باب هشتم
در آداب مسواك كردن
قَالَ الصَّادِقُ (عليه السلام) : قَالَ النَّبِىُّ (صلى الله عليه وآله وسلم) : اَلسِّوَاكُ مُطَهِّرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعٌ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ .
وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةِ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاِْسْتِغْفارِ بِالاَْسْحارِ .
وَطَهِّرْ ظاهِرَكَ وَباطِنَكَ مِنْ كُدُوراتِ الْمُخالِفاتِ وَرُكُوبِ الْمَناهي كُلِّها للهِِ تَعالى فَإِنَّ النَّبِىَّ (عليه السلام) أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلا لاَِهْلِ الْيَقْظَةِ .
وَهُوَ أَنَّ السِّواكَ نَباتٌ لَطيفٌ نَظيفٌ وَغُصْنُ شَجَر عَذْب مُبارِك وَالاَْسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللهُ تَعالى فِي الْخَلْقِ آلَةً وَآداةً لِلْمَضْغِ وَسَبَباً لاِشْتِهاءِ الطَّعامِ وَإِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَهِيَ جَوْهَرَةٌ صافِيَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضيغِ الطَّعامِ وَتَتَغَيَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَيَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِي الدِّماغِ .
فَإِذا اسْتاكَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنِ بِالنَّباتِ اللَّطيفِ وَمَسَخَها عَلَى الْجَوْهَرَةِ الصَّافِيَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَالتَّغَيُّرِ وَعادَتْ إِلى أَصْلِها .
كَذلِكَ خَلَقَ اللهُ الْقَلْبَ طاهِراً صافِياً وَجَعَلَ غَداءَهُ الذِّكْرَ وَالْفِكْرَ وَالْهَيْبَةَ وَالتَّعْظيمَ وَإِذا شيبَ الْقَلْبُ الصَّافي في تَغْذِيَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَالْكَدَرِ وَصُقِّلَ بِمَصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَنُظِّفَ بِماءِ الاِْنابَةِ لِيَعُودَ عَلى حالَتِهِ الاُْولى وَجَوْهَرِيَّةِ الاَْصْلِيَّةِ الصَّافِيَةِ قالَ اللهُ تَعالى إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوابينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهَّرينَ
قَالَ الصَّادِقُ (عليه السلام) :
قَالَ النَّبِىُّ (صلى الله عليه وآله وسلم) : اَلسِّوَاكُ مُطَهِّرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعٌ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ .
بهداشت دهان و دندان
امام ششم حضرت صادق (عليه السلام) در جمله اول روايت از قول نبى بزرگوار اسلام نقل مى كند ، كه حضرت فرمود : مسواك كردن باعث پاك شدن آلودگيهاى دهان از غذاهاى مانده در لابلاى دندانها و در سطح و گوشه و كنار فضاى دهان است و سبب تحصيل رضاى پروردگار عالم است .
آرى وقتى فضاى دهان از آلودگى پاك باشد ، و لابلاى دندانها تميز بماند ، لثه ها از دچار شدن به مرض خطرناك پيوره در امان خواهد بود ، در نتيجه بزاقى كه از دهان به معده و ساير دستگاههاى گوارشى مى رود ، از ميكروب و اشياء خسارت بار پاك و در نتيجه سلامت انسان پابرجاست ، و هر مؤمنى اينگونه در حفظ سلامت بدن بكوشد ، بدنى كه بايد در بسيارى از عبادات ، امثال ، نماز ، حج ، روزه ، جهاد ، امر به معروف ، نهى از منكر ، دستگيرى از مستمندان ، يتيمان ، فقيران شركت داشته باشد ، البته مورد رضا و عنايت و خوشنودى و لطف حضرت دوست است .
كسى كه به بهداشت و بخصوص به بهداشت دهان و دندان اهميت ندهد و باعث هجوم امراض به بدن گردد ، و در نتيجه بدن او عليل و زار و ناتوان شود ، تا حدى كه از بسيارى از امور مهمه الهيه باز بماند ، محبوب خدا نيست !!
گروهى تصور مى كنند ، جلب عنايت و خوشنودى حق ، فقط در پرتو عبادات معنوى است ، در حالى كه تصور آنان صحيح نيست ، اسلام براى ظاهر و باطن ، ماديت و معنويت ، دنيا و آخرت فرامين و قوانينى اصيل و ريشه دار دارد ، كه يك مسلمان و مؤمن بايد به تمام آن قوانين توجه كند ، و در همه شئون حيات ، خود را با اسلام عزيز هماهنگ نمايد ، روگردانى از دستورات ظاهرى اسلام ، مخصوصاً مسائل بهداشتى عمل بسيار بد و خطرناكى است . و ضرر اين روگردانى هم دنيائى است و هم آخرتى !!
مؤمن در هر حال بايد پاك و نظيف و طيب و تميز باشد ، خانه مؤمن ، لباس مؤمن ، شهر مؤمن ، كوچه و خيابان و راه مؤمن و حتى گورستانى كه مربوط به مؤمنين است بايد كاملا تميز و بهداشتى باشد .
مسئله دهان و دندان در زندگى مسلمان و مؤمن فوق العاده مهم است ، بهداشت اين دو ناحيه بايد ، خيلى سخت مورد توجه باشد ، زيرا از بركت بهداشت دهان و دندان هر شئون جسم و جان سالم ، و ديگران هم از دست انسان به اذيت نخواهند بود .
اما اگر دهان و دندان پاكيزه نباشد ، اولا دندانها زود از بين مى رود ، ثانياً دهان انسان بدبو و متعفن شده باعث آزار همسر و فرزندان و ديگران خواهد بود ، و آزار به ديگران به هر شكل ممنوع و از مصاديق ظلم است ، ثالثاً پس از مدتى كوتاه انسان دچار امراض مختلف جسمى و گوارشى شده و عليل و ناتوان خواهد شد ، و از اين رهگذر ، همچون بارى بر دوش همسر و فرزندان و مردم مؤمن سنگينى خواهد كرد ، و اينكه انسان خود را در معرض رنج و ديگران را هم در معرض زحمت بيندازد از عدالت و حكمت به دور است !!
اسلام براى مسواك ، و به تعبير گسترده تر براى بهداشت دندان و دهان قواعد محكم و متينى دارد كه اطلاع از آن دستورات آسمانى و حكيمانه براى هر مرد و زن مسلمانى لازم است .
اولا مسواك زدن از پيامبران الهى شروع شده و ثانياً دستور اكيد فرهنگ خداست .
قالَ الصَّادِقُ (عليه السلام) : اَلسِّواكُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ .
امام صادق (عليه السلام) فرمود : مسواك از آداب انبياء است .
وَقالَ أبُو عبدالله (عليه السلام) : مِنْ أَخْلاقِ الاَْنْبِياءِ السِّواكُ .
و نيز امام ششم (عليه السلام) فرمود : مسواك از اخلاق پيامبران خداست .
وَقالَ الصَّادِقُ (عليه السلام) : أرْبَعٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ : التَّعَطُّرُ وَالسِّواكُ وَالنِّساءُ وَالْحَناءُ .
و نيز حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : چهار چيز از روش فرستادگان خداست : بوى خوش ، مسواك ، ازدواج ، خضاب با حنا .
قالَ أبُو عبدالله : نَزَلَ جِبْرَئيلُ عَلى رَسُولِ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) بِالسِّواكِ وَالْخِلالِ وَالحَجامَةِ .
امام ششم (عليه السلام) فرمود : جبرئيل بر سه چيز بر پيامبر اسلام فرود آمد : مسواك ، خلال دندانها ، و خون گرفتن .
عَنْ أَبي عبدالله (عليه السلام) قالَ : قالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ : اَوْصاني جَبْرَئيلُ بِالسِّواكِ حَتَّى خِفْتُ على أَسْناني .
امام ششم فرمود : پيامبر فرمود : جبرئيل آنچنان مرا به مسواك سفارش كرد ، در حدى كه من بر دندانهايم ترسيدم «كه عجب عضو مهم و حساسى است» .
عَنِ الصَّادِقِ (عليه السلام) قالَ : قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصيني بِالسِّواكِ حَتّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَجْعَلُهُ فَريضَةٌ .
