به جا می‌آورد، زینت آخرت است. «2»
4. در مجمع البیان به روایت انس بن مالک، از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که آن حضرت برای همنشینانش فرمود: «خذوا جنتکم! قالوا: حضر عدونا؟ قال: خذوا جنتکم من النار؛ قولوا:
سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر؛ فانهن المقدمات، و هن المنجیات، و هن المعقبات، و هن الباقیات الصالحات.»: سپرتان را برگیرید. آنان گفتند: آیا دشمن مهیا گردیده است؟ آن حضرت فرمود: سپرتان را در برابر آتش دوزخ برگیرید، بگویید:
«سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر.» پس آن، مقدمات است و آن سبب نجات است و آن، تعقیبات است و آن، باقیات الصالحات است. «3»
5. از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که فرمود: «ان عجزتم عن اللیل ان تکابدوه، و عن العدو ان تجاهدوه، فلا تضجروا عن قول: سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر؛ فانهن من الباقیات الصالحات فقولوها.»: اگر از تحمّل رنج و مشقت در شب، و از این‌که علیه دشمن تلاش و جهاد کنید، ناتوان و عاجز هستید، پس از ذکر: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر»، در ناتوانی و مشکل نباشید که گفتن آن از باقیات صالحات است، پس آن را بگویید. «4»
______________________________
شیخ در تهذیب نقل فرموده است.
(1). نور الثقلین، ج 3، ص 263، حدیث 95.
(2). نور الثقلین، ج 3، ص 263، حدیث 96.
(3). نور الثقلین، ج 3، ص 363، حدیث 97. این حدیث را سید هاشم بحرانی در تفسیر برهان، ص 635، از شیخ با اسنادش از امام صادق علیه السّلام، و او از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل فرموده است.
(4). نور الثقلین، ج 3، ص 264، حدیث 98. این حدیث را مؤلف مجمع البیان در ج 6، ص 474 نقل فرموده است.
ص: 274
6. گفته‌اند که آن باقیات صالحات نمازهای پنجگانه است و این قول از ابی عبد اللّه، امام صادق علیه السّلام، نیز روایت شده است؛ هم‌چنین از آن حضرت روایت شده که: «ان من الباقیات الصالحات، القیام باللیل لصلوة اللیل.»: از جمله باقیات صالحات، برخاستن در شب به عزم اقامه نماز شب است. «1»
7. در کتاب ابن عقده از ابی عبد اللّه، امام صادق علیه السّلام، روایت شده که آن حضرت به حصین بن عبد الرحمن فرمود: «یا حصین! لا تستصغر مودتنا؛ فانها من الباقیات الصالحات. قال:
یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله! ما استصغرها و لکن احمد اللّه علیها.»: ای حصین! مودّت ما را کوچک مشمار که از باقیات صالحات است. حصین گفت: ای فرزند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله! (نه تنها) آن را صغیر و کوچک نمی‌شمارم، بلکه خدای متعال را بر آن حمد و سپاس می‌گویم. «2»
8. در اصول کافی با اسنادش از ضریس کناسی، و او از ابی جعفر، امام باقر علیه السّلام، روایت نموده که آن حضرت فرموده: «مرّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله برجل یغرس غرسا فی حائط له، فوقف له و قال: الا ادلک علی غرس اثبت اصلا، و اسرع ایناعا، و اطیب ثمرا و ابقی؟ قال: بلی، فدلنی یا رسول اللّه! فقال: اذا اصبحت و امسیت، فقل:" سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر"؛ فان لک، ان قلته، بکل تسبیحة، عشر شجرات فی الجنة من انواع الفاکهة، و هن من الباقیات الصالحات.»، پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله بر مردی عبور نمود که داشت در چهاردیواری خود درخت می‌کاشت، پس برای او توقف نمود و فرمود: آیا تو را بر درختی راهنمایی کنم که از لحاظ ریشه، ثابت‌تر و از لحاظ رسیدن میوه، سریع‌تر، پاکیزه‌تر و پایدارتر باشد؟ آن مرد گفت: آری، ای پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله! مرا به آن راهنمایی فرما. پس آن حضرت فرمود: چون صبح و یا شام کنی، پس بگو: «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر.» پس اگر این تسبیح را گفتی، برای هر تسبیح تو، ده اصله درخت از انواع میوه‌ها برایت در بهشت کاشته خواهد شد و آنها از باقیات صالحات‌اند. «3»
______________________________
(1). نور الثقلین، ج 3، ص 264، حدیث 100- 99.
(2). نور الثقلین، ج 3، ص 264، حدیث 101- برهان، ص 635- مجمع البیان، ج 6، ص 474- مقدمه برهان، ص 72.
(3). نور الثقلین، ج 3، ص 265، حدیث 104- برهان، ص 635.
ص: 275
9. در تفسیر علی ابن ابراهیم با اسنادش تا جمیل، و او از ابی عبد اللّه، امام صادق علیه السّلام، روایت نموده که آن حضرت فرمود: «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: لما اسری بی الی السماء، دخلت الجنة، فرایت فیها قیعانا یقفا، و رایت فیها ملائکة یبنون لبنة من ذهب و لبنة من فضة، و ربما امسکوا، فقلت لهم: ما لکم ربّما بنیتم و ربّما امسکتم؟ فقالوا: حتی تجیئنا النفقة، فقلت لهم، و ما نفقتکم؟ قالوا: قول المؤمن فی الدنیا:" سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر". فاذا قال، بنینا، و اذا امسک، امسکنا.»: پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: چون در شب معراج به آسمان رفتم، به بهشت وارد شدم. پس در آنجا زمین هموار، وسیع و مسطحی را که بایر بود، ملاحظه کردم و در آنجا دیدم که ملایکه با خشتی از طلا و خشتی از نقره مشغول بنّایی هستند و گاهی (هم) از کار دست می‌کشند. پس به آنها گفتم چه می‌شود که شما گاهی بنّایی می‌کنید و گاهی هم دست می‌کشید؟ آنان در پاسخ گفتند: برای این است که روزی ما برسد. به آنان گفتم: روزی شما چیست؟ آنان گفتند: قول شخص مؤمن در دنیا: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّا اللّه، و اللّه اکبر.» پس چون او این قول را بگوید، ما بنّایی می‌کنیم و چون از گفتن بازایستد، ما هم از کار بنّایی دست می‌کشیم. «1»
10. ابن ابی شیبه و ابن منذر درباره قوله: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»،* از ابن عباس اخراج نمودند که او گفته: «سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر.» «2»
11. سعید بن منصور، احمد، ابو یعلی، ابن جریر، ابن ابی حاتم، ابن حبان، حاکم و ابن مردویه از ابی سعید خدری اخراج نمودند که پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «استکثروا من الباقیات الصالحات. قیل: و ما هن یا رسول اللّه؟ قال: التکبیر و التهلیل و التسبیح و التحمید و لا حول و لا قوة الا باللّه.» «3»
12. ابن ابی حاتم از ابن عباس درباره قوله: «وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ»،* اخراج نمود که او گفت: «الکلام الطیب.» «4»
______________________________
(1). نور الثقلین، ج 3، ص 356، حدیث 144- برهان، ص 664.
(2). درّ المنثور، ج 4، ص 224.
(3). همان.
(4). همان، ص 225.
ص: 276

5. تدبّر در آیات باقیات صالحات‌

اشاره

«کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ.» «1»
آیات باقیات صالحات در قرآن کریم منحصر به دو آیه از سوره‌های مکّی است که یکی از آنها در سوره کهف، و دیگری هم در سوره مریم. در ترتیب نزولی، سوره مریم چهل و چهارمین، و سوره کهف شصت و نهمین سوره است. ما در اینجا ابتدا در پاسخ به این سؤال که باقیات صالحات در چیست؟ در این آیات تدبّر می‌کنیم و سپس در پاسخ به این سؤال که پاداش باقیات صالحات چیست؟ نیز دوباره در این آیات به تدبّر می‌پردازیم.

الف- باقیات صالحات در چیست؟

1. الف- اطاعت از خدای متعال و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله ریشه و منشأ باقیات صالحات‌

نخست برای آنکه: اطاعت از خدا و رسول خدا سبب می‌شود که از پاداش اعمال چیزی کم نشود: «لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.» «2»
دوّم برای این‌که اطاعت از خدا و رسول خدا سبب هدایت می‌گردد: «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ.» «3»
و بالاخره سوّم هم برای این‌که این هدایت، سبب فزونی هدایت می‌گردد و این فزونی هدایت است که توفیق در عمل صالح، مودّت اهل بیت علیهم السّلام، اقامه نمازهای پنجگانه و مواظبت بر آنها، قیام برای نماز شب و اقامه آن و استمرار و تداوم ذکر تسبیحات (و تسبیحات اربعه) را برای مؤمن فراهم می‌کند: «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا.» «4»
______________________________
(1). ص/ 29.
(2). حجرات/ 14.
(3). نور/ 54.
(4). مریم/ 76.
ص: 277