امام صادق نقل مى كند ، پيامبر فرمود به طور دائم جبرئيل مرا به مسواك سفارش كرد ، تا جائى كه گمان كردم از امور واجب خواهد شد .
عَنْ أبي جَعْفَر (عليه السلام) قالَ : قالَ النَبِيُّ (صلى الله عليه وآله وسلم) : مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصيني بِالسِّواكِ حَتّى خِفْتُ أَنْ أُحفِيَ أَوْ أُدْرِدَ .
امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد : پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود : جبرئيل دائماً مرا به مسواك سفارش مى كرد ، تا جائى كه ترسيدم دندانهايم بدون مسواك سائيده شود يا از بين برود .
ببينيد رسول عزيز اسلام مسئله مسواك را در اين روايات با ذكر نام مبارك جبرئيل يك امر الهى و متكى به وحى دانسته ، و روشن مى كند ، كه مسئله مسواك دندان و بهداشت دهان يك امر الهى است ، و البته پيروى از اين امر موجب خشنودى صاحب امر است ، به همين خاطر در ابتداى روايت امام ششم (عليه السلام) از قول رهبر اسلام آورده : مسواك باعث جلب خشنودى خداست .
قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) : فِي السِّواكِ ثَمانِيَةَ خِصال : يَطيبُ الْفَمَ ، وَيَشُدُّ الَّثَّةَ ، وَيَجْلُوا الْبَصَرَ ، وَيَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ ، وَيَفْرَحُ الْمَلائِكَةَ ، وَيُرْضِي الرَّبَّ ، وَيَزيدُ الْحَسَناتِ ، وَيَصِحُّ الْمِعْدَةَ .
پيامبر اسلام فرمود : در مسواك هشت خصلت است :
دهان را پاكيزه مى كند ، لثه را محكم مى نمايد ، به چشمان جلا و روشنائى مى دهد ، بلغم را از بين مى برد ، و فرشتگان را شاد و خداوند را خشنود مى سازد ، به حسنات مى افزايد ، و بهداشت معده است .
اما كلمه طيب از نظر مفهوم وسيع تر از لغت طاهر است ، در حقيقت پيامبر مى خواهند بفرمايند : مسواك نفعش شامل پاكى دندان ، قسمت هاى جوار دندان ، پاكيزگى دهان ، و زيبائى ميناى دندان و زيبائى چهره انسان است .
استحكام لثه با مسواك زدن به علت برطرف شدن آلودگيهائى است كه در شيار بين دندانها و لثه ها وجود دارد ، و همين آلودگى هاست كه با مسواك برطرف مى شود و لبه لثه را كه مرتب در آلودگيها غرق بوده از بين برده و لثه محكم و نو مى روياند .
اما جلاء چشم : شما وقتى عينك غبار نشسته خود را خوب پاك مى كنيد ، يا سربازى كه تفنگ خود را خوب تميز مى كند مى گويند جلا يافت ، و آنچه در طب وارد است ، همين كلمه جلا است .
اگر در حوالى چشم ها هر عامل عفونى و آلودگى بر طرف شود جلا و جلوه خاصى مى يابد ، و بر عكس اگر دچار همسايه بد شود رو به كدورت مى رود ، تا آنجا كه ممكن است يك دندان چركين يا يك سينوس عفونت يافته چشم را تار و حتى به طرف كورى بكشاند و چه بسا وجود يك كانون عفونى در دندان يا ... بر كليه يا كبد اثر غير مستقيم جلا و روشنائى چشم را كم نمايد .
نبى اكرم در هر مطلبى حتى در مورد جلاى چشم به ذكر خواص مسواك زدن و اثر آن بر اعضاء مجاور پرداخته اند ، گويا اصطلاحات طبى است كه از دهان حضرت خارج مى شود .
مثلا براى دهان كلمه طيب انتخاب مى فرمايد ، و براى لثه كلمه شدت و براى چشم كلمه جلا ، و پس از اينكه انگشت بر دگمه احساسات و عواطف پيروان خود مى گذارند و مى گويند :
اى مسلمانى كه خود جزو جامعه مسلمانانى ، و اگر فردى هستى ، تشكيل دهنده اجتماع هم هستى ، تو اگر دهانت را طيب و لثه ات را شديد و چشمت را جلا دادى ، و برادرت و افراد ديگر خانواده ات و بالاخره همه اينكار را كردند به سلامتى اجتماع مسلمانان افزوده شده ، و پيشبرد اجتماع مسلمين به طرف يك بهداشت صحيح و اصولى نه تنها فرشتگان را شاد مى سازد ، بلكه آن كه خالق فرشتگان و دهان و لثه و چشم است راضى مى گردد .
با توجه به اينكه هركس خدا از او راضى است ، بهداشت روحى و روانى بسيار جالبى هم دارد ، علاوه بر اينكه از اين راه بر حسنات خود افزوده و مأجور و مثاب است معده خود را صحت بخشيده است .
نمى دانم به اين معجزه حضرت توجه فرموديد ، كه چرا جلاى چشم و طيب بودن دهان و جلا داشتن چشم را اول آورده و بعد به خشنودى و رضاى فرشتگان و خدا پرداخته و در آخر به بهداشت معده فرموده است ؟
مگر نيست كه در اسلام هميشه و همه جا رعايت ترتيب شده ، و مطالب بر حسب اهميت ، از مهم ترين شروع كرده و به آخر مى رسد ، يا از قدمت آغاز نموده ، ابتدا قديمى ترين را آورده و به زمان حال ختم مى نمايند ، اما در اينجا چه شد كه بهداشت دهان و دندان آغاز سخت است ، و در ميان خشنودى خدا و فرشتگان ، و در پايان از صحت معده صحبت مى شود !!
اگر بهداشت روانى شما درست نباشد ، «يعنى مجرى دستورات روحى و عبادى و معنوى حضرت حق نباشيد» مسواك دندان ها را پاك و دهان را خوشبو و لثه را محكم مى سازد ، اما با روان نادرست و روحيه مضطرب ، ناحيه هيپوتالاموس و ساير غدد و اعضاء اجازه نمى دهند گوارش درست باشد ، از اين رو مسواك و خشنودى خدا با هم عامل معده اند آرى به قول قرآن مجيد :
( إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ ) .
خداوند به تائبين ، يعنى آنان كه با تمام وجود متوجه بازگشت به سلامت روان و نفس و عمل اند ، و به آنان كه هر نوع طهارت اعم از ظاهرى و باطنى رعايت مى كنند علاقه و محبت دارد .
اين مسئله را نيز بايد توجه داشت ، كه طبيبان بزرگ مربوط به دندان ، سفارش مى كنند مسواك را از عرض دندان بزنيد ، و اين مطلبى است كه در چهارده قرن قبل نبى بزرگ اسلام سفارش كرده اند .
قالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله وسلم) : إِذا اسْتَكْتُمْ فَاسْتاكُو عَرَضاً .
پيامبر عزيز فرمود : چون خواستيد مسواك كنيد ، از عرض دندان ها مسواك بزنيد .
وقت مسواك
قبل از خوابيدن وقت بسيار مناسبى براى مسواك است ، براى اينكه ساعت هامحيط دهان در آرامش است ، عمل تخمير به راحتى در آن محوطه مساعد مى تواند انجام گيرد ، يا اگر ميكربى باشد قدرت دارد فعل و انفعالاتى صورت دهد .
و بعد از خواب وقت بسيار خوبى است ، زيرا هرچه در زمان استراحت بوجود آمده ، و حاصل رشد ميكربها يا عمل تخمير است بايد پاك كرد .
براى آنان كه كمى محتاط ترند ، مسواك كردن قبل از غذا كه در اثر تماس غذا با آلودگى ها حتى يك ذره كثافت وارد گوارش نشود . و مسواك زدن بعد از غذا تا چيزى نماند كه براى عمل تخمير يا آلودگى كانونى باشد ، بسيار مناسب است .
نبى گرامى به حضرت على (عليه السلام) فرمود :
وَعَلَيْكَ بِالسِّواكِ عِنْدَ كُلِّ وُضُوء .
يا على بر تو باد كه با هر وضو مسواك كنى .