2. الف- باقیات صالحات، در عمل صالح است‌

- مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ. «1»
- مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ. «2»

3. الف- باقیات صالحات، در مودّت اهل بیت است‌

- ذلِکَ الَّذِی یُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ. «3»

4. الف- باقیات صالحات، در نمازهای پنجگانه و محافظت بر آن است‌

- قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ ... وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ ... أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ. «4»
.- حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی وَ قُومُوا لِلَّهِ قانِتِینَ. «5»

5. الف- باقیات صالحات، در برخاستن برای نماز شب و در اقامه آن است‌

- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ. تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ ... أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. «6»

6. الف- باقیات صالحات، در ذکر و گفتن تسبیحات اربعه است‌

- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ ... مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ ... أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. «7»
______________________________
(1). غافر/ 40.
(2). نحل/ 97.
(3). شوری/ 23.
(4). مؤمنون/ 1، 2، 9، 10.
(5). بقره/ 238.
(6). سجده/ 15- 16، 19.
(7). همان/ 15 و 19.
ص: 278

ب- پاداش باقیات صالحات چیست؟

1. ب- پاداش باقیات صالحات، در اطاعت از خدا و اطاعت از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله، هدایت از جانب خدای متعال است.

پاداش باقیات صالحات در اطاعت از خدا و اطاعت از رسولش، هدایت از جانب خدای متعال است و آن زمانی است که بنده خود را به زیور اطاعت از خدا و رسولش بیاراید: «قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ.» «1»
و چه پاداشی از هدایت بالاتر که بنده خدا در هر نماز در ضمن قرائت سوره حمد آن را از خدای متعال درخواست می‌کند. خدای متعال خصوصیات آن هدایت را چنین توصیف نموده: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ. صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ.» «2»
البتّه، شأن این هدایت که از جانب خدای متعال است، این می‌باشد که افزایش یابد و پیوسته بر آن افزوده گردد: «وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا»، «3» و این هدایت نه تنها به‌طور مستمر بر آن افزوده گردد، بلکه به اهل آن تقوا هم داده می‌شود: «وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ.» «4»

2. ب. پاداش باقیات صالحات، در عمل صالح‌

1. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح بهشت است.
عاملان این اعمال در آن جاویدان و ماندگار شده، از نعم آن برخودار می‌گردند:
- وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ. «5»
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. «6»
______________________________
(1). نور/ 54.
(2). فاتحة الکتاب/ 6 و 7.
(3). مریم/ 76.
(4). محمّد صلّی اللّه علیه و آله/ 17.
(5). بقره/ 25.
(6). بقره/ 82.
ص: 279
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا. «1»
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا. «2»
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. «3»
- وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ. «4»
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خالِدِینَ فِیها لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلًا. «5»
- إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ
- الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ. «6»
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ. «7»
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّعِیمِ. «8»
- أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. «9»
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْکَبِیرُ. «10»
______________________________
(1). نساء/ 57.
(2). همان/ 122.
(3). هود/ 23.
(4). ابراهیم/ 23.
(5). کهف/ 108- 107.
(6). حج/ 14، 23، 56.
(7). عنکبوت/ 58.
(8). لقمان/ 8.
(9). سجده/ 19.
(10). بروج/ 11.
ص: 280

2. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، تمام و کامل داده می‌شود:
- وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. «1»

3. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، مغفرت و اجر عظیم است:
- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ. «2»
- إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ. «3»
- الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ کَبِیرٌ. «4»
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. «5»
- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. «6»
- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ. «7»

4. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، هدایت از جانب پروردگار است:
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ. «8»

5. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، خوشی حال و نیکویی مراجعت است:
- الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ. «9»

6. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که خدای رحمان دل‌ها را محبّ آنان می‌کند:
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا. «10»
______________________________
(1). آل عمران/ 57.
(2). مائده/ 9.
(3). هود/ 11.
(4). فاطر/ 7.
(5). فصلت/ 8.
(6). انشقاق/ 25.
(7). تین/ 6.
(8). یونس/ 9.
(9). رعد/ 29.
(10). مریم/ 96.
ص: 281

7. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که برای انجام‌دهندگان آن، مغفرت و رزق کریم است:
- فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ. «1»

8. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که خدای متعال به آنان وعده داده است که آنان را خلیفه خود در زمین قرار دهد
و امکاناتی برای آنان فراهم نماید که دینشان مورد پسندشان واقع شود و بعد از خوفی که داشتند، آن را به امنیت تبدیل نماید.
- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ. «2»

9. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که زشتی‌ها و بدی‌های مؤمنانی که این‌گونه از اعمال را انجام داده‌اند، پوشانده می‌شود
و خدای متعال به آنان نیکوتر از آنچه عمل کرده‌اند، پاداش می‌دهد:
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ. «3»

10. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که خدای متعال آنان را در گروه صالحان داخل می‌گرداند:
- وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ. «4»

11. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند، نزد پروردگارشان در باغ‌های دارای استخر آب، هرچه را [...]
بخواهند برای آنان خواهد بود، و این همان فضل کبیر است:
______________________________
(1). حج/ 50.
(2). نور/ 55.
(3). عنکبوت/ 7.
(4). همان/ 9.
ص: 282
- تَرَی الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَ هُوَ واقِعٌ بِهِمْ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ ما یَشاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ. «1»

12. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که مؤمنانی که عمل صالح انجام می‌دهند،
با آیات روشن الهی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر آنان تلاوت می‌فرماید، از تاریکی خارج، و به نور داخل می‌گردند، و چنین کسانی در بهشت وارد شده و در آن جاویدان و همیشه خواهند بود؛ هم‌چنین خدای متعال روزی را برای آنان نیکو نموده است:
- رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ مُبَیِّناتٍ لِیُخْرِجَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صالِحاً یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً. «2»

13. 2. ب- پاداش باقیات صالحات در عمل صالح، این است که آنان بهترین آفریده‌ها هستند:
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ. «3»

3. ب- پاداش باقیات صالحات، در مودّت اهل بیت علیهم السّلام‌

مودّت اهل بیت علیهم السّلام بنا بر آنچه در آیه «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی «4» آمده، حق‌شناسی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و پاسخ نسبتا مثبت مؤمنان با عمل صالح به آیات سوره‌های انعام، حج و زمر است و لذا مشمول همه پاداش‌های باقیات صالحات در عمل صالح، خواهند بود:
- وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ‌ءٍ. «5»
- ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ. «6»
- وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ. «7»
______________________________
(1). شوری/ 22.
(2). طلاق/ 11.
(3). بینه/ 7.
(4). شوری/ 23.
(5). انعام/ 91.
(6). حج/ 74.
(7). زمر/ 67.
ص: 283

4. ب- پاداش باقیات صالحات، در ادای نمازهای پنجگانه و محافظت برآن‌

اشاره
اوّلین و مهم‌ترین پاداش آن این است که قرآن کتاب هدایت، بشارت و رحمت، و سبب فلاح و رستگاری برای نمازگزار است، و با تمسّک به آن اجر برپاکنندگان نماز، ضایع نمی‌شود:

1. 4. ب- قرآن برای برپاکننده نماز، کتاب هدایت است:
- ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ. الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. «1»

2. 4. ب- قرآن برای برپاکننده نماز، کتاب هدایت و بشارت است:
- طس تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ. هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ. الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ. «2»

3. 4. ب- قرآن کتاب هدایت و رحمت، و سبب فلاح و رستگاری برای برپاکننده نماز است:
- تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْحَکِیمِ. هُدیً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ. الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ. أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. «3»