و در روايتى فرمود : يا على بر تو باد با هر وضوئى كه نماز مى خواهى بخوانى به مسواك زدن ، و از آن حضرت است كه مسواك زدن نصف وضوست .
و نيز آن حضرت فرمود : اگر امتم به رنج نمى افتادند ، به آنان دستور مى دادم كه با هر وضو مسواك كنند .
سفارش مسواك زدن را با وضو درگذشته آنقدر رعايت مى كردند ، كه مردى قبل از وضو فراموش كرد مسواك بزند . نزد حضرت صادق آمد و جريان را به عرض حضرت رساند ، حضرت فرمود اكنون كه قبل از وضو مسواك را فراموش كرده اى بعد از نصف وضو است .
پيامبر فرمود :
يا عَلي عَلَيْكَ بِالسِّواكِ لِكُلِّ صَلاة .
يا على بر تو باد كه با هر نماز مسواك بزنى .
قالَ الصَّادِقُ (عليه السلام) : رَكْعَتانِ بِالسِّواكِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعينَ رَكْعَةً بِغَيْرِ سِواك .
امام ششم فرمود : دو ركعت نماز با مسواك ، از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك بالاتر است .
در روايت آمده نبى اسلام هر نوبت از خواب بر مى خاستند مسواك مى كردند ، امام ششم مى فرمايد : هرگاه شب بلند شدى مسواك بزن ، كه فرشته مى آيد و دهان بر دهانت مى گذارد ، و هر حرفى مى زنى و مى خوانى ملك از آسمانها بالا مى برد ، پس دهانت بايد خوشبو باشد .
از حضرت باقر (عليه السلام) است : هرگاه از رختخوابت برخاستى به اطراف آسمانها نظر كن و بگو الحمد لله و بر تو باد به مسواك زدن كه مسواك زدن در سحر پيش از وضو از مقررات است ، سپس وضو بگير .
نبى اكرم فرمود : دهانهاى شما يكى از راههاى نزديك شدن به خداست ، پس محبوب ترين دهانها خوشبوترين آنهاست ، هر اندازه مى توانيد دهان را خوشبو نگه داريد .
در دنباله جملات مورد شرح امام ششم مى فرمايد : پيامبر اسلام مسواك را از سنت هاى سخت و آداب مهم دين خود شمرده ، و در مسئله مسواك براى ظاهر و باطن بدن ، يا براى ظاهر جسم و باطن جان منافع زيادى است ، كه صاحبان عقل از شمردن آن عاجزند .
وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةِ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاِْسْتِغْفارِ بِالاَْسْحارِ .
امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد : چنانكه چرك دندان را با مسواك از غذاهاى مانده شب پاك مى كنى ، همچنين آلودگيهاى نفس و وجود خويش را كه به سبب گناه و عصيان فراهم آورده اى با گريه و خشوع قلب و نماز شب و استغفار در سحر پاك كن .
در اين جمله به چهار موضوع بسيار مهم ، كه در پاكسازى وجود انسان از اهم عوامل است اشاره رفته است :
1 ـ گريه و زارى .
2 ـ خشوع .
3 ـ شب زنده دارى به عبادت .
4 ـ استغفار در سحر .
گريه
گريه و زارى در پيشگاه حضرت حق ، چه از شوق ، چه از خوف چه از عشق ، چه به هنگام دعا يا قرائت قرآن ، يا خواندن مطالب و اشعارى كه آدمى را به ياد دوست مى اندازد ، چه براى فراق از حضرت يار ، در قرآن مجيد و روايات عالى اسلامى از موضع بسيار بسيار مهمى برخوردار است .
گريه و زارى براى خدا ، از مهم ترين ارزش ها ، و از بهترين كارها ، و از والاترين عبادت هاست .
مؤمن در پيشگاه حضرت دوست داراى علائمى است ، و از علائم مهم او گريه و اشك چشم است .
گريه بر فقدان دنيا و ماديات ، گريه به هنگام شكست از عشق هاى مادى و موسمى ، دليل بر پستى روح و دنائت نفس است .
گريه براى جناب او ، بخصوص در خلوت و مخصوصاً به هنگام عبادت ، و گريه بر فقدان اولياء بخصوص حضرت سيد الشهداء (عليه السلام) و گريه براى مرگ عزيزانى كه از ارزش ايمانى برخوردار دارند ، گريه صحيح و گريه اى است كه انسان به خاطر آن مأجور است ، البته اجر انسان به تناسب موضوع گريه است ، اگر گريه براى خدا يا براى حضرت حسين (عليه السلام) باشد ، در صورتى كه انسان از شرايط ايمانى برخوردار باشد ، اجرش عظيم و مزدش بى پايان است .
گريه از اعظم نعمت هاى معنوى خداوند به انسان است ، و چشمى كه جداً اشك ندارد صاحبش از ارزش والا برخوردار نيست ، و جمود چشم او علامت قساوت قلب است ، چنين انسانى حتماً بايد در رفع عيب خود بكوشد .
در باب اينكه گريه از علائم الهى بودن عبد است ، در قرآن مجيد مى خوانيم :
( وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ ) .
و چون آياتى كه به رسول فرستاده شد بشنوند ، از ديدگان آنان اشك جارى مى شود ، زيرا حقانيت آنچه بر رسول نازل شده شناخته گويند : بارالها ما به رسول تو محمد و كتابت قرآن ايمان آورديم ، ما را در زمره گواهان صديق او بنويس .
( ... إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَبُكِيّاً ) .
حال آنها در بندگى چنان است ، كه هرگاه آيات رحمان بر آنان تلاوت شود ، با گريه شديد روى اخلاص برخاك نهند .
گريه براى خدا ، دليل حال درون و خشوع قلب ، و خضوع اعضاء و جوارح انسان در پيشگاه مقدس ربوبى است .
مسئله گريه در پيشگاه حضرت احديت آنقدر با ارزش است ، كه حضرت سجاد (عليه السلام) ، در يكى از دعاهاى خود عرضه مى دارد : الهى روزى كه چشم من از گريه در خانه تو بخواهد باز بماند آن روز را روز مرگ من قرار بده .
و در زيارت امين الله عرضه مى دارد :
وَعَبْرَةَ مَنْ بَكَى مِنْ خَوْفِكَ مَرْحُومَةٌ .
اشكى كه از براى خوف تو بريزد مورد ترحم تو است .
در مقدمه دعاى عرفه حضرت سيد الشهداء (عليه السلام) آمده : پس شروع فرمود آن حضرت در سئوال از حق ، و اهتمام نمود در دعا و آب از ديده هاى مباركش جارى بود پس بدينگونه دعا را ادامه داد ...
آرى گريه و زارى در پيشگاه حضرت دوست از روى خضوع و تذلل و مسكنت و فقر ، و به هنگام دعا و نيايش ، و بخصوص در وقت نماز و عبادت ، يكى از مهم ترين كارهاى انبياء و امامان (عليهم السلام) بود .
جلال الدين مولوى بلخى در دفتر پنجم مى فرمايد :
تا نگريد ابر كى خندد چمن *** تا نگريد طفل كى نوشد لبن
طفل يك روزه همى داند طريق *** كه بگريم تا رسد دايه شفيق
تو نمى دانى كه دايه دايگان *** كم دهد بى گريه شيرت رايگان
گفت وليبكوا كثيراً گوش دار *** تا بريزد شير فضل كردگار
گريه ابر است و سوز آفتاب *** استن دنيا همين دو رشته ياب
گر نبودى سوز مهر و اشك ابر *** كى شدى اجسام مازفت و سطبر
كى بدى معمور اين هر چار فصل *** گر نبودى اين تف و اين گريه اصل
سوز مهر و گريه ابر جهان *** چون همى دارد جهان را خوش دهان
آفتاب عقل را در سوز دار *** چشم را چون ابر اشك افروز دار
چشم گريان بايدت چون طفل خرد *** كم خور اين نان را كه نان آب تو برد
در قسمت ديگرى از دفتر پنجم مى فرمايد :
گريه با صدق بر جانها زند *** تا كه چرخ و عرش را گريان كند
گريه بى صدق بى شورش بود *** ديو زان بر گريه اش خندان شود
روايات و دعاهاى اسلامى چه ارزش والائى براى گريه قائل شده اند ، روايات مربوط به گريه عموماً در معتبرترين كتب حديث و روايت است ، كه لازم است به نمونه هائى از آن روايات عالى اشاره شود :
پيامبر بزرگ اسلام به على (عليه السلام) مى فرمايد : تو را براى خودت به خصلت هائى سفارش مى كنم سپس فرمود : خدايا او را در اين امور كمك كن .
اول : به صدق و راستى ، از دهانت هرگز دروغ خارج نشود ، دوم : به ورع و پاكدامنى هيچگاه جرأت به خيانت در خود راه مده ، سوم : خوف از خدا ، به گونه اى كه و را مى بينى ، چهارم : زياد گريه كردن از خشيت خداى عز و جل ، كه به هر قطره اشكى بيتى در بهشت برايت بنا مى شود ، پنجم : بخشيدن مال و جان در راه خدا و حفظ دين ، ششم : پيروى از روش من در نماز و روزه و صدقه ، اما نماز پنجاه و يك ركعت ، اما روزه در هر ماه سه روز ، پنجشنبه اول ماه و چهارشنبه وسط ماه و پنج شنبه آخر ماه ، اما صدقه در حدى كه بگويند اسراف در بخشش دارد ولى اسراف نكرده باشى .
ترا به نماز شب سفارش مى كنم ، تو را به نماز شب سفارش مى كنم ، تو را به نماز شب سفارش مى كنم و ترا به نماز زوال شمس سفارش مى نمايم ، در هر حال قرآن بخوان ، در نماز دست را بلند كرده و در پيشگاه حق آن را دگرگون و واژگون كن ، با هر وضو و نمازى مسواك كن ، و به تمام حسنات اخلاقى آراسته شو ، و از تمام سيئات اخلاقى دورى نما ، اگر اين برنامه ها را انجام ندادى و دچار انواع خسارت ها شدى خود را سرزنش كن .
أَنَّهُ (صلى الله عليه وآله وسلم) كَانَ يَبْكي حَتّى يُغْشى عَلَيْهِ .
رسول گرامى اسلام در برابر حضرت حق آن قدر گريه مى كرد ، تا جائى كه از حال مى رفت !!
در روايت آمده ابوذر از خشيت حضرت رب به حدى گريه كرد كه چشم درد گرفت ، گفتند اگر از خدا رفع چشم دردت را مى خواستى ، شفا مى يافت ، گفت : چه علتى تو را از درد چشم منصرف كرده ؟ گفت دو موضوع بزرگ : بهشت و جهنم !!
پيامبر اسلام به ابوذر فرمودند : علمى كه باعث گريه انسان نشود ، علم با منفعت نيست خداوند در قرآن مجيد عالمان را بدين گونه ستوده :
( إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلاَْذْقَانِ سُجَّداً * وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِن كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَيَخِرُّونَ لِلاَْذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعاً ) .
البته آنها كه پيش از اين به مقام علم و دانش رسيدند ، هرگاه اين آيات ، بر ايشان تلاوت شود همه با كمال خضوع و فروتنى سر طاعت بر حكم آن فرود آوردند ، و گويند پروردگار ما پاك و منزه است ، البته وعده خداى ما محقق الوقوع است ، و آنها با چشم گريان سر بر خاك عبوديت نهاده ، پيوسته بر ترسشان از خداى بيفزايد .
و نيز پيامبر بزرگ فرمود : اى ابوذر كسى كه مى تواند گريه كند ، پس گريه كند ، اگر نمى تواند قلباً محزون شود و به صورت گريه كن درآيد كه قلب سخت و قاسى ، از خدا دور است ...
پيامبر فرمود : علامت بدبختى ، خشكى چشم ، سنگ دلى ، شدت حرص در طلب رزق ، و اصرار بر گناه است .
در روايات آمده چيزى از عمل خير برابر با گريه از خوف خدا نيست .
و نيز در حديث آمده : چشمى كه از خوف خدا گريست در قيامت گريان نيتس ، و قطره اى از اشك چشم براى خدا دريائى از آتش را خاموش مى كند ، و اگر گريه كننده اى در امتى بگريد به همه رحم خواهد شد ، و خوشا به حال بنده اى كه خداوند او را در گريه ببيند ، و گريه كنندگان در قيامت در رفيق اعلا هستند ، و نزديكترين مرحله عبد به رب گريه در سجده است .
آرى گريه در سجده چه گريه پر ارزش و با قيمتى است ، و راستى كارى همچون او در ميان برنامه هاى عبادتى نمى توان يافت .
انسان توفيق پيدا كند در كنج خلوتى به وقت سحر با توجه به عظمت دوست و حقارت خود ، و با توجه به پرونده سياه و پر از وزر و وبال ، عصيان و خطائى كه نسبت به حضرت يار داشته ، سر به سجده گذارد و با توجه كامل و دل شكسته و اشك ريزان بخواند و با خواندن و گريه تمام وجود خود را شستشو دهد .
خوش آن سروى كه بستانش تو باشى *** خوش آن گل كه گلستانش تو باشى
چمن گاه دل و بستان جانم *** بود خرم چو دهقانش تو باشى
خوشا آن بلبل سرمست عاشق *** كه در هر صبح دستانش تو باشى
خوشا آن دل كه دلبر در بر اوست *** خوشا آن جان كه جانانش تو باشى
دلم چون گوى در چوگانت افتاد *** خوشا گوئى كه چوگانش تو باشى
خوشا انسان كه در عينش تو باشى *** خوشا عينى كه انسانش تو باشى
خوش آن مسلم كه اسلامش تو دادى *** خوش آن محسن كه احسانش تو باشى
سر و سامان من جز عشق تو نيست *** خوشا آن سر كه سامانش تو باشى
يقين در ملك جان سلطان توئى بس *** خوشا ملكى كه سلطانش تو باشى
خوش آن مؤمن كه ايمان تو دارد *** خوش آن عارف كه عرفانش تو باشى
خوشا شادى وقت آن كه دائم *** غم پيدا و پنهانش تو باشى
چو تير غمزه ات خورد اين دلم گفت *** خوشا تيرى كه پيكانش تو باشى
بخونم كرده اى تو دست رنگين *** خوشا خونى كه تاوانش تو باشى
تو مهمان دل اشكستگانى *** خوشا آن دل كه مهمانش تو باشى
خوشا آن صاحب گنج جوان بخت *** كه گنج كنج ويرانش تو باشى
خشوع
بسيارى از سالكان راه و عارفان بيدار ، و عاشقان وصال عقيده دارند ، خشوع امرى است كه اكثراً مربوط به قلب است ، و يكى از عالى ترين حالات دل انسانى است . و راه تحصيلش معرفت بالله است .
تفسير شريف «الميزان» در توضيح آيه شريفه سوره حديد : ( أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ ) مى فرمايد : خشوع اثر برداشتن قلب از عظمت و جلال وجود مقدس حضرت اوست . انسانى كه به درك صفات او توفيق پيدا كند ، بدون شك قلب خاشعى نصيب او خواهد شد .
صاحب «قاموس قرآن» در جلد دوم صفحه 249 مى فرمايد :
آنچه مسلم است اين است كه خشوع به معنى تذلل و تواضع است و آن با سكوت و آرامى و اطاعت و سر به زير انداختن قابل جمع و تطبيق است .
و اين حقيقت هم درباره قلب به كار رفته هم درباره ساير اعضاء و به عبارت ديگر داراى معناى وسيعى است ، هم شامل حال درون است و هم شامل وضع بيرون آدمى است . در آيه شانزدهم حديد درباره قلب به كار رفته و در سوره طه صد و هشت براى صدا :
( وَخَشَعَتِ الأَصْوَاتُ لِلرَّحْمنِ فَلاَ تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْساً ) .
صداها براى مذلت در پيشگاه خدا ، بيفتد و آرام شود ، و جز صداى خفيف نشنوى .
در هر صورت بيشترين استعمال خشوع در مسئله قلب است ، چنانچه آيات و روايات نشان مى دهد :
امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد : خداوند عز و جل به موسى خطاب كرد ، مى دانى چرا از ميان اين همه افراد خلقم تو را به صحبت خود انتخاب كردم ، عرضه داشت يا رب براى چه ؟ پاسخ شنيد : اى موسى بندگانم را زير و رو كردم ، كسى را در مقام نفس متذلل تر از تو نسبت به خودم نيافتم ، اى موسى هرگاه نماز مى خواندى صورتت را بر خاك مى گذاشتى .