4. 4. ب- و با تمسّک به کتاب پاداش برپاکننده نماز ضایع نشود:
- وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ. «4»
دوّمین پاداش این است که مؤمنین حقیقی برپاکنندگان نمازند و برای آنان درجات، مغفرت و رزق کریم نزد پروردگار است:
- الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ. «5»
______________________________
(1). بقره/ 2 و 3.
(2). نمل/ 3- 1.
(3). لقمان/ 5- 2.
(4). اعراف/ 170.
(5). انفال/ 4- 3.
ص: 284
سوّمین پاداش این است که برای برپاکنندگان نماز، عاقبتی خوش و فرجامی نیکوست:
- وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ. «1»
چهارمین پاداش آن این است که نماز سبب بسیار مهمی برای استعانت و طلب کمک بوده و نشانه خشوع و خضوع است:
- وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ. «2»
- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ. «3»
پنجمین پاداش آن این است که برپایی نماز، ملازم با عمل صالح بوده و اجر نمازگزار، نزد پروردگار است و برای او، نه حزنی می‌باشد و نه خوفی:
- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. «4»
ششمین پاداش آن این است که مؤمنانی که در نمازشان خاشع بوده و بر نمازهای خود محافظت می‌کنند، آنان رستگارند و وارث فردوس می‌شوند و در آن، همیشگی و جاودانند:
- قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ ... وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ ... أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ. الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ. «5»
هفتمین پاداش آن این است که برپایی نماز، شخص نمازگزار را از کارهای ناشایست و ناپسند باز می‌دارد:
- وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ. «6»
______________________________
(1). رعد/ 22.
(2). بقره/ 45.
(3). بقره/ 153.
(4). بقره/ 277.
(5). مؤمنون/ 1، 2، 9، 10، 11.
(6). عنکبوت/ 45.
ص: 285
هشتمین پاداش آن این است که برپایی نماز از اسباب دین استوار و پابرجاست:
- وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفاءَ وَ یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُؤْتُوا الزَّکاةَ وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ. «1»

5. ب- پاداش باقیات صالحات، در اقامه نماز شب‌

1. 5. ب- قیام‌کنندگان برای نماز شب، از صالحین‌اند:
- لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ. یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ. «2»

2. 5. ب- برای متهجّد و برپاکننده نماز شب مقامی است محمود و ستوده که‌
پروردگار متعال او را برای این مقام برمی‌انگیزد:
- وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً. «3»
ج- پاداش برپاکننده نماز شب، آن‌چنان مایه چشم روشنی و نشاطانگیز است که هیچ نفسی از آن آگاه نیست:
- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ. تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ. أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ. «4»
د- برای برپاکننده نماز شب، عظیم‌ترین اجر و پاداش نزد خدای متعال است:
- إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ ... وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. «5»
______________________________
(1). بینه/ 5.
(2). آل عمران/ 114- 113.
(3). اسراء/ 79.
(4). سجده/ 15 و 16 و 17.
(5). مزمّل/ صدر و ذیل آیه 20.
ص: 286

6. ب- پاداش باقیات صالحات، در تسبیحات‌

1. تسبیح و حمد پروردگار، نشانه ایمان به آیات الهی است:
- إِنَّما یُؤْمِنُ بِآیاتِنَا الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ. «1»

2. همه آنچه در آسمان و زمین است، تسبیح‌گوی خالق یکتا هستند:
- تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً. «2»
- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَفْعَلُونَ. «3»
- هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. «4»
- یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ. «5»
- یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ. «6»

3. تسبیح و یاد خدا در اوقات شبانه‌روز، امر خدای متعال به بنده‌اش است:
- قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ. «7»
- فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ. «8»
- فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی «9»
______________________________
(1). سجده/ 15.
(2). اسراء/ 44.
(3). نور/ 41.
(4). حشر/ 24.
(5). جمعه/ 1.
(6). تغابن/ 1.
(7). آل عمران/ 41.
(8). حجر/ 98.
(9). طه/ 130.
ص: 287
- وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَ کَفی بِهِ بِذُنُوبِ عِبادِهِ خَبِیراً. «1»
- فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ. «2»
- فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ. وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ. «3»
- وَ اصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ. وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ. «4»
- فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ.* «5»
- فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ. «6»
- وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا. «7»
- سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی. «8»
- فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً. «9»

4. استمرار و تداوم ذکر تسبیح در اوقات شبانه‌روز، موجب خشنودی خاطر است:
- فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی «10»
پروردگارا! آیات تو را در این‌که رکن اساسی باقیات صالحات، انجام طاعات توست، تصدیق کردیم. خدایا! توفیق انجام طاعاتت را آن‌چنان‌که مطلوب توست، به ما عنایت فرما.
آمین، یا رب العالمین!
______________________________
(1). فرقان/ 58.
(2). غافر/ 55.
(3). ق/ 40- 39.
(4). طور/ 49- 48.
(5). واقعه/ 74 و 96.
(6). الحاقة/ 52.
(7). انسان/ 26.
(8). اعلی/ 1.
(9). نصر/ 3.
(10). طه/ 130.