خشوع نمى گذارد ، انسان از عبادت و بيدارى شب و گريه در گوشه خلوت راحت باشد ، دل خاشع پر قيمت ترين دل در بارگاه قدس حضرت دوست است :
قلب مهم ترين و حساس ترين و پر ارزش ترين عضو است ، در صورتى به صفت خشوع ، اخلاص ، يقين ، محبت ... آراسته باشد ، عين القضاة در بيان عظمت قلب مى فرمايد :
دريغا هرگز ندانسته اى كه قلب لطيفه است و از عالم علوى است ، و قالب كثيف است و از عالم سفلى است .
خود هيچ الفت و مناسبت ميان ايشان نبود و نباشد ، واسطه و رابطه ميان دل و قالب بر گماشتند كه : ( أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ ) .
تا ترجمان قلب و قالب باشد ، تا آنچه نصيب دل باشد دل با آن لطيفه بگويد ، و آن لطيفه با قالب بگويد .
دريغا از ( أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ ) چه فهم كرده اى ، اگر قلب را مجرد در قالب تعبيه كردندى ، قلب با قالب قرار و انس نگرفتى و قالب به احوال قلب طاقت نداشتى و گداخته شدى .
اين لطيفه حقيقت آدمى را واسطه و حايل كردند ميان قلب و قالب ، دريغا اين قدردانى كه قلب ملكوتيست و قالب ملكى ، در ملك كسى زبان ملكوت نداند ، اگر زبان جبروتى نباشد اگر خواهى مثالش بشنو .
عجمى زبان عربى فهم نكند الا به واسطه ترجمانى كه هم عربيت داند و هم عجميت آخر معلوم باشد كه جز اين پنج حواس صورتى ، پنج حواس معنوى و باطنى هست ، اكنون اين همه در نهاد تو تعبيه است .
دريغا اى زيز كه قلب ندارى ، كه اگر داشتى آنگاه با تو بگفتى كه قلب چيست ، كار دل دارد ، دل را طلب كن و با دست آر ، دانى كه دل كجاست ، دل را بين اصبعين من اصابع الرحمن طلب مى كن . دريغا اگر جمال اصبعين من اصابع الرحمن حجاب كبريا برداشتى ، همه دلها شفا يافتندى ، دل داند كه دل چيست و دل كيست منظور الهى دل آمد و خود دل لايق بود كه : إِنَّ اللهَ لا يَنْظُرُ إلى صُوَرِكُمْ وَلا أَعْمالِكُمْ وَلكِنْ يَنْظُرُ إلى قُلُوبِكُمْ .
اى دوست دل نظرگاه خداست ، چون قالب رنگ دل گيرد و هم رنگ دل شود قالب نيز منظور باشد .
دريغا ، ( بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ * فِي لَوْح مَحْفُوظ ) ابن عباس گفت : اين لوح محفوظ دل مؤمنانست مگر كه مصطفى (عليه السلام) از اينجا گفت كه :
إنَّ الْعَرْشَ يَنالُ جَميعَ ما خَلَقَ اللهُ .
يعنى عرش مجيد ، محيط جمله مخلوقات و موجودات آمده است ، باش تا بدانى كه : ما وَسَعَني أَرْضي وَلا سَمائي وَلكِنْ وَسَعَني قَلْبُ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ .
زمين مرا بر نتابد ، و آسمان طاقت ما ندارد ، عرش در خور ما نياد و دل مؤمن را ما را قبول كرد ، نخست ما او را قبول كرده بوديم .
روزى يكى از مصطفى پرسيد كه : أين الله ؟
گفت : في قُلُوبِ عِبادِه .
در دل بندگان ، خود بايد جست .
وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَما كُنْتُمْ .
اين معنا باشد ، چون دل تو را حاصل آمد و دل را باز يافتى روح خود جمال عزت با تو نمايد ، در هر صورت خشوع يكى از مهم ترين عوامل تطهير دل و ارتقاء قلب به مدارج كمال است .
به قول عارف شوريده دل ، و حكيم سالك صفاى اصفهانى :
ساقى جان بجام من ريخت مى مدام دل *** گشت زپاى تا سرم مست مدام جام دل
ملك دل است رام من ، سكه دل به نام من *** دل همگى بكام من ، من همگى به كام دل
صدر جلال پادشه شاه بر اوست متكى *** كوه و زمين و آسمان صف زده در سلام دل
عقل ستاده پشت در عشق بگاه مستقر *** نوبت سلطنت زند بر طبقات بام دل
عرش بدان معظمى گشت به پاى دل زمى *** دولت عرش اعظمى يافت زفيض عام دل
داده به بحر جوش راهوش وخرد سروش ر *** چرخ گشاده گوش را تا شنود كلام دل
گفتم ماه من توئى دلبر و شاه من توئى *** جز تو كه داد خواهدم شرح دل و پيام دل
گفت كه فاش مى كند دعوى مستواللهى *** ارض وسماست و اله وكون و مكان غلام دل
گفتم من گداى تو خاك در سراى تو *** ميدهدم نداى تو فيض على الدوام دل
كعبه توئى مراد را ، راه توئى معاد ر *** اينكه دهى جماد را سرعت سير گام دل
ديد به طوع بنده ام مرده شاه زنده ام *** داد بدست سر من سلطنت تمام دل
مالك ملك دل شدم رسته زآب و گل شدم *** آدم معتدل شدم از شرف مقام دل
مست مدام حق منم باده جام حق منم *** سر تمام حق منم از سر اهتمام دل
شب زنده دارى
مسئله شب ، از اعظم نعمت هاى الهى است كه با تمام منافعش به بندگان عنايت شده .
خلوت شب براى عارفان و عاشقان ، و عابدان وس اجدان ، از بهترين ساعات ايام دهر و تمام روزگار است .
بسيارى از اولياء و عاشقان با مركب شب به مقام قرب و ميدان وصال حضرت دوست رسيدند .
معراج بزرگ انسان روزگار ، عقل كل ، هادى سبل حضرت محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) در شب بود .
مهمانى خاص حضرت موسى در كوه طور ، در پيشگاه حضرت دوست در چهل شب بود .
نزول قرآن مجيد در شب قدر بود ، و بسيارى از اتفاقات الهيه و ريزش فيوضات ربانيه در شب بود .
به قول عارف واله ، حافظ شيراز در معنويت شب :
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند *** وندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
بيخود از شعشعه پرتو ذاتم كردند *** باده از جام تجلى صفاتم دادند
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شب *** آن شب قدر كه اين تازه براتم دادند
بعد از اين روى من و آينه وصف جمال *** كه در آنجا خبر از جلوه ذاتم دادند
من اگر كام روا گشتم و خوشدل چه عجب *** مستحق بودم و اينها به زكاتم دادند
هاتف آن روز بمن مژده اين دولت داد *** كه بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند
اينهمه شهد و شكر كز سخنم مى ريزد *** اجر صبريست كز آن شاخ نباتم دادند
همت حافظ و انفاس سحر خيزان بود *** كه زبند غم ايام نجاتم دادند
قرآن مجيد براى شب بيداران ارزشى بس بلند قائل است ، و بيدارى شب را براى عبادت از علائم عاشقان و والهان و عابدان و متصفان به محبت محبوب حقيقى عالم مى داند .
( أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِداً وَقَائِماً يَحْذَرُ الآخِرَةَ وَيَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الأَلْبَابِ ) .
آيا كسى كه پاسى از شب را به طاعت خدا به سجود و قيام پردازد و از عذاب آخرت ترسان و به رحمت خدا اميدوار باشد ، با كسى كه روز و شب به كفر و عصيان مشغول است يكسان است ؟ بگو اى رسول آنان كه اهل دانش اند با مردم جاهل يكسانند ؟ منحصراً خردمندان عالم متذكر اين مسئله هستند .
بسيارى از مفسران عقيده دارند ، اين آيت در شأن آنان كه شب را به عبادت دوست مشغولند نازل شده است .
( إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّات وَعُيُون * آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ * كَانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ ) .
آن روز پرهيزكاران همه در بهشت و بر لب چشمه هاى آب غنوده اند ، همان نعمت ها كه خدا به آنها عطا كند فرا گيرند ، چرا كه در دنيا مردم نيكوكارى بودند ، و از شب اندكى را مى خوابيدند و بقيه آن را به عبادت مشغول بودند .
انبياء گرام الهى و ائمه طاهرين و بيداران راه ، و عاشقان جمال و عارفان به حضرت مولا قسمت عمده اى از ساعات شب خود را به قيام و سجود و ركوع و قنوت و گريه مى گذراندند ، و بالاترين لذت را از اين برنامه عظمى و مسئله والا مى بردند .
بيدارى شب و عبادت و مناجات رسول عزيز اسلام داستانى است ، كه هر انسانى زا شنيدن آن تعجب مى كند ، و گاهى انسان طاقت استماع عبادات رسول مكرم الهى را ندارد .
على (عليه السلام) اعبد مردم و سيد عابدين و مصباح متهجدين بود ، نمازش از همه كس بيشتر و روزه اش فزون تر بود ، تمام بندگان الهى پس از او از آن جناب نماز شب و ملازمت در اقامت نوافل را آموختند ، و شمع يقين را در راه دين از مشعل او فروختند . پيشانى نورانى اش از كثرت سجود پينه كرده بود و محافظت آن بزرگوار بر اداى نوافل به حدى بود كه نوشته اند :
در ليله الهرير در جنگ صفين در بين دو لشكر نطعى برايش گسترده بودند ، و بر آن نماز مى كرد ، و تير از راست و چپ او مى گذشت و بر زمين مى آمد و ابداً آن حضرت را تزلزلى نبود ، و وحشتى در ساحت وجود مقدسش راه نداشت ، به هنگام شب آنچنان در عبادت و گريه غرق بود ، كه گاهى غش مى كرد ، و مهم تر از همه اينكه ، حضرت على بن الحسين با آن كثرت عبادت و نماز مى فرمود :
وَمَنْ يُقْدَرُ عَلى عِبادَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبيطالِب عَلَيْهِ السَّلامُ ؟!!
چه انسانى را توانائى عبادت على بن ابيطالب است ؟!!
امام ششم (عليه السلام) مى فرمايد : امام حسن (عليه السلام) در زمان خود از همه اهل زمان عبادت و زهدش بيشتر بود .
هرگاه ياد مرگ و قبر و بعث و نشور و گذشتن بر صراط مى كرد گريه مى كرد ، و چون عرض اعمال را بر حضرت حق توجه مى نمود نعره مى كشيد و مدهوش مى گشت ، و چون به نماز مى ايستاد بندهاى بدنش مى لرزيد ، براى اينكه خود را در برابر حضرت ذوالجلال مى ديد ، و چون ياد بهشت و دوزخ مى كرد ، مضطرب مى شد مانند اضطراب كسى كه دچار گزش مار و عقرب شده ، در آن حال از خداوند طلب بهشت مى كرد و به حضرت او از عذاب جهنم پناه مى برد .
ابن بابويه به سند معتبر از امام مجتبى (عليه السلام) روايت مى كند كه حضرت فرمود : كه در شب جمعه مادرم فاطمه (عليها السلام) در محراب خود ايستاده و مشغول بندگى حق تعالى گرديد و پيوسته در ركوع و سجود و قيام و دعا بود تا صبح طالع شد !!
ابن عبد ربه كه از علماى اهل سنت است در كتاب «عقد الفريد» روايت كرده كه خدمت حضرت على بن الحسين عرض شد چرا اولاد پدر شما كم است ؟ فرمود تعجب است كه چگونه مثل من اولادى از براى او باشد ؟ چه آن كه پدرم در هر شبانه روز هزار ركعت نماز مى گذارد پس چه زمان فرصت رفتن پهلوى زن داشت ؟!!
امام چهارم (عليه السلام) عابدترين مردم اهل روزگار بود ، و كسى از مردم عالم طاقت عبادت او را نداشت !!
آن حضرت در شبانه روز هزار ركعت نماز مى گذاشت ، و به وقت نماز بر بدنش لرزه مى افتاد ، و رنگش زرد مى شد ، و چون به نماز مى ايستاد مانند ساق درخت بى حركت بود ، و چون به مالك يوم الدين مى رسيد چندان آن را تكرار مى كرد كه نزديك بود قالب تهى كند ، و وقتى كه به سجده مى رفت سر بر نمى داشت تا عرق از جبين مباركش جارى شود ، و شب ها را به عبادت به روز مى آورد .
از حضرت صادق روايت شده كه پدرم امام باقر فرمود : روزى كه بر پدرم على بن الحسين (عليه السلام) وارد شدم ، ديدم كه عبادت در آن حضرت بسيار تأثير كرده و رنگ مباركش از بيدارى زرد گرديده و ديده اش از بسيارى گريه مجروح گشته ، و پيشانى نورانيش از كثرت سجود پينه كرده ، و قدم شريفش از زيادى قيام در نماز ورم كرده ، چون او را بر اين حال مشاهده كردم خودم را نتوانستم از گريه حفظ كنم ، بسيار گريستم ، آن حضرت متوجه تفكر بودند ، بعد از زمانى به من نظر انداختند و فرمودند كه بعضى از كتابها كه عبادت على (عليه السلام) در آنجا نوشته شده به من ده چون ببياوردم و پاره اى بخواندند ، بر زمين گذاشتند و فرمودند چه كسى ياراى آن را دارد كه مانند على بن ابيطالب عبادت كند .
به قول عارف نكته سنج ، مرغ خوش الحان باغ ملكوت الهى قمشه اى در وصف حال عاشقان :
زبيم هجر جانان خسته جانند *** بدرد عشق زار و ناتوانند
زاندوه فراقش لاغر اندام *** هراسان تا چه پيش آيد سرانجام
مبادا روى جانان را نبينند *** بهجرش تا ابد دلخون نشينند
تن لاغر زدرد عشق جان يافت *** زلطف دوست روح جاودان يافت
كسى كش بيم هجران نيست در دل *** كند فربه تن خاكى چه حاصل
كمال گوسپندان فربهى دان *** تو فربه خواه جان گر هستى انسان
توئى آدم خليفه ايزد پاك *** به نيرومندى جان نزتن خاك
بكاه از جسم و جان را فربهى بخش *** به سر عشق دل را آگهى بخش
هم آنان را زاندوه جدائى *** تو پندارى مريض بى دوائى
تو پندارى كه آنان دردمندند *** چو پر بشكسته مرغى در كمندند
وليكن نيست در تنشان گزندى *** زعشق آمد بجانشان دردمندى
خوشا دردى كه عشق آرد بجانه *** بميرد بى چنين دردى روانها
خوشا بر جسم و جان بيمارى عشق *** خوشا فرياد و آه و زارى عشق
مكن محروم از اين دردم خدا ر *** ببخشا بر مس من كيميا را
الهى در تب عشقم بسوزان *** چو شمعم چشم دل بيدار گردان
به درد عشق جانم مبتلا ساز *** ز لعل يار دردم را دوا ساز
دواى درد جانم عشق يار است *** مرا با جان بيجانان چكار است
براى هريك از ائمه ديگر به همين گونه عباداتى بخصوص به وقت شب نوشته اند ، كه انسان از خواندن يك سطر آن از عبادات تمام عمرش دچار خجالت مى شود !
حالاتى كه براى شب عاشقان نوشته اند ، آدمى را به حيرت انداخته و گاهى تصورش براى انسان مشكل است چه رسد ، به تصديقش !
ابو اسحاق سبيعى از اصحاب حضرت زين العابدين و اوثق ثقات و خواهر زاده برير يكى از شهداى پر قيمت كربلاست .
درباره او نوشته اند ، در زمان وى عابدتر و صادق از او نبود و چهل سال تمام با وضوى شام نماز صبح را خواند !!
عارف بزرگ ، اخلاقى كم نمونه مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى در اسرار الصلاة خود درباره تهجد و بيدراى شب مى فرمايد :
از جمله نوافلى كه خيلى بر انجام آن تأكير شده نماز شب است ، و تو از بزرگى و عظمت اين حقيقت بى خبرى ، اين واقعيت نورى است در برابر تاريكى ، و انسى است از وحشت و خلوتى است از كثرت .
از امام ششم رسيده : نماز شب علت خوشنودى حق و عشق ملائكه و سنت انبياء و نور معرفت و ريشه ايمان ، و راحت بدن و موجب تنفر شيطان ، و سلاح عليه دشمنان ، و موجب قبولى دعا ، و پذيرش اعمال و بركت در روزى ، و واسطه و شفيع بين انسان و ملك الموت ، و چراغ قبر و فرش گور ، و جواب منكر و نكير ، و مونس آدمى در قبر تا قيامت است . و به وقت قيامت سايه بالا سر ، و تاج سر ، و لباس بدن ، و نورى كه پيشاپيش انسان در حركت است .
و نماز شب پوششى بين انسان و آتش ، و حجتى بين آدمى و خداوند ، و مايه سنگينى ميزان و گذرنامه عبور از صراط و كليد بهشت است .
و نيز در روايت آمده خانه هائى كه در آن نماز شب خوانده مى شود و قرآن تلاوت مى گردد ، به همان گونه كه ستارگان بر اهل زمين مى درخشند ، اين بيوت هم بر اهل آسمان مى درخشند .
رسول خدا سه بار على (عليه السلام) را در يك مجلس سفارش به نماز شب كردند و فرمودند : آيا به آنان كه نماز شب مى گذارند نمى نگريد ، اينان زيباترين مردم هستند ، زيرا كه آنها در شب براى پروردگار نماز گذاردند ، و خداوند هم از نور خود بر آنها پوشاند .
معلوم باشد غير آيات قرآن رواياتى كه در فضيلت نماز شب رسيده آنقرد زياد است كه به حد تواتر است و اگر جز اين آيه درباره نماز شب در قرآن نبود كه مى فرمايد :
( وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحمُوداً ) .
و بعضى از شب را بيدار و نماز شب كه براى تو است بجاى آور ، باشد كه خدايت به مقام محمود مبعوث گرداند ، براى عظمت اين حقيقت كافى بود .
عبد براى آماده كردن خود جهت تهجد بايد مراقب وضع خود باشد ، و از وظايف و آداب آنچه را مناسب حال خود مى نگرد و تشخيص مى دهد عمل كند ، گذشتگان ما از اهل الله سعى و كوششان در تحصيل رقت و نرم ساختن دل بود ، و براى دست يافتن به آن و ساير حالات عاليه به بعضى از حالات ، مثل پوشيدن لباسهاى زبر و خشن و ... و در خاك غلطيدن ، و اعضاء بدن را نزديك آتش بردن ، و پاشيدن خاك بر سر و روى خود و دخول در گورها ، و نداء مردگان و ملامت خويش ، و خطاب به خود به عقاب هاى قرآنى و اختيار دعاها و مناجاتهائى كه به دل آتش مى زند متوسل مى شدند .
نماز شب آبروى عبد نزد مولا ، و مركب حركت به سوى مقام قر و وصال حضرت دوست است ، شب را از خوراك و خواب كم كن ، تا بتوانى برخيزى ، و چون برخاستى با كمال خضوع و خشوع به پيشگاه مولايت بشتاب و از حضرت او آنچه مى خواهى بخوا ، كه اگر شرايط استجابت دعا در تو جمع باشد بدون شك دعايت مستجاب و به تمام خواسته هاى دنيوى و اخروى خود خواهى رسيد ، علاوه بر اين همانطور كه حضرت صادق در متن روايت فرموده اند نماز شب علت پاكى و طهارت درون تو است .
استغفار در سحر
مسئله استغفار در سحر كه حضرت صادق (عليه السلام) در متن روايت مطرح كرده اند از مسائل بسيار مهم الهى است .
استغفار هميشه مطلوب است ولى در هنگام سحر مطلوب تر و قدر و اعتبارش بيشتر است .
( الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالأَسْحَارِ ) .
صابران ، راستگويان و راست كرداران ، و فرمانبردان و استغفاركنندگان در سحرگاهانند .
( وَبِالأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ) .
و سحرگاهان از درگاه خدا طلب آمرزش كنند .
در آيات نود و هفت و نود و هشت سوره يوسف امام ششم مى فرمايند تأخير استغفار براى رسيدن سحر شب جمعه بود .
( قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ * قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ) .
فرزندان يعقوب گفتند پدر از خداوند براى گناهان ما آمرزش بطلب ، زيرا ما خطا كاريم ، فرمود : به همين زودى از خدايم براى شما طلب آمرزش مى كنم كه خداوند آمرزنده و مهربان است .
در روايت و حديثى كه منهج نقل مى كند آمده : يعقوب بيش از بيست سال در هر شب جمعه براى فرزندان استغفار مى كرد تا حق از گناهان آنان گذشت .
بعضى از علماى تفسير مى گويند چون يعقوب به مصر آمد و از عفو يوسف از برادران آگاه شد ، شب به نماز برخاست و بعد از تهجد رو به قبله ايستاد و يوسف را در پشت سر خود ، و برادران را پشت سر يوسف قرار داد و دعا كرد و آنان آمين گفتند و خداوند دعاى آنان را مستجاب كرد .
يكى از اصحاب مى گويد : سحرگاهى به در حجره عبدالله بن مسعود مى گذشتم ، شنيدم مى گفت :
اللّهُمَّ إِنَّكَ دَعَوْتَني فَأَجَبْتُ وَأَمَرْتَني فَأَطَعْتُ وَهذا سَحَرٌ فَاغْفِرْلي .
پروردگارا مرا دعوت كردى به پيشگاهت بيايم آمدم ، و امر به اطاعت كردى اطاعت كردم ، هم اكنون هنگام سحر است مرا بيامرز .
دعاى ابوحمزه ثمالى كه از حضرت سجاد ، برابر با اصح روايات نقل شده ، بهترين مناجات و استغفار در وقت سحر است ، سحر وقتى توأم با بيدارى ، اشك استغفار شود عاليترين عامل براى زوال ناپاكيها از روح و نفس و عقل و جان و اخلاق و عمل است .
عارف مؤمن علاء الدوله مى فرمايد :
در باز كن در باز كن پرواز كن پرواز كن *** وز بهر ياران دعوتى خوش ساز كن خوش ساز كن
شب تا سحر با يار خود همراز شو همراز شو *** آن وعده ها را يك بيك آغاز كن آغاز كن
ورنه بكلى خويش را تسليم كن چون بندگان *** چون بنده مخلص شدى هرچند خواهى ناز كن
بى عشق حتى يك قدم در كوى جست و جو منه *** گر عاشقى چون صادقان اول تو ترك آز كن
هست اين تنت همچون قفس بر هم شكن بندش به كل *** در عالم روحانيان پرواز چون شهباز كن
سيمرغ قاف قرب را در آشيان تن چه كار *** بيرون بر از اين آشيان چشم دلت را باز كن
وَطَهِّرْ ظاهِرَكَ وَباطِنَكَ مِنْ كُدُوراتِ الْمُخالِفاتِ وَرُكُوبِ الْمَناهي كُلِّها للهِِ تَعالى .
امام ششم در دنباله فرمايشان خود ، در روايت مورد شرح و در تأكيد جملات سابق مى فرمايد :
ظاهر و باطن خود را از كدوراتى كه به وسيله ارتكاب معاصى به هم رسيده از روى اخلاص و محض تقرب الى الله پاك كن و از اينكه مناهى حق مركب زندگيت باشد بپرهيز .
به طور حتم از نتايج شوم گناه ، پديد آمدن تاريكى و كدورت بر صفحه قلب و جان است ، و ادامه گناه اين سياهى و تاريكى را وسعت داده تا جائى كه نعود بالله همه صفحه هستى انسان را بگيرد و از توبه محروم شود .
عَنْ أبي بَصير قالَ : سَمِعْتُ أبا عبدالله (عليه السلام) يَقُولُ : إذا أذْنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ في قَلْبِهِ نُكْتَةٌ سَوداءٌ فَإِنْ تابَ إِنْمَحَتْ وَإِنْ زَادَ حَتّى تَغْلِبَ عَلى قَلْبِهِ فَلا يُفْلِحُ بَعْدَها أَبَد .
ابو بصير ميگويد از امام ششم شنيدم كه مى فرمود : وقتى مرد گناهى مرتكب مى شود در قلبش نقطه سياهى پيدا مى شود ، اگر توبه كند از بين مى رود ، و اگر بر گناه افزوده شود آن نقطه سياه اضافه مى شود ، تا بر قلب غلبه كند و همه دل را بگيرد ، آنگاه انسان بعد از فرو رفتن قلب در تاريكى ، روى رستگارى را هرگز نخواهد ديد .
اين بنده ضعيف ، و فقير دل شكسته ، در درد دورى از مقام دوست گفته ام :
خبر ز درد و غم دل به آشنا بدهيد *** كه من مريض فراقم بمن دوا بدهيد
فروغ خانه من يار دلنواز برفت *** شما به كلبه احزان من صفا بدهيد
نگاه بر من افسرده حال زار كنيد *** دلم گرفته عزيزان بمن شفا بدهيد
چومن كسى نبودمستحق جرعه وصل *** باين فقير از آن جرعه از وفا بدهيد
گره فتاده بكارم كجاست راه نجات *** نشان زكوى حبيب گره گشا بدهيد
خموش گشته زهجران نواى ناى دلم *** چه مى شود كه باين ناى من نوا بدهيد
هرآنچه اين دل مسكين طلب زيار كند *** كسى به يار بگويد كه آن بما بدهيد
فَإِنَّ النَّبِىَّ (عليه السلام) أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلا لاَِهْلِ الْيَقْظَةِ .
اينهمه پافشارى پيامبر بزرگ اسلام در مسئله مسواك و طهارت دهان و دندان ، مثل و راهنمائى است براى بيداران ، كه وقتى براى يك فضاى كوچكى مثل دهان و چند عدد دندان اين همه سفارش براى طهارت دارم ، پس سفارش من چقدر زياد و فوق العاده است براى طهارت باطن كه عالمى گسترده و جهانى وسيع است .
وَهُوَ أَنَّ السِّواكَ نَباتٌ لَطيفٌ نَظيفٌ وَغُصْنُ شَجَر عَذْب مُبارِك وَالاَْسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللهُ تَعالى فِي الْخَلْقِ آلَةً وَآداةً لِلْمَضْغِ وَسَبَباً لاِشْتِهاءِ الطَّعامِ وَإِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَهِيَ جَوْهَرَةٌ صافِيَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضيغِ الطَّعامِ وَتَتَغَيَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَيَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِي الدِّماغِ .
اين جمله اشارتيست به راه انتقال از ظاهر به باطن و از صورت به معنى و از محسوس به معقول همان كه حضرت صادق فرمود پيامبر از اين همه تأكيد نسبت به ظاهر اراده حركت از ظاهر به باطن نسبت به همه را داشته اند و تأكير آن حضرت بر طهارت باطن قابل مقايسه با ظاهر نيست در هر صورت حضرت صادق (عليه السلام) مى فرمايند : چوب مسواك چوبى است لطيف و پاكيزه و از شاخه درخت مباركى است ، و دندان خلقى از مخلوقات حضرت اوست كه به حكمت بالغه پديد آورده تا وسيله و عاملى براى جويدن و آسان شدن هضم غذا باشد و معده در پرتو آن به راه صلاح باشد .
و دندان در اصل خلقت جوهريست در نهايت صفا و جلا ، كه با هم نشينى با مواد غذائى چرك و كثيف مى شود و به سبب ماندن كثافت در دندان در دهان عفونت به هم مى رسد ، و عفونت دهان موجب فساد دماغ مى گردد .
وقتى طعام مانده در بن دندانها و در فضاى دهان ، اين همه خسارت به بار آورد ، پس چه خسارتى ، گناهان مانده در دل و در عقل و در روح و در اعضا و جوارح به جاى خواهد گذاشت ؟!
فَإِذا اسْتاكَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنِ بِالنَّباتِ اللَّطيفِ وَمَسَخَها عَلَى الْجَوْهَرَةِ الصَّافِيَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَالتَّغَيُّرِ وَعادَتْ إِلى أَصْلِها .
مؤمن زيرك هرگاه به چوب لطيف مسواك بر دندان كشيد ، از دندان چرك و كثافت پاك شده به صفت اصلى خود كه صفا و جلاست بر مى گردد .
همچنين دل مؤمن در اصل خلقت و پيش از ارتكاب معاصى در غايت صفا و جلاست و از كدورت جسمانى و تعلقات شهوانى و غواشى هيولانى ، عارى و مجرد است و به سبب مجاورت با بدن ظلمانى و اشتغال به تعليقات جسمانى ظلمت و تيرگى به هم رسانده و مثل دندان آلوده به غذا چركين شده و از غذاى اصلى و قوت روحانى كه ذكر خدا و عبادت و حال است دور مانده ، و بر تو است كه آن را با توبه و زارى و خشوع و تضرع و استغفار در سحر و ذكر خدا جلا داده به حال اول برگردانى چنانچه حضرت صادق در بخش ديگر روايت بدين گونه هشدار مى دهد :
كَذلِكَ خَلَقَ اللهُ الْقَلْبَ طاهِراً صافِياً وَجَعَلَ غَداءَهُ الذِّكْرَ وَالْفِكْرَ وَالْهَيْبَةَ وَالتَّعْظيمَ وَإِذا شيبَ الْقَلْبُ الصَّافي في تَغْذِيَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَالْكَدَرِ وَصُقِّلَ بِمَصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَنُظِّفَ بِماءِ الاِْنابَةِ لِيَعُودَ عَلى حالَتِهِ الاُْولى وَجَوْهَرِيَّةِ الاَْصْلِيَّةِ الصَّافِيَةِ قالَ اللهُ تَعالى إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوابينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهَّرينَ .
همچنين خداوند دل آدمى را مانند دندان ، در اصل خلقت پاك و صاف و منزه از تيرگى و ظلمت آفريده ، و غذاى واقى آن را ذكر و فكر جناب خودش قرار داده ، و هرگاه آلوده شود با خوردن غفلت و كدورت به كثافت و ظلمت دچار مى گردد .
در اين حال بايد با صيقل توبه و آب انابه ، قلب را از ظلمات گناه و كدورات معاصى پاك كرد و به حال اول و جوهر اصلى و صافى خودش برگرداند ، تا با برگرداندن قلب عبد مورد محبت دوست گردد ، چنانچه حضرت حق مى فرمايد : به حق كه خداوند توابين و متطهرين را دوست دارد .
وَقالَ النَبِيُّ (صلى الله عليه وآله وسلم) : عَلَيْكُمْ بِالسِّواكِ ظاهِرَ الاِْسْنانِ وَأرادَ هذا الْمَعْنى .
و پيامبر فرمود بر شما باد به مسواك ظاهر دندان ، مرادش تطهير ظاهر است با تطهير باطن و تشبيه معقولست به محسوس .
وَمَنْ أَناخَ تَفَكُّرَهُ عَلى بابِ عَتَبَةِ الْعَبْرَةِ في اِسْتِخْراجِ مِثْلِ هذِهِ الاَْمْثالِ فِي الاَْصْلِ وَالْفَرْعِ فَتَحَ اللهُ لَهُ عُيُونَ الْحِكْمَةِ وَالْمَزيدِ مِنْ فَضْلِهِ وَاللهُ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ .
و هركس مرغ بلند پرواز فكرت را بر آستانه در عبرت بنشانت ، و به حقايق و مخلوقات نظر كند و بخواهد از اصل و فرع مسائل اين رموزات را استخراج نمايد ، خداوند چشمه هاى حكمت و معرفت را به روى دل او مى گشايد و عنايات و الطاف بيرون از حد گفتگو به او كرامت مى فرمايد ، و به يقين و تحقيق كه خداوند مزد نيكوكاران را ضايع نمى كند .
و راستى كدام كار نيك بهتر از اينكه آدمى دنبال يافتن حقايق برود ، و با كشف رموز و اسرار مسائل الهى بر شخصيت الهى خود افزوده و شوق و عشق بيشترى براى عبادت و اطاعت از حضرت مولا پيدا كند